Բնակարանային իրավունք

Բնակարանային իրավունք, համարվում է մարդու սոցիալական և տնտեսական իրավունքներից մեկը («երկրորդ սերնդի» իրավունքներ)։ Միջազգային իրավունքի հիմունքներ` Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագրի 11-րդ հոդված, Եվրոպական սոցիալական խարտիայի 16-րդ հոդված, վերանայված Եվրոպական սոցիալական խարտիայի կողմից վերանայված 31-րդ հոդված։ Բնակարանային իրավունքը, չնայած չի նշվում expressis verbis-ում, բայց ճանաչվում է նաև մարդու և ժողովուրդների իրավունքների աֆրիկյան խարտիայում ամրագրված 14, 16 և 18 (1) հոդվածների համաձայն։ ՄԱԿ-ի տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների կոմիտեի և Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագրի համաձայն՝ այս իրավունքի ասպեկտները ներառում են բնակության իրավական ապահովում, ծառայությունների, նյութերի, հնարավորությունների և ենթակառուցվածքների առկայություն, մատչելիությունը ծախսերի տեսանկյունից մատչելիություն, բնակության համար պիտանիություն, գտնվելու վայրի մատչելիություն, մշակութային տեսանկյունից համապատասխանություն։

Բնակարանի իրավունք – անձի իրավունքն է ունենալ, ստանալ, կամ որևէ այլ եղանակով ձեռք բերել այնպիսի բնակարան, որը համապատասխանում է բնակարանի պահանջներին, ինչպես նաև բնակության համար ազատորեն ընտրել բնակարան։

Բնակարանային իրավունքը (Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության 40-րդ հոդվածի 1-ին մաս) համարվում է մարդու նեգատիվ իրավունք և հանդիսանում է բնակության վայրում բնակարանների տեսակներից մեկի ընտրելու իրավունք։ Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության 40-րդ հոդվածը իրավական բնույթի տեսանկյունից անհրաժեշտ է դիտարկել որպես երկու հակադիր իրավունք:40-րդ հոդվածի 1-ինմասը պետք է մեկնաբանվի որպես նեգատիվ իրավունք, որը համապատասխանում է պետության նեգատիվ պարտավորություններին, իսկ 40-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ մասերը մեկնաբանվում են որպես պոզիտիվ իրավունքներ, որոնք ենթադրում են պետության սոցիալական պարտավորություններ։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից մշակված դիրքորոշմամբ Եվրոպական կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի իմաստով։ «Կացարան» հասկացությունը չի սահմանափակվում միայն բնակարանով, որը զբաղեցվում կամ ստեղծվում է օրինական ճանապարհով կամ օրենքով սահմանված կարգով։ Բնակարանը ինքնավար հասկացություն է, որը կախված չէ ազգային օրենսդրության դասակարգումից։ Բնակարանի իրավունքի պահպանումը և այդպիսի բնակարանում գրանցման առկայությունը չի նշանակում, որ այն վավեր բնակավայր է։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը սահմանել է «բնակարան» հասկացության չափորոշիչները`

ա) որոշակի բնակության վայրի հետ բավարար շարունակական կապերի առկայություն, բ) չկա այլ բնակարան կամ այն գնելու մտադրություն, գ) նպատակը` բնակնակություն, դ) երկարաժամկետ բնակություն (Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի 1996 թվականի օգոստոսի 25-ի «Բաքլին ընդդեմ Միացյալ Թագավորության» վճիռ, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի 2006 թվականի հունիսի 20-ի վճիռ, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի 2004 թվականի նոյեմբերի 18-ի վճիռ)։

Բնակարանային իրավունքի և բնակության վայր ընտրելու իրավունքի միջև հարաբերություններ

