Դիտել Հայաստանի առաջին հանրապետություն էջի աղբյուրը

{{վիքիֆիկացում}}
{{Այլ կիրառումներ|Հայաստան (այլ կիրառումներ)‎}}
{{Պատմական երկիր
| Անվանում = Հայաստանի Հանրապետութիւն
| Նախորդ1 = Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն
| Դրոշ_Նախորդ1 = Flag of the Transcaucasian Federation.svg
| Հաջորդ1 = Հայկական ԽՍՀ
| Դրոշ_Հաջորդ1 = Flag_of_the_Armenian_Soviet_Socialist_Republic_(1922).svg
| Դրոշ = [[Պատկեր:Flag of Armenia (1918–1922).svg|120px]]
| Զինանշան = [[Պատկեր:Coat of Arms of the First Republic of Armenia.png|120px]]
| Քարտեզ = [[Պատկեր:First Republic of Armenia in 1918-1920.png|280px]]
| Քարտեզի տարեթիվ = Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը 1918-1920 թթ․
| Պետական կարգ = Խորհրդարանական հանրապետություն
| Մայրաքաղաք = [[Երևան]]
| Պետության գլուխ = [[Վարչապետ]]
| Օրենսդրություն = [[Հայաստանի Հանրապետության Խորհրդարան (1918-1920)|Խորհրդարան]]
| Հիմնադրում = Հայաստանի անկախության հռչակումը
| Հիմնադրման տարեթիվ = [[մայիսի 28]], [[1918]]
| Իրադարձություն1 = Երևանում Հայաստանի խորհրդի անդրանիկ նիստի հանդիսավոր բացումը
| Իրադարձության տարեթիվ1 = 1.08.1918 թ.
| Իրադարձություն2 = Հայ-վրացական կարճատև պատերազմը
| Իրադարձության տարեթիվ2 = 5-31.12.1918 թ.
| Իրադարձություն3 = Միացյալ և անկախ Հայաստանի հռչակումը
| Իրադարձության տարեթիվ3 = 28.05.1919 թ.
| Իրադարձություն4 = Հայաստանի խորհրդարանական առաջին և միակ ընտրությունները
| Իրադարձության տարեթիվ4 = 21-23.06.1919 թ.
| Իրադարձություն5 = Հայաստանի անկախության փաստացիորեն ճանաչումը Անտանտի Գերագույն խորհրդի կողմից
| Իրադարձության տարեթիվ5 = 19.01.1920 թ.
| Իրադարձություն6 = Ալեքսանդրապոլում Հայաստանի համալսարանի հանդիսավոր բացումը
| Իրադարձության տարեթիվ6 = 31.01.1920 թ.
| Իրադարձություն7 = Սևրի պայմանագրի ստորագրումը
| Իրադարձության տարեթիվ7 = 10.08.1920 թ.
| Ավարտ = Հայաստանի խորհրդայնացումը
| Ավարտի տարեթիվ = [[դեկտեմբերի 2]], [[1920]]
| Մակերես = 70.000 քառ. կմ (1920 թ.) <br /> 170,000 քառ. կմ (Սևրի պայմանագրի կնքումից հետո)
| Բնակչություն = 1․300․000 (+300,000 - 350,000 արևմտահայեր)
| Ազգություն = [[Հայեր]]
| Արժույթ = [[Հայկական ռուբլի]]
| Կարգախոս = Մեկ ազգ, մեկ հայրենիք
| Տոն = [[Մայիսի 28]]
| Հիմն = [[Մեր Հայրենիք]]
| Լեզու = [[Հայերեն]]
| Կրոն = [[Հայ առաքելական եկեղեցի]]
| Նշումներ = 
| Դրոշ_Հաջորդ4 = Flag of Armenian SSR.svg
| Նախորդ2 = Երևանի նահանգ
| Դրոշ_Նախորդ2 = Coat of arms of the Erivan Governorate.svg
}}
[[Պատկեր:ATD of the regions of Turkey occupied by Russian troops during WW1.png|մինի|1916-1917 թվականներին ռուսական զորքերի գրավված տարածքների վարչական բաժանումները արևմտյան Հայաստանի և Պոնտոսի տարածքները.]]
'''Հայաստանի Հանրապետություն''', ստեղծվել է [[1918]] թվականի [[մայիսի 28]]-ին՝ մայիսին տեղի ունեցած [[Սարդարապատի ճակատամարտ|Սարդարապատ]]ի, [[Բաշ-Ապարանի ճակատամարտ|Բաշ-Ապարան]]ի և [[Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ|Ղարաքիլիսա]]յի հերոսամարտերից հետո<ref>{{Cite web |title=1918-ի մայիսի 28-ին հռչակվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը |url=http://yerkirmedia.am/social/hayastani-arajin-hanrapetutyun-hrchakvel-ankakh/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170617094740/http://yerkirmedia.am/social/hayastani-arajin-hanrapetutyun-hrchakvel-ankakh/ |archive-date=2017 թ․ հունիսի 17 |accessdate=2017 թ․ հունիսի 3}}</ref>։

Առաջին հանրապետությունը հիմնադրվեց հայ ժողովրդի համար ծանր ժամանակահատվածում, երբ [[Երիտասարդ թուրքեր|երիտթուրքական]] բնաջնջման ծրագրից խուսափած բազմահազար հայ գաղթականներն ու սովը, տրանսպորտային ուղիների շրջափակումները, [[Քեմալական շարժում|քեմալական Թուրքիայի]] հարձակումը<ref>[http://blog.mediamall.am/?id=35353 Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն (1918-1920)]</ref>, ինչպես նաև Ռուսական Կայսրության մանիպուլատիվ ու դավաճանական կեցվածքը Դաշնակցական Կառավարության նկատմաբ  հնարավորություն չէին ընձեռելու պետության ղեկավարներին ստեղծել կայուն պետություն։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը հռչակվեց ԱժԴՀ-ի փլուզումից(1918 թվական մայիսի 26) 2 օր անց՝ մայիսի 28-ին։ Սույն օրը Հայոց Ազգային խորհուրդը Թիֆլիսում քննարկեց Հայաստանի անկախության հարցը և պատվիրակություն(Հ. Քաջազնունի, Ա. Խատիսյան, Մ. Պապաջանյան) ուղարկվեց Բաթում՝ Թուրքիայի հետ բանակցելու։ Առաջին հանրապետությունը գոյատևեց մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ [[Ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)|Ռուս-թուրքական համատեղ բազմամսյա ագրեսիայի]] հետևանքով [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի]] հանրապետության արևմտյան և հարավ–արևմտյան գավառները՝ այդ թվում [[Կարս]]ը, [[Արդահան]]ը, [[Կաղզվան]]ը, [[Սուրմալու]]–[[Իգդիր]]ը՝ սրբազան [[Արարատ|Արարատ լեռով]], անցան քեմալական [[Թուրքիա]]յին, իսկ արևելյան գավառները՝ օկուպացվեցին բոլշեվիկների կողմից ու բաժանվեցին մի քանի մասի՝ [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]], [[Նախիջևանի գավառ|Նախիջևանի երկրամաս]], [[Լեռնային Ղարաբաղ|Արցախ]], [[Գարդման (գավառ)|Գարդման]]-[[Գանձակ]]՝ [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության]] կազմում և այլն։ Այդ ամենը իր այսպես կոչված իրավական ձևակերպումը ստացավ և Լենին-Աթաթուրք ապօրինի 1921 թ․ մարտի 16–ի [[Մոսկվայի ռուս-թուրքական պայմանագիր (1921)|Ռուս–թուրքական եղբայրության Մոսկովյան պայմանագրով]], որը սակայն, իր ստորագրման պահից սկսած մինչ այժմ հակասում է միջազգային իրավունքի նորմերին, և այդ իսկ պատճառով, որպես ապօրինի միջազգային պայմանագիր՝ գրանցված չէ ՄԱԿ–ի միջազգային պայմանագրերի ռեգիստրում։ Չնայած կարճ կյանքին՝ Առաջին Հանրապետության դերը անգնահատելի է, նախ և առաջ՝ Հայոց Պետականությունը վերակերտելու առումով<ref>[https://uniarm.wordpress.com/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%AB%D5%B6-%D5%A4%D5%A5%D5%B4%D5%B8%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1/ Հայաստանի Առաջին Դեմոկրատական Հանրապետություն]</ref>։

== Պատմություն ==
[[Պատկեր:Armenian army 1918թ.jpg|250px|մինի|ձախից|Կաթողիկոս [[Գևորգ Ե Սուրենյանց (Տփղիսեցի)|Գևորգ Ե Սուրենյանցը (Տփղիսեցի)]] օրհնում է կամավորներին: ([[1918]] թ.)]]
=== 1918 թվական ===
*1918 թ. հուլիսի 24-ին հրապարակվեց [[Հայաստան]]ի անդրանիկ կառավարության կազմը. վարչապետ՝ [[Հովհաննես Քաջազնունի|Հովհաննես Քաջազնունի (Իգիթխանյան)]], արտաքին գործերի նախարար՝ [[Ալեքսանդր Խատիսյան]], ներքին գործերի նախարար՝ [[Արամ Մանուկյան (ՀՅԴ)|Արամ Մանուկյան]], ֆինանսների նախարար՝ Խ. Կարճիկյան, զինվորական նախարար՝ գեներալ [[Հովհաննես Հախվերդյան]], արդարադատության նախարար՝ Գ. Պետրոսյան<ref>[https://armlur.am/26125/ Այսօր Հայաստանի Առաջին Հանրապետության տոնն է]</ref>։
*1918 թ. հուլիսին [[Հայաստանի Հանրապետության դրոշ|Հայաստանի ազգային դրոշ]] ընդունվեց եռագույնը (կարմիր, կապույտ, նարնջագույն)<ref>[http://www.andradardz.am/?p=58011 Հայաստանի Հանրապետութիւն]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։
*1918 թ. օգոստոսի 1-ին [[Երևան]]ի քաղաքային ակումբի դահլիճում տեղի ունեցավ [[Հայաստան]]ի խորհրդի անդրանիկ նիստի հանդիսավոր բացումը՝ հյուրերի և 46 պատգամավորի մասնակցությամբ, որի կազմը ձևավորվել էր [[Հայ ազգային խորհուրդ|Ազգային խորհրդ]]ի եռապատկումով ու այլազգիների ներգրավումով. 38 հայ, 6 թուրք-թաթար, մեկ ռուս և մեկ եզդի<ref>[http://operativ.am/?p=19136/ Մայիսի 28-ը Հայաստանի Առաջին Հանրապետության անկախության օրն է]</ref>։ 
*1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին [[Մուդրոսի զինադադար|Մուդրոսում]] կնքվեց զինադադար Անտանտի և [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] միջև, որով [[Օսմանյան կայսրություն]]ը ճանաչեց իր պարտությունը և դուրս եկավ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ից<ref>{{Cite web |title=Մուդրոսի զինադադար |url=http://www.armeniansgenocide.am/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_Mudrosi_zinadadar_1918 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170531110130/http://www.armeniansgenocide.am/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_Mudrosi_zinadadar_1918 |archive-date=2017 թ․ մայիսի 31 |accessdate=2017 թ․ հունիսի 3}}</ref>։
*1918 թ. նոյեմբերին [[ՀՅԴ]]-ն և ՀԺԿ-ն կազմեցին կոալիցիոն կառավարություն։
*1918 թ. դեկտեմբերին [[Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետություն|Վրաստանը]] գրավեց [[Ախալքալաքի գավառ|Ախալքալաքը]] և [[Բորչալուի գավառ|Լոռին]]։
*1918 թ. դեկտեմբերի 5-ին սկսվեց [[հայ-վրացական պատերազմ]]ը։ Հայկական բանակը [[Դրո]]յի գլխավորությամբ կարճ ժամանակում [[Վրաստան]]ին հասցրեց ծանր հարված։
*1918 թ. դեկտեմբերի 23-ին հայկական զորքերն ամրացան [[Սադախլո]]ում։
*1918 թ. դեկտեմբերի 31-ին կողմերի միջև կնքվեց համաձայնագիր զինադադարի մասին։
*1918 թ.  նոյեմբերին, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշումով կապիտան Գարեգին Նժդեհը նշանակվում է Նախիջևանի զինորական ղեկավար։Դեկտեմբեր ամսին կապիտան Գարեգին Նժդեհը Նախիջևանում ստանձնում է իր պարտավորությունները։
*1918 թ. աշնանից մինչև 1919 թ. գարուն սովի և համաճարակների հետևանքով մահացավ մոտ 150.000 մարդ։

=== 1919 թվական ===
*1919 թ. հունվարին՝ Ֆրանսիայի ԱԳՆ հրավերով Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությունը փետրվարի 4-ին ժամանեց Փարիզ մասնակցելու Փարիզի Վեհաժողովի աշխատանքներին ,նախահագ Ա․Ահարոնյան<ref>Զանգ», 15 դեկտեմբերի, 1918թ., թիվ 80</ref>։
*1919 թ. փետրվարի 26-ին Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակության՝«Հայկական հարցը Խաղաղության համաժողոից առաջ» Հուշագիրը ընդունեց 10-ի խորհուրդը<ref>1919-1920թթ․ Հայաստանի Հանրապետության վերաբերյալ Ազգերի լիգայի ընդունած փաստաթղթերի ժողովածու,Երևան 2023,ՀՀ ԳԱԱ«Գիտություն»հրատարակչություն,ISBN 978-5-8080-1522-7</ref>։ 
*1919 թ. փետրվարին երկրի ծանր դրությունը [[Հայաստան]]ի խորհրդին ստիպեց դիմել [[Եվրոպա]]յի և [[ԱՄՆ]]-ի օգնությանը։
[[Պատկեր:May 28 1919 celebration Yerevan.jpg|մինի|left|250x250px|Անկախության օրվա միջոցառում, Մայիսի 28, 1919]]*1919 թ. մայիսի 16-ին [[ՀՀ]] նախարարների խորհուրդը [[Երևան]]ում [[ԵՊՀ|համալսարան]] հիմնելու վերաբերյալ որոշում ընդունեց։
*1919 թ. հունիսի 21-23-ը [[Հայաստան]]ում կայացան առաջին և միակ խորհրդարանական ընտրությունները։ Ընտրվեցին խորհրդարանի 80 անդամներ (այդ թվում՝ 3 կին), որոնցից 72-ը [[ՀՅԴ]] անդամներ էին, 4-ը՝ էսեռներ, 1-ը՝ անկուսակցական, 2-ը՝ [[ադրբեջանցիներ|թուրք-թաթարներ]] և 1-ը՝ [[եզդի]]։
*1919 թ. հուլիսին [[Հայաստան]]ում բռնկվեց թուրք-թաթարական ընդհանուր խռովություն, որի համար [[Թուրքիա]]ն և [[Ադրբեջան]]ը ջանք չէին խնայել։
*1919 թ. աշնանը հայ-ադրբեջանական ընդհարումներ են տեղի ունեցել [[Զանգեզուրի գավառ|Զանգեզուրի]] համար։ Միայն [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկ]]ի,[[Դրաստամատ Կանայան|Դրոյի]] և [[Գարեգին Նժդեհ|Նժդեհի]] ձեռնարկած համառ ջանքերի շնորհիվ հաջողվեց պահպանել Զանգեզուրը։

