Դիտել Զարգացած միջնադարի հայկական կրթություն էջի աղբյուրը

{{Հայկական մշակույթ}}
'''Զարգացած միջնադարի հայկական կրթություն''', [[զարգացած միջնադարի հայկական մշակույթ|հայկական մշակույթ]]ի հիմնաստեղծ ճյուղը պատմական հայրենիքում և Կիլիկիայում 9-13-րդ դարերում։ [[Միջնադարյան Հայաստան|Հայաստանի]] անկախության վերականգնումը ([[885]]) նպաստեց մեկուկես հարյուրամյակի ընթացքում երկրի տնտեսական ու մշակութային բոլոր ասպարեզներում բարեփոխումներ կատարվելուն։ Միջնադարում տնտեսության տարբեր ճյուղեր զարգացում ապրեցին։ [[Գյուղատնտեսությունը Հայաստանում|Գյուղատնտեսության]] մեջ կատարելագործվեց հողամշակման եղանակը։ Կիրառության մեջ մտավ հողը հերկելու ծանր [[գութան]]ը, սկսեցին մշակել խամ ու խոպան տարածքները, հիմնեցին նոր ավաններ, շենացրին գոյություն ունեցող գյուղական տնտեսությունները։ Զարգացան ու կատարելագործվեցին արհեստները։ Արհեստագործական արտադրանքը լայն սպառում էր գտնում ոչ միայն երկրի ներսում, այլև արտահանվում էր օտար երկրներ։ Ներքին և արտաքին առևտուրը մեծ զարգացում ապրեց։ Հայաստանը դարձել էր միջազգային առևտրի կենտրոններից մեկը։ Արհեստագործության և հատկապես առևտրի շնորհիվ հիմնվեցին տասնյակ միջնադարյան քաղաքներ, առաջադիմեցին հնից եկող քաղաքները, զարգացավ քաղաքային կյանքը։ Տնտեսության վերելքը պայմաններ ստեղծեց և մեծապես խթանեց մշակույթի բոլոր դրսևորումների զարգացմանը։ Այս ամենին զուգընթաց մեծ զարգացում ապրեց նաև կրթությունը։

== Տարրական և բարձր տիպի դպրոցներ ==

[[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունիների տիրապետության ժամանակաշրջանում]]` [[9-րդ դար]]ի վերջերից մինչև [[11-րդ դար]]ի կեսերը, ինչպես և հետագա դարերում կրթությունն աշխուժություն ապրեց։ Հայաստանում կազմակերպվում էին երկու կարգի ուսումնական կենտրոններ` նախկին՝ ավանդաբար եկող պարզունակ ''տարրական'' և ''բարձր'' տիպի դպրոցներ։

Այդ շրջանում բարձր տիպի դպրոցները նորություն էին հայկական կյանքում։ Տարրական դպրոցները երկու կարգի էին՝ ''հասարակական'' և ''մասնավոր''։ Հասարակական էին այն դպրոցները, որոնք պահպանվում էին եկեղեցու և պետության միջոցներով։ Այդպիսի դպրոցներ կային բազմաթիվ բնակավայրերում, ինչպես՝ [[Անի]]ում, [[Կարս]]ում և այլուր։ Աշակերտները ստանում էին տարրական գիտելիքներ [[թվաբանություն]]ից, սովորում էին գրել-կարդալ, [[երգեցողություն]]։ Մասնավոր դպրոցներում ուսուցանում էին եկեղեցական պարզունակ գիտելիքներ [[Պատարագ (եկեղեցական)|պատարագի]], [[ժամասացություն|ժամասացության]] մասին։ Աշակերտը, դպրոցն ավարտելով, կարող էր կարդալ [[Աստվածաշունչ]]ը, երգել [[շարական]]ներ։ Այս կարգի դպրոցները կազմակերպվում էին հոգևորականների կողմից։ Տարրական երկու կարգի դպրոցներում ուսումը տևում էր երեք-չորս տարի, սովորում էին 12-13 տարեկան հասակի երեխաները<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցները, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները և համալսարանները Միջնադարյան Հայաստանում և Կիլիկիայում (V– XVI դդ.)
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Լիզպոն
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1998
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Բարձրագույն դպրոցները կամ ուսումնական հաստատությունները՝ [[վարդապետարան]]ները, հայ դպրության նշանավոր կենտրոններ էին։ Ուսումնասիրվող ժամանակաշրջանի վանքերը երկու բնույթի գործառնություն էին իրականացնում։ Դրանց մի մասը զբաղվում էր զուտ կրոնական գործառնությամբ՝ քարոզով, բարեգործությամբ, հիվանդների, ծերերի խնամքով և այլն, իսկ մյուս մասի համար հիմնական տեղ էր զբաղեցնում գիտակրթական գործունեությունը։ Այդպիսի վանքերում կային վարդապետարաններ<ref group="Ն">Վարդապետարաններն ամենևին չէին առնչվում եկեղեցական նվիրապետության աստիճանակարգի վարդապետ կոչման հետ։</ref>, որոնք բարձրագույն դպրոցներ էին՝ ուսուցման որոշակի մշակված ծրագրերով։ Վարդապետարանները գիտակրթական կենտրոններ էին, որն ավարտելով՝ սաները ստանում էին վարդապետական աստիճան, իսկ դա համարվում էր գրագիտության, գիտնականության բարձր տիտղոս։ Սովորական վարդապետներից բացի այդ տիտղոսը ստանում էին նաև եպիսկոպոսները։ Ուսումնական այդ կենտրոնները գլխավորում էին ժամանակի նշանավոր գիտնականները։ Նրանց անվանում էին ''վարդապետներ, րաբունապետեր, ուսուչապետեր, դպրապետեր''։ Վարդապետարաններ կային Անիում, [[Արգինա]]յում, Կարսում, [[Կամրջաձորի վանք|Կամրջաձորում]], [[Սանահին (գյուղ)|Սանահինում]], [[Հաղպատի դպրոց|Հաղպատում]], [[Երզնկա]]յում, [[Նարեկավանք|Նարեկում]], [[Սկևռա]]յում, [[Սիս|Սսում]] և այլուր։