Բնակարանային իրավունքի և բնակության վայր ընտրելու իրավունքի միջև փոխադարձ կապը Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի տեղաշարժի ազատության վերաբերյալ բազմաթիվ որոշումների ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանը բնակարանի իրավունքի իրացումը կապում է բնակության վայր ընտրելու իրավունքի հետ, որը բաղկացած է բնակելի տարածքի ընտրությունից (Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի 1996 թվականի ապրիլի 4-ի որոշումը «Մոսկվայի և Մոսկվայի մարզի, Ստավրոպոլի երկրամասի, Վորոնեժի մարզի և քաղաքի մի շարք նորմատիվ ակտերի սահմանադրականության և այդ մարզերում մշտական բնակության ժամանող քաղաքացիների գրանցման կարգը»)։ Ինչպես հետևում է Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումից, բնակարանային իրավունքի իրացումը անմիջականորեն կապված է բնակության վայր ընտրելու սահմանադրական իրավունքի իրականացման հետ (Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի 2007թվականի ապրիլի 5-ի «Զինվորական անձնակազմի կարգավիճակի մասին» Դաշնային օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ և 14-րդ կետերի դրույթների սահմանադրականության ստուգման և «Պետական բնակարանային վկայագրեր տրամադրելու և հետգնման կանոնների» 8-րդ կետի դրույթների սահմանադրականությունը, 2004-2010 թվականների «պետական բնակարանային վկայագրեր» ծրագրի շրջանակում, որը 2002-2010 թվականների «Բնակարանային» դաշնային նպատակային ծրագրի մաս է կազմում՝ կապված մի շարք քաղաքացիների բողոքների հետ»։ Մեկ այլ որոշմամբ, Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանը նշել է, որ դաշնային օրենսդիրը հաշվի է առել բնակության և բնակության վայր ընտրելու ազատության փոխկապակցվածությունն ու փոխկախվածությունը և ծննդյան օրվանից բոլորին պատկանող անօտարելի և մեկ այլ իրավունք՝ բնակարանային իրավունքը (Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության 40-րդ հոդվածի 1-ին մաս), իր հերթին, որը Ռուսաստանի քաղաքացու համար ենթադրում է ազատություն մշտական կամ արտոնյալ բնակության համար բնակավայր ընտրելու հարցում, որն իր համար հիմնականն է, որտեղ նա մտադիր է վերադառնալ կարճ կամ երկար բացակայությունից հետո, և օգտագործման իրավունքի տիրապետումը, որը ծառայում է որպես նախապայման բնակության վայրում նրա գրանցման համար (ՌԴ Սահմանադրական դատարանի 2008 թվականի ապրիլի 14-ի թիվ 7-Պ որոշում, Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարան 2011 թվականի հունիսի 30-ի թիվ 13-Պ որոշում)։

Բնակարանային իրավունքի հետագա զարգացման հեռանկարը` համաձայն ընդունված ընդհանուր նորմերի և սկզբունքների` մարդու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների հատկանիշների և առանձնահատկությունների միջոցով Ռուսաստանի Դաշնությունում պատմականորեն բնակվել են տարբեր կենսակերպ վարող ժողովուրդներ, ինչը ներառում է բնակության վայրի, բնակարանի և բնակելի տարածքի ոչ միանշանակ ըմբռնում։ Շատ ազգություններ վարում են քոչվոր ապրելակերպ՝ անընդհատ տեղափոխվելով մի տեղից մյուսը՝ որպես տուն օգտագործելով ծածկասայլեր, վրաններ և այլ միջոցներ, որոնք չեն համապատասխանում Ռուսաստանի Դաշնության բնակարանային օրենսդրության պահանջներին։ Համաձայն «Հյուսիսային, Սիբիրյան և Հեռավոր Արևելքի Ռուսաստանի Դաշնության բնիկ փոքրամասնությունների ավանդական բնության օգտագործման տարածքների մասին» Դաշնային օրենքին, որը ընդունվել է 2001 թվականի մայիսի 7-ին, ավանդական բնության օգտագործման տարածքների համար սահմանվում է իրավական ռեժիմ, որտեղ առանձնանում են ավանդական բնօգտագործման տարածքների մասեր. բնակավայրեր, ներառյալ ժամանակավոր նշանակություն և ոչ մշտակա կազմ ունեցող բնակչությունը, անշարժ բնակարաններ, քոչվորների բնակատեղիներ, եղջերա բույծների, որսորդների, ձկնորսների կայանատեղիներ։ Սույն օրենքի դրույթների մշակման ժամանակ Ռուսաստանի Դաշնության կառավարությունը, 2009 թվականի մայիսի 8-ի կարգադրությամբ, Ռուսաստանի Դաշնության ավելի քան 28 սուբյեկտներում սահմանեց բնիկների ավանդական բնակության վայրերի և ավանդական տնտեսական գործունեության տեսակների ցանկ, Ռուսաստանի ազգային փոքրամասնությունների ավանդական բնակելի տների և այլ շենքերի կառուցումը վերջիններիս ավանդական տնտեսական գործունեության իրականացման վայրերում։ Քաղաքացիները կարող էին որպես բնակարաններ ունենալ ոչ միայն բնակելի շինություններ, այլև վրաններ, յարանգաներ, շարժական բնակարաններ, որոնք կարող են տեղադրվել որոշակի տարածքում։