=== 1920 թվական ===
[[Պատկեր:Armenian parade 14 April 1920.jpg|մինի|250x250px|[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին աշխարհամարտ]]ին մասնակցած հինգ հարյուր հայ վետերանների պատվիրակությունը [[Վաշինգտոն ԿՇ|Վաշինգտոն]]ում ([[ապրիլ]], [[1920]])]]
[[Պատկեր:063 may 28 1920.jpg|մինի|250x250px|Անկախության օրվա միջոցառում (մայիսի 28, 1920)]]
*1920 թ. հունվարի 19-ին Անտանտի Գերագույն խորհուրդը փաստացիորեն ճանաչեց [[Հայաստան]]ի անկախությունը։
*1920 թ. հունվարի 31-ին [[Ալեքսանդրապոլ]]ի (այժմ՝ [[Գյումրի]]) առևտրային դպրոցի շենքում մեծ շուքով կատարվեց [[ԵՊՀ|Հայաստանի համալսարան]]ի բացման հանդիսավոր արարողությունը։
*1920 թ. մարտին ստեղծվեց երդվյալ ատենակալների դատարանը։
*1920 թ. ապրիլին ստեղծվեց ազգային դրամը։
*1920 թ. ապրիլին խորհրդային զորքերը մտան [[Ադրբեջան]] և այնտեղ հաստատեցին խորհրդային կարգեր։
*1920 թ. մայիսի 1-ին [[Երևան]]ում և մի շարք այլ քաղաքներում տեղի ունեցան հակակառավարական ցույցեր։
*1920 թ. մայիսի 5-ին խորհրդարանի արտակարգ նիստում հրաժարական տվեց [[Ալեքսանդր Խատիսյան]]ի կառավարությունը։ Ընտրվեց նոր կառավարություն [[Համազասպ Օհանջանյան|Համազասպ (Համո) Օհանջանյան]]ի գլխավորությամբ։
*1920 թ. հուլիսին [[ՀՀ]] կառավարությունը հաստատեց [[Հայաստանի առաջին հանրապետության զինանշան|ՀՀ զինանշանը]], որը հեղինակել էին [[Ալեքսանդր Թամանյան]]ը և [[Հակոբ Կոջոյան]]ը։ Օրհներգ ընդունվեց [[Միքայել Նալբանդյան]]ի «[[Մեր հայրենիք]]» երգը, որի երաժշտության հեղինակն էր [[Բարսեղ Կանաչյան]]ը։
*1920 թ. օգոստոսի 10-ին [[Փարիզ]]ի արվարձան Սևրում [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ում հաղթած երկրների և [[Օսմանյան կայսրություն|սուլթանական Թուրքիա]]յի ներկայացուցիչների միջև կնքվեց [[Սևրի պայմանագիր|հաշտության պայմանագիր]]։ Նրանով [[Հայաստան]]ը [[Թուրքիա]]յի կողմից ճանաչվում էր իբրև ազատ և անկախ պետություն։
*1920 թ. աշնանը հայկական բանակն ուներ 40.000 զինվոր։
[[Պատկեր:Celebration of Independence of Republic of Armenia (1920).jpg|մինի|250x250px|Անկախության օրվա միջոցառում, Մայիսի 28, 1920]]
*1920 թ. սեպտեմբերին [[Բաքու|Բաքվում]] տեղի ունեցավ Արևելքի ժողովուրդների I համագումարը, որտեղ հարց բարձրացվեց [[Ռուսաստան]]ի ու [[Թուրքիա]]յի մեջտեղից վերացնել հայկական սեպը։
*1920 թ. սեպտեմբերի 23-ին սկսվեց հայ-թուրքական պատերազմը։ [[ՀՀ]] վրա հարձակված թուրքական բանակի հարվածային ուժը Քյազիմ Կարաբեքիրի 15-րդ կորպուսն էր, որն ուներ 30 հազար զինվոր։
*1920 թ. հոկտեմբերի 14-ին [[ԽՍՀՄ|Խորհրդային Ռուսաստան]]ի ղեկավարությունը որոշում ընդունեց [[Հայաստան]]ը խորհրդայնացնելու մասին։
*1920 թ. հոկտեմբերի 30-ին թշնամին գրավեց [[Կարս]]ը՝ գերելով մոտ 3.000 զինվորների և զինվորական ու քաղաքացիական բարձրաստիճան անձանց։ Երեք օր անընդմեջ թուրքերը [[Կարս]]ում զբաղված էին իրենց հատուկ վայրագություններով, որոնց զոհ գնացին մոտ 6000 հայեր։
*1920 թ. նոյեմբերի 18-ին կնքվեց զինադադարի համաձայնագիր, որի պայմանները խիստ ծանր էին [[ՀՀ]] համար։[[Պատկեր:Administrative-territorial division of the First Republic of Armenia in 1920.png|մինի|Հայաստանի առաջին հանրապետության վարչատարածքային բաժանումը 1920 թ.]]
*1920 թ. նոյեմբերի 22-ին [[ԱՄՆ|ԱՄՆ–ի]] 28-րդ նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ի [[Վիլսոնի իրավարար վճիռ|իրավարար վճռով]] հաստատվեց Հայաստանի արևմտյան սահմանը՝ Թուրքիայի հետ։ Հայաստանը ստանում էր [[Արևմտյան Հայաստան]]ի՝ [[Թուրքիա]]յի կողմից օկուպացված տարածքների զգալի մասը՝ որոշ տեղեկություններով՝ 90.000 կմ², այլ տեղեկություններով մինչև 103.599 կմ² մակերեսով։
[[Պատկեր:First republic of Armenia-west borders by Woodrow Wilson.png|մինի|250x250px|Վուդրո Վիլսոնի Իրավարար վճռով հաստատված Հայաստանի Առաջին Հանրապետության արևմտյան սահմանները։]]
*1920 թ. նոյեմբերի 23-ին [[Համազասպ Օհանջանյան|Համազասպ (Համո) Օհանջանյան]]ի կառավարությունը հրաժարական տվեց և կազմվեց նորը՝ [[Սիմոն Վրացյան]]ի գլխավորությամբ։ Այն կոալիցիոն էր և կազմված էր էսեռների հետ։
*1920 թ. նոյեմբերի 24-ին [[Ալեքսանդրապոլ]]ում սկսվեցին հայ-թուրքական հաշտության բանակցություններ, որոնք ավարտվեցին դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը, այն բանից հետո, երբ [[Հայաստան]]ն արդեն խորհրդայնացել էր, իսկ [[ՀՀ]] կառավարությունը հրաժարվել էր իշխանությունից։ [[Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր|Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով]] Թուրքիային էր անցնում 1914 թ. դրությամբ [[Արևելյան Հայաստան]]ի մեջ մտնող ավելի քան 20.000 կմ² տարածք՝ [[Կարս]]ը, [[Սարիղամիշ]]ը, Կաղզվանը, [[Արդահան]]ը, [[Օլթի]]ն, [[Սուրմալուի գավառ|Սուրմալուի]] գավառը։ Փաստորեն հայ-թուրքական սահմանն անցնելու էր [[Ախուրյան]] և [[Արաքս]] գետերի հունով։ Իսկ [[Նախիջևանի գավառ|Նախիջևանի]], [[Շարուր-Դարալագյազի գավառ|Շարուրի և Շահթախթի]] շրջանները ժամանակավորապես հանձնվում էին Թուրքիային, մինչև որ այնտեղ կանցկացվեր հանրաքվե, որին [[Հայաստան]]ը չպետք է մասնակցեր։
*1920 թ. նոյեմբերի 29-ին խորհրդային բանակը և [[Բաքու|Բաքվում]] կազմավորված [[Հայաստան]]ի ռազմահեղափոխական կոմիտեն, որի նախագահն էր բոլշևիկ [[Սարգիս Կասյան]]ը, մտան [[Իջևան]], որտեղ հայտարարեցին դաշնակցական կառավարության տապալման և [[Հայաստան]]ի խորհրդայնացման մասին։
*1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին [[Երևան]]ում ստորագրվեց համաձայնագիր։ Դրանով [[Հայաստան]]ը հռչակվում էր [[ՀԽՍՀ|խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն]], իշխանությունը անցնում էր ժամանակավոր [[Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե|ռազմահեղափոխական կոմիտե]]ին։
*1920 թ. դեկտեմբերին ռուսների կողմից ձերբակալվեցին [[ՀՀ]] բանակի 1.000-ից ավելի սպաներ, այդ թվում [[Թովմաս Նազարբեկյան]]ը, [[Մովսես Սիլիկյան]]ը և ուրիշներ, որոնց ոտքով քշեցին [[Ալավերդի]]՝ ճանապարհին նրանցից ոմանց սպանելով, բոլորին ծաղր ու ծանակի ենթարկելով։ Ապա ձերբակալվածներին ուղարկեցին [[Բաքու|Բաքվի]] և [[Ռուսաստան]]ի բանտեր։ 1921 թ. փետրվարին [[Դիլիջան]]ի շրջանում գնդակահարվեցին [[Սարդարապատի ճակատամարտ]]ի մեծ թվով հերոսներ, այդ թվում՝ [[Դանիել Բեկ-Փիրումյան]]ը։ Նրա եղբայր [[Պողոս Բեկ-Փիրումյան|Պողոս (Պավել) Բեկ-Փիրումյան]]ը, չդիմանալով կտտանքներին ու նվաստացումներին, ինքնասպանություն գործեց։

=== 1921 թվական ===
*1921 թ. փետրվարի 13-ին սկսվեց ապստամբություն, որի ազդանշանը տվեցին [[Արագած]]ի ստորոտում վերաբնակված սասունցիները։ Մինչև փետրվարի 17-ը ապստամբները ազատագրեցին [[Աշտարակ]]ը, [[Էջմիածին]]ը, [[Գառնի (գյուղ)|Բաշ-Գառնին]], Ներքին Ախտան ([[Հրազդան]]) և այլ բնակավայրեր։ Փետրվարի 18-ին ապստամբ ուժերը [[Կուռո Թարխանյան]]ի և [[Բաշգառնեցի Մարտիրոս]]ի գլխավորությամբ մտան [[Երևան]]։ Բոլշևիկները և կարմիր զորամասերը հեռացան Ղամարլու ([[Արտաշատ]])։ Բանտերից ազատվեցին [[Հովհաննես Քաջազնունի]]ն, [[Լևոն Շանթ]]ը, [[Նիկոլ Աղբալյան]]ը և 100-ավոր այլ պետական գործիչներ ու մտավորականներ։
*1921 թ. մարտի 25-ին սկսվեց բոլշևիկների հորդաների հարձակումը բոլոր ուղղություններով։ Նրանք գրավեցին և արյան մեջ խեղդեցին [[Ապարանի շրջան|Ապարանը]], [[Կոտայքի շրջան|Կոտայքը]] և, աստիճանաբար առաջանալով, ապրիլի 2-ին մտան Երևան։ Մայրաքաղաքը ավերածությունից փրկելու և ավելորդ արյունահեղությունից խուսափելու համար որոշվեց Երևանը հանձնել առանց կռվի։

Այսինքն, փաստացի՝ Ազատ և Ժողովրդավարական Հայկական պետականությունը՝ Հայաստանի Հանրապետությունը կամ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը գոյություն է ունեցել նաև 1921 թվականին, մոտ 42 օր՝ փետրվարի 18–ից մինչև ապրիլի 2–ը<ref>Հայօց Պատմություն։ Հատոր 4-րդ։ Գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան, 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների Ազգային Ակադէմիա։ Պատմության ինստիտուտ։ Երեւան, 2010 թ.:</ref><ref>Chorbajian, Levon; Mutafian, Claude; Donabedian, Patrick (1994). The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh. էջ 33։ Zed Books. ISBN 1-85649-287-7.</ref><ref>Ա․ Հակոբյան (1986). "Փետրվարյան խռովություն 1921". Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 12, էջ 334։</ref><ref>1921թ. Փետրուարեան Ապստամբութիւնը պիտի յաղթի 2021թ. փետրուարին։ ՄԵԾ ՀԱՅՔ 18.II.2020։ Հեռուստահաղորդում, Լոս Անջելես, ԱՄՆ։</ref><ref>1-ին Հանրապետության Կորստի Գլխավոր Մեղավորը Մեր Ոխերիմ Բարեկամ Ռուսաստանն էր․ Մնացական Խաչատրյան։ May 30, 2018։ Հեռուստահաղորդում, Լոս Անջելես, ԱՄՆ։</ref><ref>Ավանտյուրա՞, Թե՞ Ապստամբություն․ Ինչ Տեղի Ունեցավ 1921 Թ․ Փետրվարին։ Feb 19, 2019, Հեռուստահաղորդում, Լոս Անջելես, ԱՄՆ։</ref>։

Ավելին, քանի որ նույն թվականին գոյություն ուներ Լեռնահայաստանը, ապա Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը իր շարունակությունն ունեցավ նաև այդտեղ։ Ուստի Հայաստանի Առաջին Հանրապետության պատմությունը իրականում կարելի երկարաձգել մինչև Լեռնահայաստանի անկումը։

Ահա այդ առումով կարևոր է հաշվի առնել հետևյալը։

1920 թ.- դեկտեմբերի 25-ին [[Տաթևի վանք]]ում հրավիրվեց համազանգեզուրյան առաջին համագումարը։ Որոշվեց [[Սյունիք]]ը կամ [[Զանգեզուր]]ը ժամանակավորապես հռչակել անկախ պետություն, մինչև պարզ կդառնար Հայաստանի Հանրապետությանը միանալու հնարավորությունը։ Նորաստեղծ Սյունիքի կամ Զանգեզուրի հանրապետության [[սպարապետ]], Սյունյաց Սպարապետ, այսինքն՝ ռազմական ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատար դարձավ [[Գարեգին Նժդեհ]]ը։ Նժդեհը, փաստորեն, հանդիսանում էր նաև Սյունիքի (Զանգեզուրի) հանրապետության քաղաքական բարձրագույն ղեկավարը։ 1921 թ.-ի ապրիլի 27-ին, այսինքն՝ Երևանի անկումից, փաստորեն բոլշևիկների կողմից Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաքն ու կենտրոնական շրջանները վերագրավելուց հետո՝ դարձյալ Տաթևի վանքում կայացավ համազանգեզուրյան երկրորդ համագումարը, որը երկրամասը կոչեց [[Լեռնահայաստան]]։ Սպարապետ Նժդեհը պաշտոնապես դարձավ [[վարչապետ]] և պարգևատրվեց «Խուստուփյան արծիվ» շքանշանով<ref>«Լուրեր Հայաստանից - ԼԵՌՆԱՀԱՅԱՍՏԱՆԻ 85-ԱՄՅԱԿԸ ՆՇԵՑԻՆ ՄԻԱՅՆ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԿԵՆՏՐՈՆՈՒՄ»։ web.archive.org։ 2011-07-16։ Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 24</ref>։ Համագումարի կազմը (95 մարդ) հայտարարվեց Լեռնահայաստանի [[պառլամենտ]]։ Լեռնահայաստանը վերանվանվեց Հայաստանի Հանրապետություն՝ [[Սիմոն Վրացյան]]ի վարչապետությամբ։ Նման անվանումն ուղղակի հակադրվում էր Խորհրդային Հայաստանին և մարտահրավեր էր նետում նրան։<br>
1921-ի ապրիլից սկսած՝ Հայրենիքի փրկության կոմիտեի գլխավորությամբ, Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունը հարկադրված էր նահանջել Երևանից և Արարատյան դաշտից դեպի Սյունիք՝ Պարսկաստանի Ասրպատական նահանգ անցնելու համար։<br>
Այդ օրերին, 12 հազար գաղթականության (այդ թվում՝ 4 հազար զորքի) նահանջի պայմաններում, Սյունիքը շարունակեց իր յաղթական կռիվները և հռչակեց Լեռնահայաստանի Հանրապետութիւնը` սպարապետ Նժդեհի վարչապետութեամբ։ Յունիսի 1-ին, Սյունիք անցած Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան նախաձեռնութեամբ, Լեռնահայաստանը յայտարարուեց Հայաստանի Հանրապետություն` Սիմոն Վրացեանին նշանակելով վարչապետ (Նժդեհը մնաց իբրև սպարապետ)։ Բայց Վրաստանն ու Հայաստանը փաստօրէն ընկել էին ռուսական բոլշեւիկեան տիրապետութեան տակ։ Պարենն ու հացահատիկը սպառվել էին, և Լեռնահայաստանի կառավարական ու ռազմական ղեկավար մարմինները դժվարություն ունեին պաշտպանելու անգամ Սյունիքի հայությունը։ Այդ պայմաններում, հաշվի առնելով, որ Ռուսաստանի կողմից զավթված, այսպես ասած՝ խորհրդայնացված Հայաստանի բոլշեւիկեան ղեկավարությունը իր 1921 հունիսի հռչակագրով Սիւնիքը պաշտոնապէս կցել էր մայր երկրին` հուլիսին Լեռնահայաստանը իր կարգին տեղի տուեց խորհրդայնացման առջև։<br>
Ռուսական և նրանց ենթակա հայկական խորհրդային ուժերը պատրաստվում էին վճռական մարտական գործողությունների։ Ռուսական ուժերը (Կովկասյան առանձին բանակը արևելքից՝ Ադրբեջանից, և կարմիր բանակի Երևանյան խմբավորումը արևմուտքից) 1921 թվականի հունիս-հուլիսին զարգացրին ռազմական գործողությունները Զանգեզուրի պաշտպանների դեմ։ 
Այնուամենայնիվ՝ հայ–ռուսական ուժերի հարաբերակցությունը չափազանց տարբեր էր՝ հօգուտ Ռուսաստանի։<br>
12 հուլիսի 1921թ.-ին տեղի ունեցավ Լեռնահայաստանի Անկումը և Գարեգին Նժդեհի անցումը Պարսկաստան։ 1921թ․-ի հուլիս 12-ին Հայաստանի Հանրապետության ազատ ու անկախ վերջին տարածքն ու միջնաբերդը` Լեռնահայաստանը ևս ընկավ Ռուսական Կարմիր բանակի տիրապետության տակ։<br>
Հուլիսի կեսերին Գարեգին Նժդեհը փոքրաթիվ մասնակիցներով թողեց Սյունիքի և Հայաստանի սահմանները, հայտարարելով, որ եթե Սյունիքը չմնա Հայաստանին, ինքը կվերադառնա պայքարը շարունակելու համար։

== Հայաստանի առաջին Հանրապետության պարբերական մամուլը 1918-1920 թթ. ==
1918 թ. մայիսի 28-ին՝ երկարատև ընդմիջումից հետո, Հայաստանի անկախության վերականգնումը հայ ժողովրդի կյանքում ունեցավ ոչ միայն քաղաքական, այլև պատմամշակութային խոշոր նշանակություն։ Աշխուժացավ հասարակական-քաղաքական կյանքը, սկսեց բուռն ծաղկում ապրել պարբերական մամուլը, լրագրական ու ստեղծագործական կյանքը։ ՀՀ կարճատև՝ ընդամենը 2.5 տարվա գոյության ընթացքում, տարբեր հաճախականությամբ լույս են տեսել, ընդհանուր հաշվով, 60 անուն պարբերականներ։ Դրանց ճնշող մեծամասնությունը հրատարակվում էին մայրաքաղաք Երևանում։<br>
Զգալի թվաքանակով թերթեր էին լույս ընծայվում Ալեքսանդրապոլում, Կարսում, Էջմիածնում, Գորիսում և այլուր։ ՀՀ պարբերական մամուլը կարելի է բաժանել 3 տիպի՝ պաշտոնական, կուսակցական և անկախ (անկուսակցական)։ Պաշտոնական պարբերականների ընդհանուր թիվը կազմում էր 14 անուն թերթ, կուսակցականը՝ 38, իսկ անկախ մամուլինը՝ 8 անուն թերթ։

=== ՀՀ պաշտոնական մամուլ ===
ՀՀ պաշտոնական մամուլի նպատակը կառավարության և խորհրդարանի ընդունած օրենքների, օրենսդրական ակտերի, որոշումների ու հրամանների հրապարակումն ու տարածումն էր։<br>
ՀՀ գլխավոր պաշտոնական օրգանը «Կառավարության լրաբեր» եռօրյա թերթն էր, որը սկսել է լույս տեսնել 1918 թ. սեպտեմբերի 1-ից մինչև 1920 թ. հուլիսի 20-ը։ Հաջորդ պաշտոնաթերթը 1918 թ. հուլիս ամսից լույս տեսնող «Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու» եռօրյան էր, որի տպագրությունը ընդհատվեց հուլիսի 23-ին։ Պաշտոնական մամուլի թվին էր դասվում ռազմական նախարարության «Ռազմիկ» 16 էջանոց շաբաթաթերթը։ Այն սկսել է լույս տեսնել 1920 թ. օգոստոսից մինչև թուրք - հայկական պատերազմը։<br>
ՀՀ կիսպաշտոնական պարբերականների թվին էր դասվում նաև «Հայաստանի կոոպերացիա» (Երևան 1919-1920 թթ.) ամսագիրը, որի հիմնական ուղղվածությունը տնտեսական էր։ Կիսապաշտոնական պարբերականների թվին կարելի է դասել Կարսում լույս տեսնող «Աշխատավորի ձայն» բանվորագյուղացիական երկօրյա թերթը, Լեռնային Ղարաբաղում լույս տեսնող «Ղարաբաղի սուրհանդակ» /Շուշի, 1918 թ./ և «Արցախ» /Շուշի 1919 թ./ թերթերը։

=== Կուսակցական մամուլ ===
ՀՀ կուսակցական մամուլի էությունը լավ հասկանալու համար և ճիշտ բնութագրելու նպատակով դրանք բաժանվել են երեք ուղղության՝ «աջ», «ձախակենտրոն» և «ձախ»։ Այսպիսի բաժանման հիմքում դնելով այդ կուսակցությունների դասակարգային էությունը և հետապնդած նպատակները։ Այս տեսակետից աջակողմյան թևին պատկանում էին Հայ ժողովրդական և Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցությունները։ Այս կուսակցությունները ՀՀ-ում լույս են ընծայել 5 անուն թերթ, 2-ը՝ ՀԺԿ և 3-ը՝ Հայ ռամկավարները։<br>
1918 թ. օգոստոսի 14-ից Երևանում սկսեց լույս տեսնել ՀԺԿ-ի օրգան «Ժողովուրդ» լրագիրը։ Գաղափարախոսական տեսակետից «Ժողովրդի» էջերում արտահայտվում էին ՀԺԿ ազգային և ազատական գաղափարները, նրա մոտեցումները հանրապետության ներքին և արտաքին քաղաքականության, Հայկական հարցում և այլն։ Թերթը Հայաստանի անկախության գաղափարի ջերմ պաշտպանն էր։<br>
ՀՀ քաղաքական դաշտում աջակողմյան թևը ներկայացնող մյուս ազդեցիկ պարբերականները Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցության պաշտոնաթերթ «Վան-Տոսպան» էր և նրա իրավահաջորդ «Հայաստանի ձայնը»։ Եթե ՀԺԿ և նրա «Ժողովուրդ» պաշտոնաթերթը ներկայացնում էր արևելյան և ռուսահայ ազգային աջ-ազատական հատվածը, ապա ՀՍՌԿ-ն և նրա «Հայաստանի ձայն» պաշտոնաթերթը՝ արևմտյան հատվածը ու մասնավորապես Կովկաս ապաստանած գաղթականությանը։<br>
ՀՀ «ձախ» կենտրոնամետ դիրք էր գրավում ՀՅ Դաշնակցության մամուլը։ Ընդհանուր առմամբ ՀՀ տարածքում լույս են տեսել կենտրոնական և տեղական նշանակության ՀՅԴ ընդամենը 13 անուն պարբերականներ։ Դրանցից առավել կարևորներն էին՝ «Զանգը» /Երևան 1918-1919 թթ./, «Հայաստանի աշխաատավորը» /Երևան 1919 թ./, «Հառաջը» /Երևան 1919-1920 թթ./ և «Աշխատանքը» /Երևան 1919 թ./: Մնացածը եղել են գավառային՝ տեղական նշանակության և ՀՅԴ աշակերտական միության օրգաններ։<br>
ՀՀ ձախակողմյան մամուլը ներկայացնում էին սոցիալիստ-հեղափոխականները /էսէռներ/, սոցիալ-դեմոկրատ՝ մենշևիկները և բոլշևիկները։ Էսէռները ունեցել են մամուլի 3 օրգան, մենշևիկները ևս՝ 3, իսկ բոլշևիկների և նրանց համակիրների պարբերականների թիվը հասնում էր 13-ի։ Սակայն այդ թերթերի կեսից ավելին քաղաքական հետապնդումների և այլ պատճառներով լույս են տեսել ընդամենը մեկ կամ մի քանի համարով։ Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո ձախակողմյան ուղղության համառուսաստանյան կուսակցությունների էսէռական, սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկյան և բոլշևիկյան հայկական հատվածները իրենց գործունեության ծանրության կենտրոնը Թիֆլիսից ու Բաքվից տեղափոխեցին Հայաստան։ 1919 թ. փետրվարին Երևանում հիմնվեց էսէռների օրգանը «Սոցիալիստ հեղափոխական» եռօրյան։ Թերթը լույս է տեսել 1919 թ. մայիսից մինչև 1920 թ. ապրիլը։ Պաշտոնաթերթի բնաբանն էր «Կռվով կխլես քո իրավունքը»։<br>
Ձախակողմյան հաջորդ կուսակցական մամուլը ՌՍԴԲԿ /մենշևիկների/ հայաստանյան կազմակերպության օրգան «Կայծ» /Երևան 1918-1919 թթ./ եռօրյան էր։ 1918-1919 թթ. Ալեքսանդրապոլում լույս է տեսնում մենշևիկյան ուղղության «Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան «Մարդկություն» եռօրյան։ 1919 թ. հունվարի 30-ին Շուշիում լույս տեսավ տեղի սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկյան կազմակերպության օրգան «Նոր կյանք» շաբաթաթերթը, որը միայն կարողացավ լույս ընծայել հինգ համար։<br>
Ձախակողմյան մամուլի ամենաընդդիմադիր թևը ներկայացնում էին բոլշևիկյան պարբերականները, որոնց մեջ առաջնային տեղ գրավում էր «Խոսքը» /1918 սեպտեմբերից - 1919 թ. մարտ՝ ընդամենը 22 համար/: 1920 թ. հունվարին Ալեքսանդրապոլում բոլշևիկները հիմնեցին «Ալիք» շաբաթաթերթը, սակայն մեկ համար լույս ընծայելուց հետո այն փակվեց, այս ճակատագրին արժանացան «Բանվորը» /Ալեքսանդրապոլ/, «Լոռվա գյուղացու ձայն» /Հաղպատ 1920 թ./ երկշաբաթաթերթերը։ Սակայն բոլշևիկյան պարբերականներից ամենամեծ աղմուկ հանած թերթը, դա «Սպարտակ» միության օրգան համանուն «Սպարտակ» թերթն էր։ Լույս է տեսել «Սպարտակի» ընդամենը մեկ համար՝ 1919 թ. մայիսի 1-ին։ Ձախակողմյան ուղղվածույթուն ուներ «Գյուղացիական միություն» /Ալեքսանդրապոլ 1919 թ./ և «Գյուղացու ձայն» /Երևան 1920 թ./ շաբաթաթերթերը։ Բոլշևիկյան հայտնի թերթերից էր «Կոմունիստը», որը կառավարության կողմից համարվեց հակակառավարական և փակվեց։ Այսպիսով, չնայած սոցիալական ոչ լայն հենարանի՝ ՀՀ քաղաքային դաշտում իրեն ոչ այնքան արժան տեղ էր գրավում ձախակողմյան մամուլն ընդհանրապես և առավելապես թշնամական, հակահայկական, հակապետական, ռուսամետ բոլշևիկյանը՝ մասնավորապես։ Հետագայում միայն պետք է հասկացվեր, որ օգտվելով ժողովրդավարության տված ազաություններից, ռուսական բոլշևիկյան պետությունը Հայաստանի ժողովրդավարական պետականությունը քանդելու էր ներսից՝ նաև բոլշևիկյան մամուլի օգնությամբ։

=== Անկախ (անկուսակցական) մամուլ ===
Ի տարբերություն կուսակցական մամուլի՝ ՀՀ-ում շատ թույլ էր արտահայտված անկուսակցական և գիտական մամուլը։ Եթե, այնուամենայնիվ, որոշ պարբերականներ հիմնվում էին որպես անկախ, ապա կարճ ժամանակամիջոցում, չունենալով բավարար ֆինանսական միջոցներ, կամ փակվում էին, կամ էլ հասկանալի պատճառներով ընկնում էին իշխանությունների կամ որևէ կուսակցության ու հովանավոր խմբի ազդեցության տակ և դառնում արտաքուստ անկախ, սակայն բովանդակությամբ՝ նրանից հույժ կախյալ։ Դրանց թվին էին դասվում «Ալեքսանդրապոլի լրաբեր», 1919 թ. օրաթերթ, «Իդեալ», 1919 թ., Երևանի ամերիկյան որբանոցների աշակերտական միության երկշաբաթաթերթ, «Նոր ուղի», Երևան, 1920 թ., ռուսալեզու՝ «Знамя школы» /Դպրոցի դրոշակ/, Երևան, 1919 թ., Երևանի գիմնազիաների կոլեկտիվների շաբաթաթերթ և այլ պարբերականները։<br>
ՀՀ-ում շատ կարճատև ընթացքով լույս տեսան գերատեսչական և գիտաուսումնական բնույթի մի քանի ամսագրեր։ 1920 թ. մեկ համարով թողարկվեց «Գյուղատնտեսական հանդես» ամսագիրը, Երևանում լույս տեսավ «Առողջապահիկ» բժշկական հանդեսը, Էջմիածնում լույս տեսավ «Արարատ», «Էջմիածին» հոգևոր և գիտական ամսագրերը և այլն։<br>
Այսպիսով, Հայաստանի անկախության հռչակումը հայ ժողովրդի կյանքում նշանակալի իրադարձություն եղավ ոչ միայն քաղաքական, այլև հոգևոր-մշակութային տեսակետից։ Իր գոյության կարճատև /2.5 տարի/ ժամանակահատվածում ՀՀ-ը դարձավ հայահավաքման կենտորն։ Աստիճանաբար հայ մամուլի ավանդական կենտրոնները՝ Թիֆլիսը, Կ.Պոլիսը, Վենետիկը, Մոսկվան, Բաքուն և այլն իրենց դիրքերը զիջեցին Երևանին։ Վերջինս դարձավ հայ հասարական-քաղաքական ու հոգևոր կյանքի կենտրոն։ Ինչպես մայրաքաղաքի, այնպես էլ գավառային կենտրոնների թերթերն ու ամսագրերը հանդիսացել են տվյալ ժամանակաշրջանի բարդ իրականության և բազմաշերտ հասարակական-քաղաքական կյանքի ճշմարիտ հայելին։

{{Tree chart/start}}
{{Tree chart  |||||||Մամուլ||||||| Մամուլ='''Մամուլ'''
|boxstyle_Մամուլ =color:black; }}

{{Tree chart| | ,|-|-|-|v|-|'|`|-|v|-|-|.|}}   
{{Tree chart|Պաշտոնական||Կիսապաշտոնական||Կուսակցական ||Անկուսակցական |Պաշտոնական=Պաշտոնական|Կիսապաշտոնական=Կիսապաշտոնական|Կուսակցական=Կուսակցական|Անկուսակցական=Անկուսակցական
|boxstyle_Պաշտոնական  =color:black; background-color: #48cae4;
|boxstyle_Կիսապաշտոնական =color:black; background-color: #52b69a;
|boxstyle_Կուսակցական =color:black; background-color: #ffcf80;
|boxstyle_Անկուսակցական =color:black; background-color: #d7ab8a}}

{{Tree chart| |!||||!||||!||||!||}}
{{Tree chart|Կառավարության լրաբեր|Կառավարության լրաբեր = Կառավարության լրաբեր
||Հայաստանի կոպերացիա |Հայաստանի կոպերացիա = Հայաստանի կոպերացիա 
||Ժողովուրդ ՀԺԿ |Ժողովուրդ ՀԺԿ = Ժողովուրդ ՀԺԿ
||Ալեքսանդրապոլի լրաբեր|Ալեքսանդրապոլի լրաբեր = Ալեքսանդրապոլի լրաբեր
|boxstyle_Կառավարության լրաբեր=color:black; background-color: #e0ffff;
|boxstyle_Հայաստանի կոպերացիա  =color:black; background-color: #ecfff3;
|boxstyle_Ժողովուրդ ՀԺԿ =color:black; background-color: #fdf6d6;
|boxstyle_Ալեքսանդրապոլի լրաբեր =color:black; background-color: #faf1db;}}

{{Tree chart| |!||||!||||!||||!||}} 
{{Tree chart|Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու|Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու=Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու
||Աշխատավորի ձայն  | Աշխատավորի ձայն = Աշխատավորի ձայն 
||Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ |Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ = Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ
||Իդեալ |Իդեալ = Իդեալ 
|boxstyle_Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու=color:black; background-color: #e0ffff;
|boxstyle_Աշխատավորի ձայն  =color:black; background-color: #ecfff3;
|boxstyle_Վան-Տոսպան Հայաստանի ձայն ՀՍՌԿ =color:black; background-color:#fdf6d6;
|boxstyle_Իդեալ  =color:black; background-color: #faf1db;}}

{{Tree chart| |!||||!||||!||||!|| }}
{{Tree chart|Ռազմիկ|Ռազմիկ=Ռազմիկ
||Ղարաբաղի սուրհանդակ|Ղարաբաղի սուրհանդակ=Ղարաբաղի սուրհանդակ
||Զանգ ՀՅԴ|Զանգ ՀՅԴ=Զանգ ՀՅԴ
||Նոր ուղի|Նոր ուղի=Նոր ուղի
|boxstyle_Ռազմիկ=color:black; background-color:#e0ffff;
|boxstyle_Ղարաբաղի սուրհանդակ=color:black; background-color: #ecfff3;
|boxstyle_Զանգ ՀՅԴ=color:black; background-color: #fdf6d6;
|boxstyle_Նոր ուղի=color:black; background-color: #faf1db;}}

{{Tree chart| |||||!||||!||||!|| }}
{{Tree chart|||||Արցախ|Արցախ=Արցախ
||Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ|Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ=Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ
||Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ|Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ=Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ
|boxstyle_Արցախ=color:black; background-color: #ecfff3;
|boxstyle_Հայաստանի աշխատավոր ՀՅԴ=color:black; background-color: #fdf6d6;
|boxstyle_Знамя школы/Դպրոցի դրոշակ=color:black; background-color: #faf1db;}}

{{Tree chart| |||||||||!||||!|| }}
{{Tree chart|||||||||Հառաջ ՀՅԴ|Հառաջ ՀՅԴ = Հառաջ ՀՅԴ 
||Գյուղատնտեսական հանդես|Գյուղատնտեսական հանդես = Գյուղատնտեսական հանդես
|boxstyle_Հառաջ ՀՅԴ=color:black; background-color: #fdf6d6;
|boxstyle_Գյուղատնտեսական հանդես=color:black; background-color: #faf1db;}}

{{Tree chart| |||||||||!||||!|| }}
{{Tree chart|||||||||Աշխատանք ՀՅԴ|Աշխատանք ՀՅԴ = Աշխատանք ՀՅԴ
||Առողջապահիկ|Առողջապահիկ = Առողջապահիկ
|boxstyle_Աշխատանք ՀՅԴ=color:black; background-color: #fdf6d6;
|boxstyle_Առողջապահիկ=color:black; background-color: #faf1db;}}

{{Tree chart| |||||||||!||||!|| }}
{{Tree chart|||||||||Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ|Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ=Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ 
||Արարատ|Արարատ=Արարատ
|boxstyle_Սոցիալիստ հեղափոխական Էսեռներ =color:black; background-color: #fdf6d6;
|boxstyle_Արարատ=color:black; background-color: #faf1db;}}

{{Tree chart| |||||||||!||||!|| }}
{{Tree chart|||||||||Կայծ ՌՍԴԲԿ|Կայծ ՌՍԴԲԿ=Կայծ ՌՍԴԲԿ
||Էջմիածին|Էջմիածին=Էջմիածին 
|boxstyle_Կայծ ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #fdf6d6;
|boxstyle_Էջմիածին =color:black; background-color: #faf1db;}}

{{Tree chart| |||||||||!|||||| }}
{{Tree chart|||||||||Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան|Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան=Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան
|boxstyle_Մարդկություն Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան=color:black; background-color: #fdf6d6;}}

{{Tree chart| |||||||||!|||||| }}
{{Tree chart|||||||||Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն|Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն=Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն
|boxstyle_Նոր կյանք Մենշևիկյան կազմակերպություն=color:black; background-color: #fdf6d6;}}

{{Tree chart| |||||||||!|||||| }}
{{Tree chart|||||||||Խոսք ՌՍԴԲԿ|Խոսք ՌՍԴԲԿ = Խոսք ՌՍԴԲԿ
|boxstyle_Խոսք ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #fdf6d6; }}

{{Tree chart| |||||||||!|||||| }}
{{Tree chart|||||||||Ալիք ՌՍԴԲԿ|Ալիք ՌՍԴԲԿ=Ալիք ՌՍԴԲԿ
|boxstyle_Ալիք ՌՍԴԲԿ=color:black; background-color: #fdf6d6; }} 
{{Tree chart/end}}

== ՀՀ Խորհրդարան ==
{{Հիմնական հոդված|Հայաստանի Հանրապետության Խորհրդարան (1918-1920)}}
Հայաստանի Հանրապետությունը խորհրդարանական պետություն էր։ Երկրի բարձրագույն Օրենսդիր իշխանությունը գտնվում էր խորհրդարանի կամ Ազգային Ժողովի ձեռքին։ Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանի գլուխ կանգնած էր Խորհրդարանի նախագահը։ Իր գոյության ընթացքում Հայաստանի Հանրապետությունն ունեցել է խորհրդարանի երեք նախագահ (խոսնակ)։

=== Նախագահներ (խոսնակներ) ===
{|class="wikitable"
| colspan=5|<center>'''Խորհրդարանի Նախագահներ'''</center>
|-
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="130px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՍԿԻԶԲ
! width="130px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՎԱՐՏ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԵՋԲԵՐՈՒՄՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:Avetik_Sahakyan.jpg|70px]]
| [[Ավետիք Սահակյան]]
| [[Օգոստոս 1]], [[1918]]
| [[Օգոստոսի 5]], [[1919]]
|
|-
| [[Պատկեր:Avetis_Aharonian.jpg|70px]]
| [[Ավետիս Ահարոնյան]]
| [[Օգոստոսի 5]], [[1919]]
| [[Նոյեմբերի 4]], [[1920]]
|
|-
| [[Պատկեր:Hovhannes_Katchaznouni.JPG|70px]]
| [[Հովհաննես Քաջազնունի|Հովհաննես Քաջազնունի (Իգիթխանյան)]]
| [[Նոյեմբերի 4]], [[1920]]
| [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]] 
|
|}

=== Փոխնախագահներ (փոխխոսնակներ) ===
{|class="wikitable"
| colspan=5|<center>'''Խորհրդարանի Փոխնախագահներ'''</center>
|-
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="130px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՍԿԻԶԲ
! width="130px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՎԱՐՏ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԵՋԲԵՐՈՒՄՆԵՐ
|-
| 
| [[Գրիգոր Տեր-Խաչատրյան]]
| [[Օգոստոս 1]], [[1918]]
| [[Մայիսի 6]], [[1919]]
|
|-
| 
| [[Դավիթ Զուբյան]]
| [[Օգոստոսի 1]], [[1918]]
| [[Մայիսի 6]], [[1919]]
|
|-
| [[Պատկեր:Levon_Shant.jpg|70px]]
| [[Լևոն Շանթ]]
| [[Օգոստոսի 1]], [[1919]]
| [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]]
|
|-
| [[Պատկեր:Sargis-Araratyan.jpg|70px]]
| [[Սարգիս Արարատյան]]
| [[Օգոստոսի 1]], [[1919]]
| [[Օգոստոսի 10]], [[1919]]
|
|-
| [[Պատկեր:Hovsep_Arghutyan_01.jpg|70px]]
| [[Հովսեփ Արղության (Իշխան)]]
| [[Օգոստոսի 10]], [[1919]]
| [[Սեպտեմբերի 16]], [[1919]]
|
|-
| [[Պատկեր:Sirakan_Tigranyan.jpg|70px]]
| [[Սիրական Տիգրանյան]]
| [[Սեպտեմբերի 16]], [[1919]]
| [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]]
|
|-
| [[Պատկեր:Avetik_Sahakyan.jpg|70px]]
| [[Ավետիք Սահակյան]]
| [[Նոյեմբերի 6]], [[1919]]
| [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]] 
|
|}

=== Ավագ և կրտսեր քարտուղարներ ===
*1 Ավագ քարտուղար '''[[Պետրոս Զաքարյան]]ը''' պաշտոնավարել է 01.08.1918 - 05.08.1919 թթ.
*2 Կրտսեր քարտուղար '''[[Եփրեմ Սարգսյան]]ը''' պաշտոնավարել է 06.08.1918 - 05.08.1919 թթ.
*3 Ավագ քարտուղար '''[[Հակոբ Տեր-Հակոբյանը (Իրազեկ)]]''' պաշտոնավարել է 05.08.1919 - 02.12.1920 թթ.
*4 Կրտսեր քարտուղար '''[[Արամ Սաֆրաստյան]]ը''' պաշտոնավարել է 05.08.1919 - 02.12.1920 թթ.
*5 Կրտսեր քարտուղար '''[[Անուշավան Տեր-Միքայելյան]]ը''' պաշտոնավարել է 26.12.1919 - 02.12.1920 թթ.