Բնակավայր ընտրելիս քաղաքացին որոշում է կոնկրետ տարածք Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում, որն ունի հասցե և աշխարհագրական կոորդինատներ, որտեղ գտնվելու է նրա բնակարանը (տուն, բնակարան կամ բնակարանի այլ տեսակ)։ Ռուսաստանում անհրաժեշտ է արմատապես փոխել բնակարանային իրավունքի ըմբռնումը, որի ընկալումը խորհրդային տարիներից ի վեր չի փոխվել։ Այս հայեցակարգը վերանայելու համար պետք է վկայակոչել նախահեղափոխական ռուսական օրենսդրության աղբյուրները, Խորհրդային վաղ օրենսդրությունը, հաշվի առնել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան, քանի որ նրա որոշումները արտացոլում են բնակարանային իրավունքի էվոլյուցիան Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում։ Ռուսաստանի հետհեղափոխական օրենքները և հետհեղափոխական շրջանի խորհրդային օրենսդրությունը բնակարանաշինությունը չեն հավասարեցնում քաղաքացու պոզիտիվ իրավունքի հետ։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, ապավինելով բնակարանային իրավունքի ձևավորման պատմական փորձին, նույնպես «բնակարանային» կատեգորիան չի կապում բացառապես բնակելի տարածքների հետ, չի մեկնաբանում այն միայն որպես պոզիտիվ սոցիալական իրավունք, որը ենթադրում է պարտադիր սոցիալական երաշխիքներ պետությունից։ Ռուսաստանում (ինչպես նաև այլ երկրներում) տուն ձեռք բերելու հարցը պատմականորեն եղել է անձի մտահոգությունը։ Խորհրդային Ռուսաստանում բնակարանային իրավունքը ձեռք բերեց բացառապես պոզիտիվ իրավունքի բնույթ և կախվածություն ձեռք բերեց պետությունից։ Պետությունը պարտավոր է հարգել քաղաքացու իրավունքը իր ընտրած բնակարանի նկատմամբ իր ընտրած բնակության վայրում։ Բնակարանի կամավոր և գիտակցված ընտրության դեպքում, որը չի համապատասխանում բնակարանի սահմանված պահանջներին (օրինակ՝ ավտոտնակ իր սեփական հողամասում), պետությունը պարտավոր չէ երաշխավորել սոցիալական իրավունքները ՝ բնակարանային պայմանները բարելավելու համար։ Բնակության վայրում Առանց իրավական հիմքի բնակարանի կառուցման կամ վերակառուցման դեպքում պետությունն իրավունք ունի օրինականորեն սահմանված կարգով կատարել քաղաքացիների վտարում այդ բնակավայրերից։ Միևնույն ժամանակ, պետությունը որոշակի դեպքերում ունի սոցիալական պոզիտիվ պարտավորություններ բնակարան տրամադրելու կամ դրա ձեռքբերմանը օժանդակելու համար։

ՄԱԿ-ի Հաբիթաթ

ՄԱԿ-ի Հաբիթաթ-ի պարզեցված տարբերանշանը

Համապատասխան բնակարանի իրավունքը 1996 թվականին Ստամբուլում կայացած Հաբիթաթի հանդիպման հիմնական խնդիրն էր և Ստամբուլյան համաձայնագրի և Հաբիթաթի օրակարգի հիմնական թեման։ Օրակարգի 61-րդ պարբերությունը սահմանում է այն քայլերը, որոնք պահանջում են կառավարությունները․ «համապատասխան բնակարանային իրավունքի լիարժեք և առաջադեմ իրականացումը խթանելու, պաշտպանելու և ապահովելու համար»։ Հաբիթաթի 2001 թվականի հանդիպումը, որը հայտնի է որպես Ստամբուլ +5, վերահաստատել է 1996 թվականի Ստամբուլի համաձայնագիրը և Հաբիթաթի օրակարգը և հաստատել է ՄԱԿ-ի Մարդկային բնակավայրերի ծրագիրը բնակարանային իրավունքը խթանելու համար` համագործակցելով ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի գրասենյակի հետ։ Ծրագիրը, որը հայտնի է որպես ՄԱԿ-ի Մարդկային բնակավայրերի ծրագիր, բնակարանային իրավունքի ամենակարևոր միջազգային ֆորումն է։ Հանձնարարված է իրազեկման արշավների միջոցով խթանել բնակարանային իրավունքները և մշակել հենանիշեր և մոնիտորինգի համակարգեր։

Գրականություն

• Right to Housing Geneva: CETIM, 2007. ISBN 2-88053-061-X(անգլ.)

Արտաքին հղումներ

• Special Rapporteur on adequate housing as a component of the right to an adequate standard of living, UN
  • Report to UN HRC, 2008. A/HRC/7/16
  • REport to UN HRC, 2009. A/HRC/13/20
• International standards of the right to housing
• Housing Rights Legislation: Review of International and National Legal Instruments
• CESCR General comments:
  • The right to adequate housing (Art.11 (1)). CESCR General comment 4, 1991
  • The right to adequate housing (Art.11.1): forced evictions. CESCR General comment 7, 1997
• Factsheet on right to housing, UN
• CoE Commissioner for Human Rights:
  • Recommendation on the implementation of the right to housing, 2009
  • Housing Rights: The Duty to Ensure Housing for All, 2008
  • “No one should have to be homeless – adequate housing is a right”, 2007
• Interpretation and application of Article 31 of RESC//Digest of the Case Law of the European Committee on Social Rights, 2008. pp. 169–173, 349—355
• Right to Housing Geneva: CETIM, 2007.