=== Պատգամավորներ (անդամներ) ===
Առաջին գումարման խորհրդարանում ՀՅԴ-ն ներկայացնում էր 18, ՀԺԿ-ն, ՍՀԿ-ն, ՍԴԿ-ն՝ 6-ական պատգամավոր, ինչպես նաև կային 6 իսլամադավան, 2 անկուսակցական, մեկ ռուս և մեկ եզդի պատգամավորներ, ընդամենը՝ 46 հոգի։

Երկրորդ գումարման խորհրդարանում ՀՅԴ-ն ներկայացնում էր 73, ՍՀԿ-ն՝ 4 պատգամավոր, ինչպես նաև կային 2 իսլամադավան և մեկ ԱԱԳՄ (Արագածոտնի անկուսակցական գյուղացիական միություն) պատգամավորներ, ընդամենը՝ 80 հոգի։

== ՀՀ Կառավարություն ==
Հայաստանի Բարձրագույն Օրենսդիր մարմնի՝ Խորհրդարանի կողմից նշանակվում էին Հայաստանի գործադիր բարձրագույն մարմնի՝ ՀՀ կառավարության նախագահները՝ Վարչապետները, որոնց ներկայացրած կառավարության կազմերը՝ բաղկացած նախարարներից՝ մինիստրներից, նույնպես հաստատվում էին Հայաստանի Հանրապետության Խորհրդարանի կողմից։ ՀՀ Կառավարությունները՝ ՀՀ  վարչապետների գլխավորությամբ՝ հաշվետու էին ՀՀ Խորհրդարանին։

[[Պատկեր:Government-House-of-Republic-of-Armenia-1918-1920.jpg|thumb|Հայաստանի Հանրապետության կառավարության շենքը]]
=== Վարչապետներ ===
{|class="wikitable"
| colspan=5|<center>'''Հանրապետության Վարչապետներ'''</center>
|-
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="130px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՍԿԻԶԲ
! width="130px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՎԱՐՏ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԵՋԲԵՐՈՒՄՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:Hovhannes_Katchaznouni.JPG|70px]]
| [[Հովհաննես Քաջազնունի]]
| [[Հունիսի 15]], [[1918]]
| [[Ապրիլի 27]], [[1919]],
|
|-
| [[Պատկեր:Khatisian.jpg|70px]]
| [[Ալեքսանդր Խատիսյան]]
| [[Ապրիլի 27]], [[1919]]
| [[Մայիսի 5]], [[1920]]
|
|-
| [[Պատկեր:045_hamo_ohanjanyan.jpg|70px]]
| [[Համո Օհանջանյան]]
| [[Մայիսի 5]], [[1920]]
| [[Նոյեմբերի 23]], [[1920]]
|
|-
| [[Պատկեր:Vratsyan_Simon.jpg|70px]]
| [[Սիմոն Վրացյան]]
| [[Նոյեմբերի 23]], [[1920]]
| [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]] 
|
|}

*1 '''[[Հովհաննես Քաջազնունի|Հովհաննես Քաջազնունին (Իգիթխանյան)]]''' իրավական տեսակետից պաշտոնավարել է 07.06.1918 - 07.08.1919 թթ., սակայն փաստացի 1919 թ․ ապրիլի 27–ից դադարել է երկրի վարչապետի պաշտոնը վարելը։
*2 '''[[Ալեքսանդր Խատիսյան]]ը''' իրավական տեսակետից պաշտոնավարել է 07.08.1919 - 05.05.1920 թթ․, սակայն փաստացի 1919 թ․ ապրիլի 27–ից եղել է երկրի վարչապետի պաշտոնակատարը։
*3 '''[[Համազասպ Օհանջանյան|Համազասպ (Համո) Օհանջանյան]]ը''' պաշտոնավարել է 05.05.1920 - 23.11.1920 թթ.։
*4 '''[[Սիմոն Վրացյան]]ը''' պաշտոնավարել է 23.11.1920 - 02.12.1920 թթ.։

=== Անդամներ (նախարարներ) ===
1918 թ. հուլիսի 24-ին Հայոց ազգային խորհուրդը հրապարակեց կառավարության կազմը՝
Վարչապետ՝ Հովհաննես Քաջազնունի (1868-1937)  Ներքին գործերի նախարար՝ Արամ Մանուկյան (1879-1919)
Արտաքին գործերի նախարար՝ Ալեքսանդր Խատիսյան (1874-1945)
Ֆինանսների նախարար՝ Խաչատուր Կարճիկյան (1882-1918)
Պաշտպանության նախարար՝ գեներալ Հովհաննես Հախվերդյան (1873-1937) 
Արդարադատության նախարար՝ Գրիգոր Տեր-Պետրոսյան։

==== Հայաստանի կառավարության առաջին կազմը ====
''(Դաշնակցական առաջին կառավարություն՝''' ''[[1918]] թ. [[հունիսի 30]] – [[1919]] թ․ [[փետրվարի 15]])''

Հայաստանի հիմնադրումից հետո Հովհաննես Քաջազնունին նշանակվել է նորաստեղծ պետության առաջին [[Հայաստանի վարչապետ|վարչապետը]]։ Դեռևս [[Հայոց ազգային խորհուրդ (1917-1918)|Հայ Ազգային Խորհրդ]]ի՝ Թիֆլիսում գտնվելու օրերին՝ [[հունիսի 30]]-ին Քաջազնունին ներկայացրել է կառավարության կազմը՝ բաղկացած 4 նախարարներից։ 
{| class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" | ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" | ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" | ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" | ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
|[[Պատկեր:Hovhannes Katchaznouni.JPG|70px]]
| [[Հովհաննես Քաջազնունի]]
|[[Հայաստանի վարչապետ|Վարչապետ]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:044 aleksander khatisyan.jpg|70px]]
|[[Ալեքսանդր Խատիսյան]]
|[[Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար|Արտաքին գործերի նախարար]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:Aram Manoogian.gif|70px]]
|[[Արամ Մանուկյան (ՀՅԴ)|Արամ Մանուկյան]]
|[[Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության պետ|Ներքին Գործերի նախարար]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:127 khachatur karchikyan.jpg|70px]]
|[[Խաչատուր Կարճիկյան]]
|[[Հայաստանի ֆինանսների նախարար|Ելևմուտքի նախարար]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:Hovhannes Hakhverdyan.jpg|70px]]
|[[Հովհաննես Հախվերդյան]]
|[[Հայաստանի պաշտպանության նախարար|Ռազմական նախարար]]
|[[Անկուսակցական]]
|}

Հայաստանի Հանրապետության առաջին վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունին մի առիթով ասել է հետևյալը.
 
<blockquote style="background:#f1f1f1; padding:10px;">''«Բացառիկ ծանր պայմանների մեջ է գործի անցել իմ կազմած կառավարությունը... Կառավարությունը չունի ոչ մի հենարան անցյալում, նա չի հաջորդում նախկին կառավարությանը՝ շարունակելու արդեն ընթացքի դրած պետական աշխատանքը»''</blockquote>

[[Պատկեր:042 mnisters of qajaznouni cabinet.jpg|մինի|right|299px|Հովհաննես Քաջազնունու կառավարության կազմը]]

[[1918]] թվականի [[հուլիսի 19]]-ին [[Հայաստանի Հանրապետության Կառավարություն (1918-1920)|Հայաստանի կառավարության]] կազմը տեղափոխվել է [[Երևան]]` թողնելով իր գրեթե ողջ շարժական ու անշարժ գույքը [[Վրաստան]]ում։ Կառավարության կազմին կայարանում ճանապարհելու ժամանակ ներկա չէր [[Վրաստան]]ի որևէ մեկ պաշտոնյա։ Ճանապարհային կառավարության կազմը, երբ գնացքով կանգնում է [[Ղազախ]]ի կայարանում, տեղի ադրբեջանցիները ճոխ ընդունելություն են կազմակերպում ու ճանապարհում դեպի [[Երևան]]{{փաստ}}։ Հետպատերազմական [[Երևան]]ում կառավարության կազմին ընդունում է [[Արամ Մանուկյան (ՀՅԴ)|Արամ Մանուկյան]]ը, ով շուրջ 2 ամիս իրականացրել էր հանրապետության ղեկավարի լիազորությունները՝ կրելով «Երևանի դիկտատոր» կոչումը։ Հենց իր վերջնագրի արդյունքում էր կառավարությունը որոշում վերջապես բարգավաճ Թիֆլիսից տեղափոխվել հետպատերազմական Երևան՝ ստանձնելու երկրի ղեկավարումը։

==== ՀՀ Կառավարության երկրորդ կազմը ====
''(Կոալիցիոն առաջին կառավարություն՝[[1918]] թ․ [[Նոյեմբերի 4]] – [[1919]] թվականի [[փետրվարի 15]])
''

Հոկտեմբերին, [[ՀՀ Ազգային ժողով|Ազգային Ժողովի]] ճնշման հետևանքով, Քաջազնունին հրաժարական է ներկայացնում։ [[ՀՀ Ազգային ժողով (1918-1920)|Ազգային Ժողովը]] ընդունում է կառավարության հրաժարականը ու կրկին Քաջազնունուն հանձնարարում կազմել նոր՝ կոալիցիոն կառավարություն։ Կոալիցիոն կառավարության կազմին միանալուց հրաժարվում են [[Սոցիալ-հեղափոխական կուսակցություն]]ը և [[Սոցիալ դեմոկրատ Հնչակյան կուսակցություն]]ը, որի հետևանքով նոր կառավարության կազմը ձևավորվում է [[ՀՅԴ]] ու [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն|Ժողովրդական կուսակցության]] անդամներից։ [[Նոյեմբերի 4]]-ին կազմվում է կոալիցիոն կառավարությունը.

{|class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:Hovhannes Katchaznouni.JPG|70px]]
| Հովհաննես Քաջազնունի 
| [[ՀՀ Վարչապետ]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Sirakan-tigranyan.jpg|70px]]
| [[Սիրական Տիգրանյան]] 
| [[ՀՀ Արտաքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Aram Manoogian.gif|70px]]
| [[Արամ Մանուկյան (ՀՅԴ)|Արամ Մանուկյան]] 
| [[Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության պետ|ՀՀ Ներքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:127 khachatur karchikyan.jpg|70px]]
| [[Խաչատուր Կարճիկյան]] 
| [[Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար|ՀՀ Խնամատարության և Աշխատանքի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:125 artashes enfiajyan.jpg|70px]]
| [[Արտաշես Էնֆիաջյան]]
| [[Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների նախարար|ՀՀ Ելևմուտքի նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:001 samson harutyunyan.jpg|70px]]
| [[Սամսոն Հարությունյան]] 
| [[ՀՀ Արդարադատության նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:126 mikael atabekyan.jpg|70px]]
| [[Միքայել Աթաբեկյան]]
| [[Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտության նախարար|ՀՀ Հանրային Կրթության նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
|
| [[Լևոն Ղուլյան]]
| [[Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար|ՀՀ Մատակարարման նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:Hovhannes Hakhverdyan.jpg|70px]]
| [[Հովհաննես Հախվերդյան]]
| [[Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարար|ՀՀ Ռազմական նախարար]]
| [[Անկուսակցական]]
|}

==== ՀՀ Կառավարության երրորդ կազմը ====
''(Կոալիցիոն երկրորդ կառավարություն՝ [[1919]] թվականի [[փետրվարի 15]] – [[1919]] թվականի [[ապրիլի 27]])
''

[[1918]] - [[1919]] թվականի ձմռանը տիֆի համաճարակի ընթացքում մահանում են [[Արամ Մանուկյան (ՀՅԴ)|Արամ Մանուկյանը]] ու Պետական վերահսկողի պաշտոնը զբաղեցնող [[Մինաս Բերբերյան]]ը, իսկ Հովհաննես Քաջազնունին ու [[Սիրական Տիգրանյան]]ը նույնպես վարակվում, բայց կարողանում են ապաքինվել։ [[1919]] թվականի [[փետրվարի 15]]-ին Քաջազնունին գործուղվում է [[Վրաստան]], իսկ այնուհետև [[ԱՄՆ]]՝ վարելու հայանպաստ բանակցություններ։ Նույն ժամանակ նա ներկայացնում է իր կառավարության երրորդ կազմը.

{|class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:Hovhannes Katchaznouni.JPG|70px]]
| Հովհաննես Քաջազնունի 
| [[ՀՀ Վարչապետ]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Sirakan-tigranyan.jpg|70px]]
| [[Սիրական Տիգրանյան]] 
| [[ՀՀ Արտաքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:044 aleksander khatisyan.jpg|70px]]
| [[Ալեքսանդր Խատիսյան]] 
| [[Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության պետ|ՀՀ Ներքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:013 sahak torosyan.jpg|70px]]
| [[Սահակ Թորոսյան]] 
| [[ՀՀ Հանրային Խնամատարության նախարար]]<ref>[http://www.mlsa.am/home/links.php?id_link=10 Թորոսյան Սահակ Դավիթի (1885-1940)]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:125 artashes enfiajyan.jpg|70px]]
| [[Արտաշես Էնֆիաջյան]]
| [[Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների նախարար|ՀՀ Ելևմուտքի նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:001 samson harutyunyan.jpg|70px]]
| [[Սամսոն Հարությունյան]] 
| [[ՀՀ Արդարադատության նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
|
| [[Գևորգ Մելիք-Ղարագյոզյան]]
| [[Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտության նախարար|ՀՀ Հանրային Կրթության նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:057 chritophor vermishev.png|70px]]
| [[Քրիստափոր Վերմիշև]] 
| [[Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար|ՀՀ Մատակարարման նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:Araratov.jpeg|70px]]
| [[Քրիստափոր Արարատյան]] 
| [[Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարար|ՀՀ Ռազմական նախարար]]
| [[Անկուսակցական]]
|}

[[Պատկեր:THE ARMENIAN DELEGATION IN THE UNITED STATES 1919.jpg|մինի|Հայկական պատվիրակությունը ԱՄՆ-ում։ Ներկա են [[Անդրանիկ Օզանյան]]ը, Հովհաննես Քաջազնունին և այլն, 1919]]

==== ՀՀ Կառավարության չորրորդ կազմը ====
''(Կոալիցիոն երրորդ կառավարություն՝ [[1919]] թվականի [[ապրիլի 27]] – [[1919]] թվականի [[օգոստոսի 10]])
''

Ապրիլի 27-ին երկրից արդեն շուրջ 2,5 ամիս բացակայող վարչապետ Քաջազնունին փոխանցում է իշխանությունը Ալեքսանդր Խատիսյանին, որը ստանձնում է վարչապետի պաշտոնակատարի լիազորությունները։ Մայիսի 28-ին Ալեքսանդր Խատիսյանը հաստատվում է ՀՀ վարչապետի պաշտոնում։

{|class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:044 aleksander khatisyan.jpg|70px]]
| Ալեքսանդր Խատիսյան 
| [[ՀՀ Վարչապետ]], [[ՀՀ Արտաքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Sargis-Manasyan.JPG|70px]]
| [[Սարգիս Մանասյան]] 
| [[Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության պետ|ՀՀ Ներքին Գործերի նախարարի]] պաշտոնակատար
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:003 grigor jaghetyan.jpg|70px]]
| [[Գրիգոր Ջաղեթյան]] 
| [[ՀՀ Ֆինանսների նախարար]]
| [[Անկուսակցական]]
|-
| [[Պատկեր:Araratov.jpeg|70px]]
| [[Քրիստափոր Արարատյան]] 
| [[ՀՀ Ռազմական նախարար]]
| [[Անկուսակցական]]
|-
|
| [[Հարություն Չմշկյան]]
| [[ՀՀ Արդարադատության նախարար]]ի պաշտոնակատար
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:013 sahak torosyan.jpg|70px]]
| [[Սահակ Թորոսյան]] 
| [[ՀՀ Հանրային Խնամատարության նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
|
| [[Գևորգ Մելիք-Ղարագյոզյան]]
| [[ՀՀ Կրթության նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:057 chritophor vermishev.png|70px]]
| [[Քրիստափոր Վերմիշև]] 
| [[ՀՀ Մատակարարման նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|}

==== ՀՀ Կառավարության հինգերորդ կազմը ====
''(Դաշնակցական երկրորդ կառավարություն՝ [[1919]] թվականի [[օգոստոսի 10]] – [[1920]] թվականի [[մարտ]])
''

1919 թ-ի ամռանը երկրորդ գումարման [[ՀՀ Ազգային Ժողով (1918-1920)|Ազգային Ժողովը]] պահանջեց Խատիսյանին ձևավորել նոր կառավարություն։ Օգոստոսի 10-ին կառավարության նոր կազմը հաստատվեց.

{|class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:044 aleksander khatisyan.jpg|70px]]
| [[Ալեքսանդր Խատիսյան]]
| [[ՀՀ Վարչապետ]], [[ՀՀ Արտաքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Abraham-Gyulkhandanyan.jpg|70px]]
| [[Աբրահամ Գյուլխանդանյան]] 
| [[ՀՀ Արդարադատության նախարար]], [[Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության պետ|ՀՀ Ներքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Sargis-Araratyan.jpg|70px]]
| [[Սարգիս Արարատյան]] 
| [[ՀՀ Ֆինանսների նախարար]], [[ՀՀ Մատակարարման նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:010 avetik sahakyan.jpg|70px]]
| [[Ավետիք Սահակյան]]
| [[ՀՀ Հանրային Խնամատարության նախարար]], [[ՀՀ Գյուղատնտեսության ու Հանրային գույքի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Nikol Aghbalyan.jpg|70px]]
| [[Նիկոլ Աղբալյան]]
| [[ՀՀ Կրթության նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Araratov.jpeg|70px]]
| [[Քրիստափոր Արարատյան]] 
| [[ՀՀ Ռազմական նախարար]]
| [[Անկուսակցական]]
|}

==== ՀՀ Կառավարության վեցերորդ կազմը ====
''(Կոալիցիոն չորրորդ կառավարություն՝ [[1920]] թվականի [[մարտ]] – [[1920]] թվականի [[մայիսի 5]])
''

1920 թ-ի մարտին Խատիսյանը ներկայացնում է իր կառավարության երրորդ կազմը։

{|class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:044 aleksander khatisyan.jpg|70px]]
| Ալեքսանդր Խատիսյան 
| [[ՀՀ Վարչապետ]], [[ՀՀ Արտաքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Abraham-Gyulkhandanyan.jpg|70px]]
| [[Աբրահամ Գյուլխանդանյան]] 
| [[Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության պետ|ՀՀ Ներքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:118 artashes chilingaryan.jpg|70px]]
| [[Արտաշես Չիլինգարյան]] 
| [[ՀՀ Արդարադատության նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:123 arshak jamalyan.jpg|70px]]
| [[Արշակ Ջամալյան]] 
| [[ՀՀ Կապի նախարար]]
| [[Սոցիալ դեմոկրատ Հնչակյան կուսակցություն]]
|-
|
| [[Սիմոն Վրացյան]]
| [[ՀՀ Գյուղատնտեսության ու Հանրային գույքի նախարար]], [[ՀՀ Աշխատանքի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:119 artashes babalyan.jpg|70px]]
| [[Արտաշես Բաբալյան]]
| [[ՀՀ Հանրային Խնամատարության նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Sargis-Araratyan.jpg|70px]]
| [[Սարգիս Արարատյան]]
| [[ՀՀ Ֆինանսների նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Nikol Aghbalyan.jpg|70px]]
| [[Նիկոլ Աղբալյան]]
| [[ՀՀ Կրթության նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:Araratov.jpeg|70px]]
| [[Քրիստափոր Արարատյան]]
| [[ՀՀ Ռազմական նախարար]]
| [[Անկուսակցական]]
|-
| [[Պատկեր:003 grigor jaghetyan.jpg|70px]]
| [[Գրիգոր Ջաղեթյան]]
| Պետական վերահսկող
| [[Անկուսակցական]]
|}

1920 թվականի փետրվարի 8-ին Երևանում սկսեց գործել Առևտրաարդյունաբերական պալատը<ref name="gov"/>։

1920 թ-ի մայիսին՝ Խորհրդային [[Ռուսաստան]]ի «[[հինգերորդ շարասյուն|հինգերորդ շարասյան]]»՝ Հայաստանի [[բոլշևիկներ]]ի բարձրացրած զինված խռովության արդյունքում Խատիսյանը հրաժարական տվեց։

==== ՀՀ Կառավարության յոթերորդ կազմը ====
''(Կոալիցիոն հինգերորդ կառավարություն՝ [[1920]] թվականի [[մայիսի 5]] – [[1920]] թվականի [[Նոյեմբերի 23]])
''

[[Ալեքսանդր Խատիսյան|Ա.Խատիսյանի]] հրաժարականից հետո 1920 թ. մայիսի 5-ին վարչապետ դարձավ բժշկագիտության դոկտոր [[Համո Օհանջանյան]]ը։ Ժողովրդին արվեց հետևյալ հայտարարությունը.

{{cquote|''Տաճիկ փաշաները մի կողմից, բոլշևիզմի կարմիր պատմուճանը հագած ադրբեջանյան խաները մյուս կողմից նորից սպառնում են Հայաստանի անկախությանն ու ազատությանը''}}
Կառավարության ոչ ամբողջական կազմը հետևյալն էր.

{|class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:045 hamo ohanjanyan.jpg|70px]]
| Համո Օհանջանյան 
| [[ՀՀ Վարչապետ]], [[ՀՀ Արտաքին Գործերի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
|
| [[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]] 
| [[ՀՀ Ռազմական նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:125 artashes enfiajyan.jpg|70px]]
| [[Արտաշես Էնֆիաջյան]]
| [[ՀՀ Ֆինանսների նախարար]]
| [[Հայ ժողովրդական կուսակցություն]]
|-
| [[Պատկեր:121 gevorg ghazaryan.jpg|70px]]
| [[Գևորգ Ղազարյան (քաղաքական գործիչ)|Գևորգ Ղազարյան]]
| [[ՀՀ Կրթության նախարար]]
| 
|-
| [[Պատկեր:Sargis-Araratyan.jpg|70px]]
| [[Սարգիս Արարատյան]]
| [[ՀՀ Հանրային Խնամատարության նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:123 arshak jamalyan.jpg|70px]]
| [[Արշակ Ջամալյան]] 
| [[ՀՀ Կապի նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
|
| [[Սիմոն Վրացյան]] 
| [[ՀՀ Գյուղատնտեսության նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|-
| [[Պատկեր:013 sahak torosyan.jpg|70px]]
| [[Սահակ Թորոսյան]]
| [[ՀՀ Մատակարարման նախարար]]
| [[ՀՅԴ]]
|}

Օգոստոսին [[Սահակ Թորոսյան]]ի փոխարեն Մատակարարման նախարար է նշանակվում [[Սարգիս Արարատյան]]ը։

Նախ փորձելով անարյուն, ապա զինված ուժերով՝ երկու շաբաթում վերջ տրվեց երկրում ապստամբական շարժմանը։ Բոլշևիկյան ապստամբությունը ճնշվեց։ Բաքվի այսպես կոչված սովետականացումից, այսինքն՝ Ռուսաստանի կողմից փաստացի զավթումից հետո ռուսական և նրանց միացած Սովետական Ադրբեջանի բոլշևիկյան զորքերը համատեղ գրավում են Արցախն ու Իջևանը։ Բոլշևիկներին գերի են ընկնում ու գերության մեջ սպանվում են Հայաստանի խորհրդարանի՝ Ազգային Ժողովի պատգամավորներ [[Արշակ Շիրինյան]]ն ու [[Վահան Խորենի]]ն, Ներքին գործերի նախարարի պաշտոնակատար [[Սարգիս Մանասյան]]ը։

Պետական ծախսերը Հայաստանի կառավարությունը հոգում էր թղթադրամներով. օրական տպագրվում էր 6-800 միլիոն ռուբլի։ Փոփոխություններ կատարվեցին հարկային քաղաքականության մեջ։ Հուլիսին կատարվեց 20 միլիոն ԱՄՆ դոլարին համարժեք փոխառություն<ref name="ReferenceA">Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Հմմտ.՝ Էջեր՝ 52-61:</ref>, որը արվելու էր տաս տարով։ Բաց էին թողնվելու 10, 25, 50 դոլարանոց պարտաթղթեր<ref name="gov">[http://www.gov.am/am/prime-ministers/info/97/ Համո /Համազասպ/ Օհանջանյան]</ref>։ Աշխատանք էր տարվում գյուղատնտեսության և պետական գույքի նախարարությունում։

Տնտեսական առաջարկներ հետևեցին հայ և այլազգի գործարարներից<ref name="ReferenceA"/>։ Փոփոխություններ կատարվեցին հարկային քաղաքականության բնագավառում<ref name="gov"/>։

Կազմակերպվում էր լեռնաարդյունաբերությունը։

Կառավարությունը հուլիսին հաստատեց [[Հայաստանի զինանշան|Հայաստանի պետական զինանշանի]] նախագիծը։ Զինանշանի հեղինակներն են եղել [[Ալեքսանդր Թամանյան]]ը ու [[Հակոբ Կոջոյան]]ը։

Ընդունվում է քաղաքացիության մասին օրենքը։

Մայիսին [[Լևոն Շանթ]]ի ղեկավարած պատվիրակությունը մեկնեց [[Մոսկվա]]՝ բանակցելու Չիչերինի հետ։ Հոկտեմբերին կազմվեց դաշնագրի նախագիծը, որով Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչում էր Հայաստանի անկախությունն ու անձեռնմխելիությունը, Հայաստանին մնում էր [[Զանգեզուրի գավառ|Զանգեզուրը]], իսկ [[Լեռնային Ղարաբաղ|Արցախն]] և [[Նախիջևանի գավառ|Նախիջևանը]] մնում էին ինքնավար։ Բայց կառավարության դիվանագիտական ջանքերն ի դերև ելան։ Հոկտեմբերին կազմվեց դաշնագրի նախագիծը, որով Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչում էր Հայաստանի անկախությունն ու անձեռնմխելիությունը. Հայաստանի մեջ է մտնում Զանգեզուրը, իսկ Ղարաբաղը և Նախիջևանը մնում են ինքնավար<ref name="gov"/>։

[[Օգոստոսի 10]]-ին ստորագրվեց [[Սևրի պայմանագիր]]ը, իսկ Հայաստանի ու [[Թուրքիա]]յի սահմանի գծման մանդատը տրվում է ԱՄՆ նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ին։

Ի պատասխան դրա՝ 1920 թ․ ամռան վերջին նախապատրաստվեց և աշնան սկզբից՝ սեպտեմբերին տեղի ունեցավ [[ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)]]։ Մասնավորապես, 1920 թվականի սեպտեմբերի 22-ին՝ բոլշևիկյան [[Ռուսաստան]]ի հետ համագործակցությամբ՝ [[Մուստաֆա Քեմալ|քեմալական]] թուրքերի բանակը [[Քյազիմ Քարաբեքիր]] փաշայի գլխավորությամբ հարձակվում է Հայաստանի վրա, գրավելով [[Օլթի]]ն, [[Արդվին]]ը, [[Կաղզվան]]ը, [[Իգդիր]]ը։ [[Սարիղամիշ]]ն ու [[Կաղզվան]]ը գրավվեցին սեպտեմբերի 29-ին։ Հոկտեմբերի 30-ին թուրքերի ձեռքն ընկավ [[Կարս]]ը։ [[Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)|Հայ-թուրքական պատերազմի]] զինադադարի կնքումով՝ Օհանջանյանի կառավարությունը կորցրեց իր հեղինակությունը ժողովրդի աչքին։ Նոյեմբերի 23-ին Համո Օհանջանյանի կառավարությունը հրաժարական ներկայացրեց։

{{cquote|''Բացվում է նոր շրջան, քաղաքական ուժերի նոր սիտուացիա... իմ կառավարությունը ներկայացրեց իր հրաժարականը՝ նկատի ունենալով հանրապետության շահերը»'', - ասաց Համո Օհանջանյանը՝ դիմելով խորհրդարանին։ Նոյեմբերի 25-ին դադարեցին նրա լիազորությունները<ref>{{Cite web |title=Համո Օհանջանյան |url=http://ankakh.com/2011/09/145580/}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{Cite web |title=Նախկին վարչապետներ, Համո Օհանջանյան GOV.am |url=http://www.gov.am/am/prime-ministers/info/97/}}</ref>։''}}

Համո Օհանջանյանի կառավարության հրաժարականի նախորդ օրը՝ [[նոյեմբերի 22]]–ին՝ [[ԱՄՆ|ԱՄՆ–ի]] նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ը ստորագրել էր իր [[Վիլսոնի իրավարար վճիռ|իրավարար վճիռը]], որով Հայաստանի Հանրապետությունը ստանում էր [[Արևմտյան Հայաստան]]ի տարածքի զգալի մասը՝ մոտ քառասուն հազար քառակուսի մղոն կամ հարյուր երեք հազար քառակուսի կիլոմետրից ավելի մակերեսով։

[[Պատկեր:Boundary between Turkey and Armenia as determined by Woodrow Wilson 1920.jpg|thumb|250x250px| [[Հայաստան]]ի և [[Թուրքիա]]յի միջև ներկայիս [[դե յուրե]] սահմանն ըստ [[ԱՄՆ]] նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ի իրավարար վճռի]]
[[Պատկեր:Wilsonian.jpg|thumb|250x250px|Հայաստանի արևմտյան սահմանն ըստ Վ. Վիլսոնի նախագծի]]
[[Պատկեր:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|304x304px|Վուդրո Վիլսոնը]]
[[Պատկեր:Armenia in Paris Peace Conference 1919.jpg|thumb|250x250px|Արևմտահայերի ներկայացրած քարտեզը]]

==== ՀՀ Կառավարության ութերորդ կազմը ====
''(Կոալիցիոն վեցերորդ կառավարություն՝ [[1920]] թվականի [[Նոյեմբերի 24]] – [[1920]] թվականի [[դեկտեմբերի 2]])
''

Սիմոն Վրացյանը նոյեմբերի 24֊ին ներկայացնում է կառավարության հետևյալ կազմը<ref name=":0">{{Cite web |last=Վրացյան |first=Սիմոն |date=26 նոյեմբերի 1920 թվական |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։ 320. Հայաստանի նախարարապետի հրամանը հանրապետության վերջին կառավարությունը կազմելու մասին |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=Հառաջ |page=356}}</ref>.
{| class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" |ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" |ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" |ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" |ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
|[[Պատկեր:Vratsyan Simon.jpg|93x93փքս]]
|Սիմոն Վրացյան
|[[ՀՀ Վարչապետ]], [[ՀՀ Արտաքին Գործերի նախարար]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:Db_Tro1.jpg|83x83փքս]]
|[[Դրաստամատ Կանայան]]
|[[ՀՀ Ռազմական նախարար]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:071_hambardzum_terteryan.jpg|96x96փքս]]
|[[Համբարձում Տերտերյան]]
|[[ՀՀ Ֆինանսների նախարար]], [[ՀՀ Հանրային Խնամատարության նախարար]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:117_vahan_minakhoryan.jpg|89x89փքս]]
|[[Վահան Մինախորյան]]
|[[ՀՀ Կրթության նախարար]]
|[[Սոցիալ-հեղափոխական կուսակցություն]]
|-
|[[Պատկեր:120_arsham_khondkaryan.jpg|93x93փքս]]
|[[Արշամ Խոնդկարյան]]
|[[ՀՀ Կապի նախարար]], Արդարադատության նախարար
|[[Սոցիալ-հեղափոխական կուսակցություն]]
|-
|
|[[Արշակ Հովհաննիսյան|Արշակ Հարությունի Հովհաննիսյան]]
|ՀՀ Գյուղատնտեսության և աշխատանքի նախարար
|[[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն|ՀՅԴ]], Բաքվի «Արև» թերթի խմբագիր<ref name=":1">{{Cite web |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։ |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ |page=418}}</ref>
|}

Թափուր են մնում ներքին գործոց, հաղորդակցության և խնամատարության նախարարների պաշտոնները, որոնք ժամանակավորապես վերաբաշխվում են Ս. Վրացյանի, Հ. Տերտերյանի և Ա. Խոնդկարյանի միջև<ref>Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 199, ց. 1, գ. 119, թ. 75։ «Հառաջ», 26.XI.1920: Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 521</ref>։ Վրացյանի կառավարության աշխատակազմը նախորդների պես բաղկացած էր 21 հոգուց, ներառյալ տեխնիկական ծառայողները։ Կառավարության կազմն այդպես էլ մինչև վերջ չհամալրվեց և նա վարչապետի պաշտոնում մնաց ընդամենը մոտ մեկ շաբաթ` մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը Հանրապետության կազմալուծումը<ref>Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 199, ց. 1, գ. 133, թ. 162</ref>։ ՀՀ կառավարությունը որոշում կայացրեց երկրի ղեկավարությունը հանձնել Զորաբանակի ընդհանուր հրամանատար [[Դրաստամատ Կանայան|Դրոյին]]<ref name=":1" />։

== Հայաստանի Առաջին Հանրապետության Բանակ ==
=== Հայաստանի Հանրապետության Բանակը Առաջին և Երկրորդ թուրք–հայկական պատերազմների միջև (1918–1920) ===
Հայկական կորպուսի կամ Հայոց ազգային կորպուսի՝ Ռուսական կայսերական, իսկ ապա՝ Դեմոկրատական Ռուսաստանի բանակի կազմում գոյություն ունեցած հայկական ռազմական միավորման հիման վրա 1918 թ․ մայիսի վերջին – ամռան սկզբին Հայաստանի Հանրապետությունում ստեղծվել էին սեփական ազգային զինեալ ուժերը կամ Հայաստանի Հանրապետության բանակը։

[[Պատկեր:Armenia_1919.jpg|thumb|աջից|377px|Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ֆիզիկա–աշխարհագրական քարտեզը՝ ըստ Առաջին հանրապետության Զինված ուժերի Գլխավոր Շտաբի։]]

==== Հայոց Բանակի հիմքերի ստեղծում ====
Հայաստանի Առաջին Հանրապետության Բանակը 1918 կազմավորվեց Հայկական Ազգային Կորպուսի հիման վրա։
Հայկական Ազգային կորպուսը ստեղծվել էր 1917 թվականի դեկտեմբերին, սակայն ձևավորվել էր դեռևս 1917 թվականի ապրիլից, Ռուսաստանի Ժամանակավոր կառավարության «Բանակի ազգայնացման հիմնական դրույթները» օրենքի հրապարակումից հետո։

1917 թվականի ապրիլի 9-ին հայ ռազմական գործիչ, ռուսական բանակի գեներալ-մայոր [[Թովմաս Նազարբեկյան]]ն ուղարկվել էր Ռուսաստանի Կովկասյան ռազմաճակատի շտաբ՝ բանակի զորամասերն ազգայնացնելու նպատակով։ 1917 թվականի հոկտեմբերին Հայոց ազգային խորհուրդը դիմել է Կովկասյան բանակի գլխավոր հրամանատարին՝ հայկական ազգային գնդերի թիվն 8-ի հասցնելու խնդրանքով։ 1917 թվականի դեկտեմբերի 13-ին ստեղծվել է [[Հայկական կորպուս|Հայոց ազգային կորպուս]], հրամանատար է նշանակվել գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանը, շտաբի պետ՝ գեներալ Վիշինսկին, հատուկ կոմիսար՝ [[Դրաստամատ Կանայան]]ը (Դրո)։ Հայոց ազգային կորպուսին աջակցել է նաև Հայկական զինվորական միությունը՝ [[Արսեն Շահմազյան]]ի գլխավորությամբ։ Հայոց ազգային կորպուսի կազմի մեջ է մտել արևմտահայերի դիվիզիան՝ հետևակի զաուրյադ գեներալ–մայոր [[Անդրանիկ Օզանյան]]ի հրամանատարությամբ։

==== Հայոց Ազգային բանակային կորպուսի կազմ ====
Հայոց ազգային կորպուսն ուներ հետևյալ զորամիավորումներն ու զորամասերը։

*2 դիվիզիա՝ 1-ին և 2-րդ (յուրաքանչյուրում՝ 4-ական գունդ), 
*մեկ հեծելազորային բրիգադ (2 գունդ, յուրաքանչյուրում՝ 400-ական մարդ), 
*Արևմտահայկական դիվիզիա, որի մեջ մտնում էին՝ 
**Ա բրիգադ (Էրզրումի գունդ՝ կազմված 2 գումարտակից), Երզնկայի գունդ (2 գումարտակ), 
**Բ բրիգադ (Խնուսի գունդ՝ կազմված 2 գումարտակից), Ղարաքիլիսայի գունդ (2 գումարտակ), Վանի գունդ (2 գումարտակ), Զեյթունի գունդ, 
*տեղական բանակային զորամասեր՝ 
**Լոռու զորագունդ (2 գումարտակ), 
**Շուշիի զորագունդ (2 գումարտակ), 
**Ախալքալաքի զորագունդ (2 գումարտակ), 
**Ղազախի զորագունդ (2 գումարտակ), 
**Նուխիի ջոկատ, 
**Ախալցխայի ջոկատ, 
**Իգդիրի ջոկատ, 
**Խանասորի ջոկատ։

1918 թվականի մարտի 31-ի տվյալներով Հայոց ազգային կորպուսն ուներ 19590 մարտիկ, որոնցից 818-ը՝ սպա։

==== Հայոց Ազգային բանակային կորպուսի վերակազմավորումը Հայաստանի Հանրապետության Բանակի ====
1918 թվականի հուլիսի 26-ին գեներալ Նազարբեկյանի հրամանով (այս գեներալը նշանակվել էր Հայաստանի Զինեալ Ուժերի հրամանատար կամ [[Սպարապետ]]) Հայոց ազգային կորպուսը վերակազմավորվել է Ազգային դիվիզիայի, որի հիման վրա էլ հետագայում ծավալվեց Հայոց Բանակը։ [[Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության]] [[գեներալ-լեյտենանտ]], զորատեսակի [[գեներալ]] (բանակի գեներալ), սպարապետ Նազարբեկյանը կարևորագույն դեմքերից մեկն էր՝ Հայոց բանակի ստեղծման գործում։ [[Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ|Ղարաքիլիսայի]] [[Բաշ Ապարանի ճակատամարտ|Բաշ Ապարանի]], [[Սարդարապատի|1918 թ-ի Մայիսյան հերոսամարտերը]], որոնց արդյունքում հայ ժողովրդի ոխերիմ թշնամին՝ ցեղասպան պետւթյունը՝ [[Օսմանյան Թուրքիա]]ն ստիպված եղավ ճանաչել Հայ ժողովրդի գոյության իրավունքը և ստեղծվեց Հայաստանի Հանրապետությունը, տեղի են ունեցել գեներալ Նազարբեկյանի ընդհանուր հրամանատարությամբ։

[[Պատկեր:Tovmas_Hovhannesi_Nazarbekyan.jpg|մինի|320px|Հայաստանի Հանրապետության Սպարապետ գեներալ–լեյտենանտ Թովմաս Նազարբեկյան]]

==== Հայաստանի Հանրապետության Բանակի վերացումը և վերածումը Հայաստանի Կարմիր Բանակի ====
1920 թվականի աշնանը Հայաստանի Հանրապետության դեմ տեղի ունեցած [[Ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)|ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիայի]] արդյունքում Հայաստանի Հանրապետությունը կործանվեց, նրա տարածքները բաժանվեցին ագրեսորների միջև, իսկ Հայկական ազգային բանակը վերածվեց [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետություն]] անունը կրող ձևական քաղաքական տարածքային միավորի զինված ուժերի, որը կոչվում էր Հայկական Կարմիր բանակ կամ ՀԽՍՀ կարմիր բանակ։

=== Հայաստանի Հանրապետության Բանակը Երկրորդ թուրք–հայկական պատերազմի ժամանակ (1920) ===
1920 թվականի աշնանը՝ համագործակցելով բոլշևիկյան Ռուսաստանի հետ և օգտվելով վերջինիս համակողմանի աջակցությունից՝  քեմալական թուրքերը պատերազմական գործողություններ սկսեցին Հայաստանի Հանրապետության դեմ։ Հաշվի առնելով բոլշևիկյան Ռուսաստանի համակողամնի աջակցությունը, ինչպես նաև պատերազմից առաջ և դրա ընթացքում Հայաստանի ներսում Ռուսաստանի հինգերորդ շարասյան գործողությունները և ռուսական ու ադրբեջանական բանակների հարձակողական գործողությունները Հայաստանի Հանրապետության դեմ, Երկրորդ թուրք–հայկական պատերազմը պատերազմը դարձավ [[Ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)]]։

==== ՀՀ զորքեր և Զանգեզուրի ու Արցախի դիմադրական ուժեր ====
[[1920]] թվականի հուլիս-օգոստոսին ՀՀ-ն սահմանի վրա ուներ 30-36 հազար զինվոր, 56 հրանոթ, 184 գնդացիր։ Բացի այդ մի քանի հազար մարտիկներ կային [[Գարեգին Նժդեհ]]ի Զանգեզուրյան գայլավաշտերում, ինչպես նաև պարտիզանական ուժեր՝ ռուս–ազերիական զավթման ներքո գտնվող [[Արցախ]]ում։
Կարմիր Բանակի հետախուզական բաժնի տվյալներով՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության բանակում առկա էին հետևյալ ուժերը․<ref name="ReferenceB">Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Հմմտ.՝ Էջեր՝ 254-262:</ref>
*17445 սվին, այսինքն՝ հետևակային, հրաձիգ զինվորներ, 
*2075 թուր, այսինքն՝ հեծյալ զինվորներ,
*260 գնդացիր, 
*79 թեթև հրանոթ, 
*3 զրահագնացք, 
*3 զրահամեքենա, 
*3 տանկ։

Հետագայում՝ օգոստոս–սեպտեմբերին բանակի թվաքանակը որոշ չափով մեծացվեց, և Հայաստանի Հանրապետության դեմ ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիվ պատերազմի սկզբին Հայկական բանակում կար շուրջ 40000 զինվոր և սպա, որոնցից կանոնավոր ուժերն էին միայն 25000–ը, իսկ մնացածը բաժին էր ընկնում ինտենդանտական, այսինքն՝ համբարակային, սանիտարական և այլ օժանդակ ծառայություններին, որոնք կազմում էին բանակի անձնակազմի ընդհանուր թվաքանակի մոտ 30 տոկոսը։ Բացի այդ՝ կային որոշ թվով կամավորական խմբեր<ref name="ReferenceB"/>։

==== Թուրքական զորքեր և այլ աջակից ուժեր ====
Թուրքական զորքը քանակապես գերազանցում էր հայկականին։ [[1920]] թվականի հուլիս-օգոստոսին ՀՀ-ի դեմ թուրքերը կենտրոնացրել էին ավելի քան 50 հազարանոց բանակ, 306 [[հրանոթ]]<ref name="ReferenceB"/>։

==== Ռուսական զորքեր և այլ աջակից ուժեր ====
Ռուսական Կարմիր բանակի զորքերը Հայաստանի սահմանների մերձակայքում, Ադրբեջանական խորհրդային հանրապետության տարածքում և Հայաստանից ապօրինի կերպով փաստացի բռնազավթված Նախիջևանի, Արցախի ու Սյունիք–Զանգեզուրի երկրամասերում քանակապես գերազանցում էր հայկական զորքերին։ [[1920]] թվականի հուլիս-օգոստոսին ՀՀ-ի դեմ ռուսները կենտրոնացրել էին մինչև 50 հազարանոց բանակ, մոտավորապես 300 [[հրանոթ]], մոտ 400 գնդացիր։
=== Հայաստանի Առաջին Հանրապետության Ռազմական (զինվորական) նախարարներ ===
Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության կազմակերպումը և ղեկավարումն իրականացնում էին ՀՀ Ռազմական նախարարությունը և Գլխավոր շտաբը։ Ռազմական նախարարության գլուխ կանգնած էր Ռազմական կամ Զինվորական նախարարը։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության գոյության ընթացքում պաշտոնավարել է չորս ռազմական նախարար։

{|class="wikitable"
| colspan=5|<center>'''Ռազմական նախարարներ'''</center>
|-
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԱՆՈՒՆ
! width="130px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՍԿԻԶԲ
! width="130px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՎԱՐՏ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;"| ՄԵՋԲԵՐՈՒՄՆԵՐ
|-
| [[Պատկեր:Hovhannes Hakhverdyan.jpg|70px]]
| [[Հովհաննես Հախվերդյան]]
| [[Հունիսի 6]], [[1918]]
| [[Մարտի 27]], [[1919]]
|
|-
| [[Պատկեր:Araratov.jpeg|70px]]
| [[Քրիստափոր Արարատյան]]
| [[Մարտի 27]], [[1919]]
| [[Ապրիլի 3]], [[1920]]
|
|-
| [[Պատկեր:Rouben_Ter-Minasyan.jpg|70px]]
| [[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]]
| [[Մայիսի 5]], [[1920]]
| [[Նոյեմբերի 23]], [[1920]]
|
|-
| [[Պատկեր:Db Tro1.jpg|70px]]
| [[Դրաստամատ Կանայան]]
| [[Նոյեմբերի 25]], [[1920]]
| [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]] 
|
|}

== Հայաստանի Հանրապետության գոյության ժամանակային սահմանների հարց ==
[[Պատկեր:Europe 1918.jpg|thumb|Հայաստանը աշխարհի քարտեզի վրա 1918 թվականին]]
[[Պատկեր:Europe map 1919.jpg|thumb|Հայաստանի ՀանրապետությունՀայաստանը աշխարհի քարտեզի վրա 1919 թվականին]]
Հայաստանի Հանրապետության]] գոյության ժամանակային սահմաններին առնչվող առնվազն մեկ ուղղակի և երեք անուղղակի հարց կա, այլ մոտեցմամբ՝ մեկ հիմնական հարց և դրանից բխող երեք ենթահարց, որոնք կարևոր պատմագիտական և քաղաքական նշանակութիւն ունեն։ Դրանք պահանջում են լրջօրէն վերանայել [[Հայաստան]]ի և [[Հայ ժողովուրդ|Հայ ժողովրդի]] նորագույն [[պատմություն]]ը, այդպիսով այն դուրս բերելով նախկին խորհրդային պատմագիտական և, փաստօրէն, դեռևս շարունակուող՝ քաղաքական ազդեցութիւնից, ինչպէս նաև վերջին տասնամեակներում դրա շարունակութիւնը հանդիսացած ռուսական մեծապետական-կայսերապետական պատմագիտութեան և ռուսական գաղութատիրութեան ազդեցութեան գործակալները հանդիսացող ներհայաստանենան և ներհայկական որոշ ուժերի բացասական ազդեցութեան գօտուց։

Խորհրդային, իսկ այժմ էլ՝ ռուսական պատմագրությունը և գործնական ու տեսական քաղաքականությունը ձգտում էր և ձգտում է նվազեցնել Հայաստանի Առաջին Հանրապետության դերը, կարևորությունը թե՛ Հայ ժողովրդի համար, թե՛ տարածաշրջանի զարգացումներում։ Դրան են ուղղված եղել նաև Հայաստանի Առաջին Հանրապետության գոյության թե՛ ժամանակային, և թե՛ տարածքային սահմանների հնարաւորինս «կրճատումը» թե՛ խորհրդային, և թե՛ նրա լիակատար ժառանգորդ ներկայիս ռուսական պատմագիտության մեջ։ Այնինչ հայկական ազգային շահերի տեսակետից ճիշտ է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության պատմության իրական արտացոլումը։ Բացի այդ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության պատմության առարկայական պատկերումը հնարավորություն կտա օգտվել Հայաստանի այն ժամանակվա դաշնակից ուժերի, և ներկայիս հզոր Արևմտյան երկրների սահմանած իրավաքաղաական կարևոր վճիռներից, որոնք, մասնավորապես, միջազգային իրավական առումով, իսկ որոշ դեպքերում՝ փաստացի, Հայաստանին են հատկացրել [[Արցախ]]ը, [[Նախիջևան]]ը, [[Գարդմանք]]ը, [[Ջավախք]]ը, [[Արևմտյան Հայաստան]]ը, ներառյալ՝ [[Կիլիկիա]]ն՝ Սիսվանը։

=== Հայաստանի Հանրապետության գոյության ժամանակային սահմանների հարց ===
[[Պատկեր:Treaty of Batum.png|thumb|Հայաստանի սահմանները ըստ [[Բաթումի պայմանագիր|Բաթումի պայմանագրի]]]]
Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան գոյութեան ժամանակային սահմանները մինչև այժմ գերիշխող պատմագիտական և քաղաքական տեսակէտների համաձայն՝ համարւում են 1918 թուականի մայիսի 28-ը<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 11-18:</ref>, որպէս սկիզբ, և 1920 թուականի դեկտեմբերի 2-ը<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 276-289:</ref>՝ որպէս աւարտ (իսկ խորհրդային ՙՙօրթոդոքս՚՚ պատմագիտութեան տեսակէտից՝ 1920 թուականի նոյեմբերի 29-ը)<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 11-157, 237-276, 289-402:</ref><ref>Օրինակ՝ Խորհրդային Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի Պատմության ինստիտուտի հրատարակած «Հայ ժողովրդի պատմություն» բազմահատորյակի կոմունիստական խմբագիրների կողմից հայտարարվում էր հետևյալը․ «1920 թվականի նոյեմբերի 29֊ին Հայաստանում հաստատվեց սովետական իշխանություն, որը շրջադարձային կետ հանդիսացավ հայ ժողովրդի բազմադարյան պատմության մեջ։» Հայ Ժողովրդի Պատմություն, Հ. 7, Խմբ. կոլ.` Հովհաննիսյան Ա. Գ., Աղայան Ծ. Պ., Առաքելյան Բ. Ն., Բարխուդարյան Վ. Բ., Գալոյան Գ. Ա., Երեմյան Ս. Տ., Խաչիկյան Լ. Ս., Հասրաթյան Մ. Ս., Հովհաննիսյան Ա. Ռ., Ներսիսյան Մ. Գ., Սարգսյան Գ. Խ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմության ին-տ. Երևան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1967. էջ 8։ [http://serials.flib.sci.am/openreader/Hay%20joxovrdi%20patmutyun_%20h.7/book/Binder1.pdf]</ref>։

Պատմագիտական և քաղաքական տեսակէտից սխալ է համարվում նման մօտեցումը և առաջարկվել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան գոյութեան աւարտը հասցնել կա՛մ մինչև 1921 թուականի ապրիլի 2-ը, այսինքն այն օրը, երբ ռուսական կարմիր բանակը արեան մէջ ճնշեց Հայ ժողովրդի [[Փետրվարյան ապստամբություն|Փետրվարյան զինված ապստամբությունը]] և վերստին գրաւեց Հայաստանի Հանրապետութեան մայրաքաղաք [[Երևան]]ն ու Հանրապետութեան տարածքի հիմնական մասը<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 295-303:</ref>, կա՛մ էլ, որն աւելի ճիշտ կլինի, Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան գոյութեան փաստացի աւարտը համարել 1921 թուականի յուլիսի 15-ը, երբ դադարեց Գարեգին Նժդեհի ղեկավարած Լեռնահայաստանի զինեալ ուժերի վերջին դիմադրութիւնը և ռուսական կարմիր բանակը գրաւեց Սիւնիքի հարաւում դիմադրող վերջին մարտական դիրքերը<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 339-353:</ref>։
Այս տարբերակը՝ 1918 թուականի մայիսի 28-ից մինչև 1921 թուականի յուլիսի 15-ը, պատմագիտական տեսակէտից առաւել ճշմարտացի է, քանզի փաստացի Հայկական պետականութիւնը և նրա՝ մարտնչող զինեալ ուժերը ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ գոյութիւ են ունեցել մինչև 1921 թուականի յուլիսի 15-ը<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Հմմտ.՝ Էջեր՝ 339-353:</ref>։

=== Հայաստանի Հանրապետության դեմ ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիա ===
Պատմագիտութեան մէջ ներկայումս դեռևս գերիշխող տեսակէտ կայ, թէ իբր Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւնը ընկաւ թուրքական ռազմական ագրեսիայի հետևանքով<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 254-276:</ref>։ 
Հաշուի առնելով այդ տեսակէտի՝ պատմագիտական առումով առնուազն կիսատ-պռատութիւնը, իսկ քաղաքական տեսակէտից՝ կեղծ և վտանգաւոր միտում ունենալը, առաջարկվել է պատմագիտական առումով աrաւել լիակատար և քաղաքական տեսակէտից առաւել ճշգրիտ այն ձևակերպումը, որ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւնը ընկաւ [[Ռուս-թուրքական համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի (1920)|ռուս-թուրքական ՀԱՄԱՏԵՂ ռազմական ագրեսիայի]] հետևանքով։

Պատմական փաստերը ցոյց են տալիս, որ Ռուսաստանը Թուրքիայի հետ համատեղ ռազմական ագրեսիա է իրականացրել Հայաստանի դէմ։ Հայաստանի Հանրապետության Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի Պատմության ինստիտուտի հրատարակած հիմնարար հետազոտության մեջ, թեպետ համապատասխան գլուխը կոչվում է «Թուրք–հայկական պատերազմը։ Հայաստանի խորհրդայնացումը», սակայն շարադրանքի մեջ հստակ բերված է հետևյալ անժխտելի փաստը․
<blockquote>«Փաստորեն, թուրքական ուժերը զգալի գերազանցություն ունեին հայկական ուժերի նկատմամբ, և, բացի այդ, Հայաստանը շրջափակում էր չորս ռազմաճակատ՝ [[Կարս]]–[[Ալեքսանդրապոլ]]ի, [[Սուրմալու]]ի, [[Նախիջևան]]ի և [[Դիլիջան]]–[[Ղազախ]]ի։ Ահա թե ինչու թուրքական հարձակման գլխավոր ուղղություններում (Կարս, Սուրմալու) հայերին չհաջողվեց ուժերի գերազանցություն ստեղծել»<ref name="ReferenceC">Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Հմմտ.՝ Էջեր՝ 254:</ref>։</blockquote>

Այսինքն՝ Հայ պատմաբանների վերնախավի համար պարզ է, որ Հայաստանի առաջին հանրապետությունը թուրք–հայկական այս պատերազմի ժամանակ շրջափակված էր չորս ռազմաճակատով։ Դրանցից երկուսը հենց թուրք–հայկական ռազմաճակատներ էին՝ Կարսինը և Սուրմալուինը<ref name="ReferenceC"/>։  Վերոհիշյալ շարադրանքի հեղինակները Կարս–Ալեքսանդրապոլ ռազմաճակատ ասելով սխալմամբ ցույց են տվել թուրքերի հարձակման ուղղությունը որպես ռազմաճակատ<ref name="ReferenceC"/>։

Իսկ մյուս երկու ռազմաճակատում՝ Նախիջևանի և Ղազախի, հայկական բանակի դեմ կանգնած էին ոչ թե թուրքական քեմալական զորքերը, այլ Ռուսաստանի բոլշևիկյան զորքերը և դրանց ենթակա ադրբեջանա–թաթարական կամ ադրբեջանա–թուրքական զորքերը<ref name="ReferenceC"/>։  Վերոհիշյալ շարադրանքի հեղինակները դարձյալ շփոթել են թշնամու զորքերի հարձակման ուղղությունը, այս դեպքում՝ Դիլիջանի–Ղազախ և այն անվանել ռազմաճակատ։ Ընդ որում, ուղղությունը պետք է լիներ Ղազախ–Դիլիջան, այլ ոչ հակառակը<ref name="ReferenceD">Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Հմմտ.՝ Էջեր՝ 237-376:</ref>։

Նոյնը տեղում հայկական նորագույն պատմական ակադեմիական հրատարակչության հեղինակները պարզորոշ նշում են, որ թուրքական հարձակման գլխավոր ուղղություններում՝ Կարս և Սուրմալու, հայերին չհաջողվեց ուժերի գերազանցություն ստեղծել հենց այն պատճառով, որ հայկական զորքերը ստիպված էին կռվել չորս ճակատով<ref name="ReferenceD"/>։  Բնական է, որ երկու ճակատը թուրքականն էին<ref name="ReferenceD"/>,  սակայն երկու «անանուն» ճակատները իրականում ռուսական էին<ref name="ReferenceD"/>։ Տրամաբանական է, որ եթե չլինեին այդ երկու վերջին ճակատները՝, այսինքն՝ ռուսական ռազմական ագրեսիան Հայաստանի դեմ Նախիջևանից և Ղազախից, որը կատարվում էր Ռուսաստանի [[Տասնմեկերորդ բանակ]]ի ուժերով<ref>1920 թ․ գարնանը Ռուսաստանի Տասնմեկերորդ բանակի հրամանատարն էր արյունարբու կարմիր զորավար [[Միխայիլ Լևանդովսկի]]ն, իսկ 1920 թ․ աշնանից մինչև 1921 թ․ ամռանը՝ Հայաստանի դեմ ուղղակի ռազմական և պատժիչ գործողությունների վարման հիմնական փուլում՝ մեկ ուրիշ, ոչ պակաս դաժան ու արյունարբու կարմիր զորավար՝ [[Անատոլի Գեկկեր]]ը։ Տասնմեկերորդ արյունարբու բանակի շտաբի պետն էր ցարական նախկին գեներալ, իսկ այժմ՝ բոլշևիկյան զորահրամանատար՝ [[Ալեքսանդր Ռեմեզով]]ը</ref>, ապա հայկական բանակը, ամենայն հավանականությամբ, կկարողանար ուժերի գերազանցություն ստեղծել թուրքերի դեմ Կարսի և Սուրմալուի ռազմաճակատներում<ref name="ReferenceD"/>։

Ընդ որում, ռուսական ռազմական ագրեսիան ժամանակային առումով զգալիօրէն աւելի շուտ է սկսուել, քան թուրքականը<ref name="ReferenceD"/>։
Աւելին, թուրքական ագրեսիան Հայաստանի դէմ հնարաւոր չէր լինի առանց Ռուսաստանի կողմից Թուրքիային ցուցաբերուած ռազմական և ռազմատեխնիկական, քաղաքական և դիւանագիտական, ֆինանսա-տնտեսական և այլազան լուրջ օգնութեան։ Լրջագոյն և բախտորոշ օգնութեան<ref name="ReferenceD"/>։
Այդ համատեղ ռազմական ագրեսիայի արդիւնքում տեղի ունեցաւ Հայաստանի պետականութեան կործանումը և նրա տարածքային բաժանումը ագրեսոր պետութիւնների՝ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև, ինչը ձևակերպուեց 1921 թուականի մարտի 16-ի Մոսկուայի ռուս-թուրքական եղբայրութեան պայմանագրով<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Հմմտ.՝ Էջեր՝ 324-339:</ref>, իսկ ապա՝ նրանից ածանցուած Կարսի պայմանագրով՝ 1921 թ. հոկտեմբերի 13-ին<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 367-374:</ref> պարզապէս պարտադրուեց ստօրագրելու Ռուսաստանին ենթակայ խամաճիկային կազմաւորումներին՝ խորհրդային Հայաստանին, Վրաստանին և Ադրբեջանին<ref name="ReferenceD"/>։

Բացի այդ չորս ռազմաճակատից, Հայաստանի դեմ ռուսական և թուրքական ագրեսորները պատերազմում էին նաև այսպես կոչված ներքին ճակատում՝ իրենց հինգերորոդ շարասյունների միջոցով։ Թուրքիայի դեպքում դրանք Հայաստանում բնակվող թուրքերն ու մուսուլմաններն էին, որոնք հետախուզական, դիվերսիոն և սաբոտաժային գործողություններ էին վարում Հայկական պետության, բանակի և բնակչության դեմ<ref>Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 181-203:</ref>, իսկ Ռուսաստանի դեպքում դրանք հիմնականում հայ բոլշևիկներն էին, որոնք դեռևս նույն տարվա մայիս ամսին բացահայտ զինված ապստամբություն էին բարձրացրել Հայաստանի հանրապետության դեմ<ref name="ReferenceE">Հայոց պատմություն, հատոր 4-րդ, գիրք Առաջին։ Նորագույն ժամանակաշրջան. 1918-1945 թթ.: ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Պատմության ինստիտուտ։ Երևան, 2010 թ.: Էջեր՝ 78-86:</ref> և հետագա ամիսների ընթացքում էլ՝ մինչև Հայաստանի Հանրապետության փաստացի բաժանումը Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև, շարունակում էին իրենց ներքին քայքայիչ թաքուն ու բացահայտ գործունեությունը<ref name="ReferenceD"/><ref name="ReferenceE"/>։

=== Լեռնահայաստանը՝ որպես Հայաստանի Հանրապետության օրգանական մաս ===
[[Լեռնահայաստան]]ը իրականում մաս է կազմել Հայաստանի Առաջին Հանրապետության, ուստի և վերջինից տարածքային կամ քաղաքական առումով անջատելը Հայկական Ազգային Պատմագիտութեան մեծ սխալը կարելի է համարել։ Այդ սխալը, ըստ իս, թելադրուած է և թելադրուած է նախկինում՝ խորհրդային, իսկ այժմ՝ ռուսական պատմագիտական դպրոցի կողմից, իսկ խորքային առումով՝ պայմանաւորուած էր և պայմանաւորուած է նախկինում ԽՍՀՄ-ի կենտրոնական իշխանութիւնների, իսկ այժմ՝ ռուսական կայսերապետական ուղղուածութիւն ունեցող իշխանութիւնների բացայայտ ու թաքուն վարուող քաղաքականութեամբ։ Ցաւօք, այդ ամէնը իրականանում է Հայաստանի և Հայութեան ներսում նախկին խորհրդային և այժմեան ռուսական ազդեցութեան գործակալների հակաազգային և հակահայկական գործունէութեան հետևանքով։

=== Հայաստանի Հանրապետության անվանումների հարց ===
Վերը շոշափված բոլոր հարցերը օրգանապես փոխկապակցված են միմյանց։ Բայց նրանց փոխկապակցված է նաև ևս մէկ հարց․ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն անուանման հարցը։
Պետք է վերջնականապես հստակեցնել, որ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը նաև ներկայումս պահպանված Միակ Հանրապետությունն է, որ Հայ ժողովուրդը կերտել է 20-րդ դարի առաջին քսանամյակում՝ վեր խոյացնելով այն պատերազմի բոցերի միջից։

Հայաստանի Հանրապետությունը գոյություն է ունեցել 1918-1921 թվականներին, իսկ դրանից հետո գոյություն ունեցած այսպես կոչուած [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Հայաստանը]] (այսինքն՝ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետութիւնը՝ 1921-1922 թթ. և Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւնը՝ 1922-1936 թթ..՝ որպէս Անդրֆեդերացիայի մաս, իսկ 1936-1991 թթ.՝ որպէս ԽՍՀՄ ՙՙմիութեանական հանրապետութիւն՚՚) ՙՙԵրկրորդ Հանրապետութիւն՚՚ անուանելը թէ՛ պատմագիտական, թէ՛ քաղաքական տեսակէտից մեծ սխալ է։
Ուստի նաև սխալ է ներկայումս գոյութիւն ունեցող Հայաստանի Հանրապետութիւն անունը կրող քաղաքական կազմաւորումը (1991 թ. սեպտեմբերի 21-ից մինչև այժմ) ՙՙԵրրորդ Հանրապետութիւն՚՚ անուանելը, քանզի դա այսպէս ասած, օրինականացնում է ՙՙԵրկրորդ հանրապետութիւն՚՚ կոչուած կեղծ կամ թուացեալ քաղաքական կազմաւորումը՝ Խորհրդային Հայաստանը։ Պարզ ասած, խորհրդային կամ ռուսական օկուպացիայի հետևանքով կործանուած Հայկական պետականութեան փոխարէն մեզ է մատուցւում մի կեղծ ՙՙհանրապետութիւն՚՚, իրականում ՙՙֆէյք՚՚ պետական կազմաւորում, որի տակ թաքնուած էր ռուսական գաղութատիրութեանը ենթակայ վարչա-տարածքային մի կազմաւորում։
Այսինքն, արտաքուստ՝ անուանումների, իսկ իրականում, խորքային առումով՝ գոյութիւն ունեցած իսկական և կեղծ հանրապետութիւնների հարցին նման պարզաբանում տալով՝ մենք խուսափում ենք պատմագիտական սխալ մեկնաբանութիւնից և քաղաքական լուրջ սխալից։
Ամփոփելով, պէտք է ասել, որ այսօրուայ Հայաստանի Հանրապետութիւն կոչուող կազմաւորումը կա՛մ պէտք է իրեն հռչակի Առաջին Հանրապետութեան իրաւայաջորդ (իսկ դրա համար հարկաւոր է ազատագուել ռուսական տիրապետութիւնից), կա՛մ էլ պիտի ընդունի, որ ինքը կիսագաղութ է և ո՛չ թէ անկախ պետական կազմաւորում։ Իսկ դա կյստակեցնի թէ՛ Հայաստանաբնակ հայութեան, թէ՛ Սփիւռքահայութեան քաղաքական խնդիրները։

== Գրականություն ==
* [[Հրանտ Աբրահամյան (պատմաբան)|Աբրահամյան Հրանտ]], «Արցախահայության ազատագրական պայքարը 1917–1923 թթ.», 1996։
* Աբրահամյան Հրանտ «Մարտնչող [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Արցախ]]ը», գիրք Ա. (1917–1923 թթ.), 2003, 336 էջ։
* Ազատ, անկախ և միացյալ [[Հայաստան]]ի վերջին օրերը (անհայտ գրողի օրագիրը), կազմեց` Ս. Հարությունյան, 1993, 135 էջ։
* [[Հենրիկ Ազատյան|Ազատյան Հենրիկ]] «Բախտորոշ պայմանագրեր», 2002, 172 էջ։
* [[Ավետիս Ահարոնյան|Ահարոնեան Ավետիս]] «[[Սարդարապատ]]ից մինչև [[Սևր]] և [[Լոզան]]», Պոսթըն, 1943, 213 էջ, 2-րդ հրատ., Գլէնտէյլ, 1993, 226 էջ, 3-րդ հրատ., Երևան, 2001, 252 էջ։
* [[Ծատուր Աղայան|Աղայան Ծատուր]] «Հոկտեմբերը և հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը», 1982, 416 էջ։
* Ավագյան Ռոբերտ «Հանցավորությունը Հայաստանի առաջին հանրապետությունում (1918–1920 թթ.)», 1995։
* [[Հրանտ Ավետիսյան (պատմաբան)|Ավետիսյան Հրանտ]] «[[Հայկական հարց]]ը [[1918 թվական]]ին», 1997, 436 էջ։
* [[Հրանտ Ավետիսյան (պատմաբան)|Ավետիսյան Հրանտ]] «Հայոց ազգային միասնության հաղթանակը (1918 թ. մայիս)», 1998, 302 էջ։
* [[Մակիչ Արզումանյան|Արզումանյան Մակիչ]] «Արհավիրքից վերածնունդ», 1973, 582 էջ։
* Արծրունի Վահե «[[Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)|Հայ–տաճկական պատերազմ]]ը։ Հայ սպայությունը։ [[Շատախ]], 2002, 456 էջ։
* Ավետիսյան Սուրեն, Մերձավոր Արևելքի Ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեի /Ամերկոմ/ գործունեությունը Հայաստանում 1918-1930թթ., Եր., ՀՀ ԳԱԱ պատմ. ինստ., 2009թ., 237 էջ։
* Բաբալեան Արշակ «Էջեր Հայաստանի անկախութեան պատմութիւնից», Գահիրէ, 1959, 55 էջ։
* Բալյան Արշակ «[[Սիմոն Վրացյան]]ը Հայաստանի հանրապետության վարչապետ», 2005։
* [[Գալուստ Գալոյան|Գալոյան Գալուստ]] «[[Հայաստան]]ը և Մեծ տերությունները 1917 – 1923 թթ.», 1999, 539 էջ։
* [[Հրանդ Գանգրունի|Գանգրունի Հրանդ]] «[[Հայաստան]] 1918 և հայ քաղաքական միտքը», [[Պէյրութ]], 1984, 300 էջ։
* Գէորգեան Վարդան «[[Լեռնահայաստանի Հանրապետություն|Լեռնահայաստան]]ի հերոսամարտը (1919–1921 թթ.)», Պուքրէշ, 1923, 173 էջ, 2-րդ հրատ., Երևան, 1991, 189 էջ, 3-րդ հրատ., Երևան, 2010, 169 էջ։
* Եազըճեան Գէւորգ «[[Կարս]]ի 1920 թ. անկման խորքային պատճառները», 2009, 115 էջ։
* [[Ավետիս Յափուճյան|Եափուճեան Աւետիս]] «Հայաստանի հանրապետութեան քաղաքական, տնտեսական, զինուորային, ընկերային կացութիւնը», [[Գահիրէ]], 1972, 462 էջ։
* Եսայան Աղասի «Հայաստանի միջազգային – իրավական դրությունը», 1967, 431 էջ։
* [[Էդիկ Արտեմի Զոհրաբյան|Զոհրաբյան Էդիկ]] «[[Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)|1920 թ. թուրք–հայկական պատերազմ]]ը և տերությունները», 1997, 364 էջ։
* Զոհրաբյան Էդիկ «[[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևան]]յան հիմնախնդիրը և Հայաստանի «դաշնակիցները», (1918 թ. դեկտեմբեր – 1920 թ. ապրիլ)», 2002, 266 էջ։
* Զոհրաբյան Էդիկ «[[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևան]]յան հիմնահարցը 1920 թ. մայիս – 1921 թ. հոկտեմբեր», 2010, 428 էջ։
* Թիւթիւնճեան Լ. «[[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հ. Յ. Դաշնակցութիւն]]ը իբրև պետական գօրծօն (փաստեր և իրողութիւններ. 1918–1920)», Կ. պօլիս, 1921, 107 էջ։
* [[Եղիշե Իշխանյան|Իշխանեան Եղիշէ]] «[[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը (1917–1920 թթ.)», 1999, 732 էջ։
* [[Ալեքսանդր Խատիսյան|Խատիսեան Ալեքսանդր]] «Հայաստանի հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը», [[Աթէնք]], 1930, 367 էջ, 2-րդ հրատ., Պէյրութ, 1968, 487 էջ։
* [[Լէօ]] «Սահմանավեճեր։ [[Լոռու մարզ|Լոռի]] - [[Ախալքալաք]] – [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Ղարաբաղ]]», [[Աթէնք]], 1990, 107 էջ։
* Խուդավերդյան Բաբկեն «Զանգեզուր (1917–1921 թթ.)», 1988, 187 էջ։
* [[Լենդրուշ Խուրշուդյան|Խուրշուդյան Լենդրուշ]] «Հայաստանի բաժանումը [[1920 թվական]]ին», 2002, 316 էջ։
* [[Համբարձում Կարապետյան|Կարապետյան Համբարձում]], [[Սևրի պայմանագիր]]ը հայոց ճակատագրում», 2004, 128 էջ։
* [[Համբարձում Կարապետյան|Կարապետյան Համբարձում]] «[[Մայիսյան ապստամբություն (1920)|Մայիսյան ապստամբություն]]ը Հայաստանում 1920 թ.», 1961, 337 էջ։
* Կարապետյան Մհեր «[[Հայաստան]]ը 1912-[[1920 թվական]]ներին», 2003, 400 էջ։
* Կարապետյան Մուրադ «Հայաստանի հանրապետության բանակը և նրա գործունեությունը 1918–1920 թթ.», 1995, 29 էջ։
* Կարապետյան Ս. «[[Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)|1920 թ. հայ–թուրքական պատերազմ]]ը և [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Սովետական Ռուսաստան]]ը», 1965։
* [[Արարատ Հակոբյան|Հակոբյան Արարատ]] «Հայաստանի խորհրդարանը և քաղաքական կուսակցությունները (1918–1920 թթ.)», 2005, 363 էջ։
* [[Արարատ Հակոբյան|Հակոբյան Արարատ]] «Հայաստանի հանրապետության պարբերական մամուլի պատմություն (1918–1920 թթ.)», 2005, 65 էջ։
* Հակոբյան Արարատ «Հայաստանի հանրապետություն (1918–1920 թթ.)», 2005։
* Հայ ժողովրդի պատմություն (ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ.), հատ. VII, 1967։
* [[Հայաստան]]ի անկախության հռչակումը և իշխանության կենտրոնական մարմինների ձևավորումը (1918 թ. մայիս–հուլիս), (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու), խմբ. Հ. Սուքիասյան, 2009, 218 էջ։
* Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (քաղաքական պատմություն), (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու), խմբ. Գ. Գալոյան, [[Վլադիմիր Ղազախեցյան|Վլ. Ղազախեցյան]], Երևան, 2000, 456 էջ։
* [[Հայկական հարց]]ը հաշտութեան կօնֆերանսի առաջ, Թիֆլիս, 1919, 32 էջ, 2-րդ հրատ., Պոսթըն, 1919, 28 էջ։
* Հայոց պատմություն, հատ. IV, Նորագույն ժամանակաշրջան (1918 թվականից մինչև մեր օրերը), գիրք I (1918–1945 թթ.), 2010, 800 էջ։
* Հարությունյան Ա. «Մայր աթոռ սուրբ Էջմիածնի հասարակական – քաղաքական գործունեությունը (1918–1920 թթ.)», 2004։
* Հարությունյան Ա. «[[Սևրի պայմանագիր]]ը և հայ հասարակական – քաղաքական միտքը», 2004, 140 էջ։
* [[Աշոտ Հարությունյան (պատմաբան)|Հարությունյան Աշոտ]] «Թուրքական ինտերվենցիան [[Հարավային Կովկաս|Անդրկովկաս]] 1918 թ. և ինքնապաշտպանական կռիվները», Երևան, 1984, 356 էջ։
* [[Համլետ Հարությունյան (պատմաբան)|Հարությունյան Համլետ]], «[[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը 1918–1921 թթ.», 1996, 298 էջ։
* [[Ռիչարդ Հովհաննիսյան|Հովհաննիսյան Ռիչարդ]] «Հայաստանի հանրապետություն», հատ. 1. (1918–1919 թթ.), 2005, 604 էջ։
* Հովհաննիսյան Ռիչարդ «Հայաստանի հանրապետություն», հատ. 2. ([[Վերսալյան պայմանագիր|Վերսալ]]ից Լոնդոն 1919–1920 թթ.), 2014, 689 էջ։
* [[Ռիչարդ Հովհաննիսյան|Հովհաննիսյան Ռիչարդ]] «Հայաստանի հանրապետություն», հատ. 3. (Լոնդոնից Սևր փետրվար – օգոստոս 1920 թ.), 2015, 604 էջ։
* Հովհաննիսյան Ռիչարդ «Հայաստանի հանրապետություն», հատ. 4. (Սալի և մանգաղի միջև։ Մասնատում և խորհրդայնացում 1920–1921 թթ.), 2016, 548 էջ։
* [[Հայկ Ղազարյան|Ղազարյան Հայկ]] «[[Սևրի պայմանագիր]]ը և Միացյալ անկախ Հայաստանի հռչակումը», 2012, 732 էջ։
* [[Հայկ Ղազարյան|Ղազարյան Հայկ]] «[[Վուդրո Վիլսոն]]ի իրավարար վճիռը [[Հայաստան]] – [[Թուրքիա]] սահմանաբաժանման վերաբերյալ», 2012, 732 էջ։
* Ղարիբյան Ալիկ «[[Լեռնային Ղարաբաղ]]ի հիմնախնդիրը 1918–1920 թթ. և [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիա]]ն», 2012, 282 էջ։
* Ղորղանեան Գ. «Հայաստանի հանրապետութիւնը և պետութիւնները Սևրից Լօզան», Փարիզ, 1934։
* Ղուլյան Յուրիկ «[[Հայաստան]] - [[Ադրբեջանական Հանրապետություն|Ադրբեջան]] հարաբերությունների պատմությունից (1918–1920 թթ.)», 2009, 450 էջ։
* Յարութիւնեան Ա. «Սևրի դաշնագրի վերլուծումը», Պէյրութ, 1999։
* [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևան]]–[[Շարուր]]ը 1918–1921 թթ. (փաստաթղթեր և նյութեր), խմբ. պրոֆ. [[Վլադիմիր Ղազախեցյան|Վլ. Ղազախեցյան]]ի, «[[Բանբեր Հայաստանի արխիվների|Բանբեր Հայաստանի արխիվներ]]ի», Երևան, ՀԱԱ, 1993, թիվ 1-2, 392 էջ։
* Նաւասարդեան Վահան «Հայաստանի անկախութիւնը (տեսական հիմնաւորման թռուցիկ ակնարկ)», Ժընև, 1924, 56 էջ։
* Շահան «[[Երևան]]ի համաձայնագիրը», Պոսթըն, 1941, 112 էջ։
*[https://hy.wikisource.org/wiki/%D5%8E%D5%B8%D6%82%D5%A4%D6%80%D5%B8_%D5%8E%D5%AB%D5%AC%D5%BD%D5%B8%D5%B6%D5%AB_%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80_%D5%BE%D5%B3%D5%AB%D5%BC%D5%A8_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D6%87_%D4%B9%D5%B8%D6%82%D6%80%D6%84%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%BD%D5%A1%D5%B0%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%AC Արա Պապյան, Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճիռը Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանի վերաբերյալ։ Երևան, 2006 թ․։]
* Պատմագրութիւն [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան]] (քառահատոր շարք), հատ. Գ., Աթէնք, 1992, 425 էջ, Բ. հրատ., Երևան, 2001։
* [[Վարդան Պարսամյան|Պարսամյան Վարդան]] «Նոյեմբերյան հեղափոխությունը Հայաստանում», 1932, 141 էջ։
* Պետրոսյան Գեղամ «Հայաստանի հանրապետության առնչությունները [[Ռուսաստան]]ի հարավի ոչ խորհրդային պետական կազմավորումների հետ (1918 թ. հունիս–նոյեմբեր)», 2004, 183 էջ։
* Պետրոսյան Գեղամ «Հայաստանի հանրապետության հարաբերությունները [[Ռուսաստան]]ի հետ (1918–1920 թթ.)», 2011, 416 էջ։
* Պետրոսյան Գեղամ «Հայաստանի հանրապետության հարաբերությունները Ռուսաստանի ոչ խորհրդային պետական կազմավորումների հետ (1918–1920 թթ.)», 2006։
* Պետրոսյան Գեղամ «Հայաստանի հանրապետության և [[Ուկրաինա]]յի դիվանագիտական հարաբերությունների պատմությունից (1918–1920 թթ.)», 2002, 158 էջ։
* [[Պետրոսյան Վլադիմիր]], «Հայաստանը [[1918 թվական]]ին», 2007։
* [[Ռուբէն Տէր Մինասեան|Ռուբէն]] «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», Է. հատ., [[Թեհրան]], 1982, 363 էջ, [[Երևան]], 1991, 364 էջ։
* Սահակյան Տ. «Ցավալի պայմանագրեր», 2007։
* [[Սասունի Կարո|Սասունի Կարօ]] «[[Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)|Հայ–թրքական պատերազմը (1920–ին)]]», Պէյրութ, 1969, 218 էջ։
* [[Սասունի Կարո|Սասունի Կարօ]] «Մայիսեան խռովութիւնները և թաթարական ապստամբ շրջանները (Հայաստանը 1920–ին)», Պէյրութ, 1968, 208 էջ։
* [[Երվանդ Սարգսյան|Սարգսյան Երվանդ]] «Դավադիր գործարք ([[Հայաստան]], [[Ռուսաստան]], [[Թուրքիա]])», 1995, 204 էջ։
* Սարգսյան Հ. «[[Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր|Բրեստ]]ից մինչև [[Մուդրոսի զինադադար|Մուդրոս]]», 1989, 269 էջ։
* Սարդարյան Կտրիճ «Հայ-վրացական հարաբերությունները 1918-1921 թթ.», 2002։
* Սարդարյան Կտրիճ «Հայաստանի հանրապետության պատմություն», [[Լոս Անջելես|Լոս-Անջելոս]], 1992։
* [[Մուշեղ Սերոբյան|Սերոբեան Մուշէղ]] «Հայաստանի անկախութեան առթիւ», [[Գահիրէ]], 1950, 90 էջ։
* Սիմոնյան Աշոտ «[[Վայոց ձորի մարզ|Վայոց ձոր]]ը 20-րդ դարի քառուղիներում (1914–1921 թթ.)», 2011, 728 էջ։
* [[Արամ Սիմոնյան|Սիմոնյան Արամ]] «[[Զանգեզուրի ինքնապաշտպանություն|Զանգեզուրի հերոսամարտը]] 1917–1920 թթ.», 2009, 750 էջ։
* [[Վանիկ Վիրաբյան|Վիրաբյան Վանիկ]] «[[Հայ-վրացական պատերազմ|1918 թ. վրաց–հայկական պատերազմ]]ը, ՀՀ կառավարության ռազմաքաղաքական գործունեությունը և կուսակցությունները», 2003, 252 էջ։
* Վիրաբյան Վանիկ «Հայ – վրացական ռազմաքաղաքական հարաբերությունները 1918 – 1921 թթ.», 2016, 828 էջ։
* Վիրաբյան Վանիկ «Հայաստանը Անդրկովկասյան հանրապետությունների 1920 թ. ապրիլյան վեհաժողովում», 1998, 30 էջ, 2-րդ հրատ., 2004, 42 էջ։
* Վիրաբյան Վանիկ «Հայաստանի առաջին հանրապետության միլիցիան և ներքին գործերի նախարարությունը (1918–1920 թթ.)», 2003, 152 էջ։
* Վիրաբյան Վանիկ «Հայաստանի Հանրապետության հետախուզությունը և բանակը (1918–1920 թթ.)», 2009, 413 էջ։
* [[Վանիկ Վիրաբյան|Վիրաբյան Վանիկ]] «Հայաստանի Հանրապետության պետական անվտանգության համակարգի ստեղծումը և գործունեությունը 1918–1920 թթ. (Հետախուզություն, բանակ, ՆԳՆ)», 2015, 746 էջ։
* Վիրաբյան Վանիկ «Հայաստանի Հանրապետությունը 1918–1920 թթ. (ուսումնական ձեռնարկ ԲՈՒՀ-երի համար)», 2011, 204 էջ։
* [[Վանիկ Վիրաբյան|Վիրաբյան Վանիկ]] «Հայաստանի Հանրապետությունը 1918–1920 թթ.: Կառավարության ռազմաքաղաքական գործունեությունը և կուսակցությունները», 1999, 64 էջ։
* Վիրաբյան Վանիկ «Հայկական հետախուզությունը Առաջին հանրապետության տարիներին (1918–1920 թթ.)», 2003, 228 էջ։
* [[Սիմոն Վրացյան|Վրացեան Սիմօն]] «Անկախ և Միացեալ Հայաստան», Երևան, 1920, 23 էջ, Բ. հրատ., Պոսթըն, 1920, 64 էջ։
* Վրացեան Սիմօն «Բանակցութիւններ Ազգային պատուիրակութեան և [[Հայաստան]]ի պատուիրակութեան միջև», Պոսթըն, 1920, 67 էջ։
* Վրացեան Սիմօն «Հայաստանը բոլշևիկեան մուրճի և թրքական սալի միջև», [[Պէյրութ]], 1953, 205 էջ։
* [[Սիմոն Վրացյան|Վրացեան Սիմօն]] «Հայաստանի հանրապետութիւն», [[Փարիզ]], 1928, 548 էջ, 2-րդ հրատ., Պէյրութ, 1958, 684 էջ, 3-րդ հրատ., [[Թեհրան]], 1982, 684 էջ, 4-րդ հրատ., Երևան, 1993, 704 էջ։
* Ուտէացի «Քաղաքական մահափորձ Երևանի մէջ», [[Ստամբուլ|Կ. պօլիս]], 1920, 16 էջ։
* [[Ռուբինա Փիրումյան|Փիրումեան Ռուբինա]] «Հայաստանը Հ. Յ. Դ. – բոլշևիկ յարաբերութիւնների ոլորտում (1917–1921 թթ.)», 1997, 421 էջ։
* [[Հովհաննես Քաջազնունի|Քաջազնունի Յովհաննէս]] «Հայաստանի հանրապետութիւն», 1993, 32 էջ։
* Քառյան Սամսոն «Հայաստանի առաջին հանրապետության պատմագրությունը», 2003, 289 էջ։
* Քառյան Սամսոն «Հայաստանի միջազգային դրությունը և արտաքին քաղաքականությունը (1918–1923 թթ.)», 2005, 240 էջ։
* Քիւրքճեան Յարութիւն «Ուրվագիծ Հ. Յ. Դաշնակցութեան 1919–1924 հնգամեակի», [[Աթէնք]], 1988, 94 էջ։
* Քութայ Ջ. «Կարաբեքիրն ինչպէս բնաջնջեց Հայաստանը», Կըզըլթոփրաք, 1964։
*«Армения в документах Государственного департамента США 1917-1920 гг.[[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|»]], Сост. и пер. с англ. Гаянэ Махмурян, 2012, 560 էջ։
*Махмурян Гаянэ «Армения в политике США 1917-1923 гг.[[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|»]], 2018, 608 էջ։
*Махмурян Гаянэ «Политика Великобритании в Армении и Закавказье в 1918-1920 гг. Бремя белого человека[[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|»]], 2002, 309 էջ։
*Махмурян Гаянэ «Лига Наций, Армянский вопрос и Республика Армения[[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|»]], 1999, 176 էջ։
*Ованнисян Ричард «Международные отношения Республики Армения 1918-1920 гг.[[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|»]], 2007, 912 с.
*Hovannisian R. Armenia onn the Road to Independence, 1918. Berkeley and Los Angeles, 1967, 364 p.
*Hovannisian R. The Republic of Armenia, vol. I. The First Year, 1918-1919. Berkeley and Los Angeles, 1971, 547 p. 
*Hovannisian R. The Republic of Armenia, vol. II. From Versailles to London, 1919-1920. Berkeley and Los Angeles, 1982, 603 p.
*Hovannisian R. The Republic of Armenia, vol. III. From London to Sevres, February - August 1920. Berkeley and Los Angeles, 1996, 534 p.
*Hovannisian R. The Republic of Armenia, vol. IV. Between Crescent and Sickle: Partition and Sovietization. Berkeley and Los Angeles, 1996, 496 p. 
* The Treaties of Peace, 1919-1923, vol. I. NY, 1924, p. xxxii.
* Papers Relating to Foreign Relations of the United States, 1920. Washington, 1936, v. III, p.&nbsp;780.
* A Dictionary of Arbitration and its Terms (ed. Seide K.). NY, 1970. p.&nbsp;27, p.&nbsp;32.
* Wildhaber L. Treaty Making Power and Constitution. Basel-Stuttgart, 1971, p.&nbsp;98.
* Sorensen M. Manual of Public International Law. New York, 1968, p.&nbsp;693-4.
* Wright Q. The Control of American Foreign Relations. NY, 1922, p.&nbsp;38.
* Collier J. The Settlement of Disputes in International Law. Oxford, 1999, p.&nbsp;265.
*  www.panarmenian.net/news/eng/?nid=36602&date=2009-09-18 – 18 սեպ 2009։
*  Full Report of the Committee upon the Arbitration of the Boundary between Turkey and Armenia, App I, No 10. (The National Archives, Washington, 760J.6715-760J.90C/7).
*  Schlochauer H.-S. Arbitration, In: Bernhardt R. (ed.) Encyclopedia of the Public International Law, Amsterdam, 1992, v. I, p.&nbsp;226.
* Lausanne Treaty is Defeated. Davenport Democrat, 19 Jan 1927, p.&nbsp;1.
* The New York Times, 19 Jan 1927, p.&nbsp;1.
* National Party Platforms (1840-1968) (compl. by Porter K., Johnson D.), Urbana-Chicago-London, 1972, p.&nbsp;277.

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

{{Արևելյան Հայաստան}}
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}
{{Հայաստանի թեմաներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=6|էջ=137}}

[[Կատեգորիա:Հայաստանի առաջին հանրապետություն]]
[[Կատեգորիա:1919 Հայաստանում]]
[[Կատեգորիա:1920 Հայաստանում]]
[[Կատեգորիա:1920 կազմալուծված պետություններ և տարածքներ]]
[[Կատեգորիա:1918 հիմնադրումներ Հայաստանում]]
[[Կատեգորիա:1918 Հայաստանում]]
[[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի պատմական պետություններ]]
[[Կատեգորիա:Հայախոս երկրներ և տարածքներ]]