== Կրթությունն Անիում ==
[[Պատկեր:Grigor Magistros.jpg|մինի|Գրիգոր Մագիստրոսն ու Մանուչեն, մանրանկար, 18-րդ դար]]
[[Բագրատունյաց Հայաստան]]ի մայրաքաղաք [[Անի]]ում անվանի գիտնական, ուսուցչապետ [[Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի|Գրիգոր Մագիստրոսի]] կազմակերպած ճեմարանի մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Կցկտուր վկայություններ կան նրա մտավոր գործունեության մասին [[Սանահինի համալսարան|Սանահինում]], [[Բջնի բերդ|Բջնիում]], [[Տարոն (գավառ)|Տարոնի]] Սուրբ Կարապետ վանքում։ [[Մատթեոս Ուռհայեցի]]ն հաղորդում է, որ Գրիգոր Մագիստրոսը մեծ գիտելիքների տեր անձնավորություն էր, [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսում]] բանավիճել է [[Բյուզանդիա]]յի գիտնականների հետ և բոլորին զարմացրել իր իմացություններով։ Նա հիմնավորել է «[[յոթ ազատ արվեստներ]]ի» ուսուցման անհրաժեշտությունը, «եռյակ» և «քառյակ» բաժանումներով<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցները, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները և համալսարանները Միջնադարյան Հայաստանում և Կիլիկիայում (V– XVI դդ.)
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Լիզպոն
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1998
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 386–422
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Անիի վարդապետարանը [[Հովհաննես Իմաստասեր]]ի շնորհիվ ծաղկում ապրեց [[12–րդ դար|12-րդ դարում]]։ Նա համակարգեց վարդապետարանի ուսումնական ծրագրերը, կազմեց հանձնարարելի գրքերի ցանկը, որը հայտնի է «Սարկավագյան մատենացանկ» անունով։ Դրանում [[Հին Կտակարան|հին]] ու [[Նոր Կտակարան|նոր]] կտակարաններից և առհասարակ աստվածաբանությունից բացի ընդգրկված էին փիլիսոփայություն, ճարտասանություն, քերականության վերաբերյալ աշխատություններ։ [[Քերականություն]]ը նա համարում էր գիտության բանալին։ Հովհաննես Իմաստասերն անձամբ դասավանդում էր [[տոմարագիտություն]], որը վարդապետարանի ուսումնական ծրագրերի մի մասն էր կազմում։ Նա կազմել է վարդապետարանի սաների համար [[մաթեմատիկա]]յի ձեռագիր դասագիրք՝ «Յաղագս անկիւնաւոր թուոց» խորագրով։ Հովհաննես Իմաստասերը գիտաուսումնական ծրագրերի հիմքում դրեց ''փորձաքննական մեթոդը''։

Անիի վարդապետարանը տվել է բազմաթիվ շրջանավարտներ, որոնք մտավոր-քարոզչական աշխատանքի են մեկնել Հայաստանի տարբեր գավառներ։ Անիի ուսումնագիտական կենտրոնի րաբունապետերը ոչ միայն թարգմանել, այլև հեղինակել են պատմագիտական, քերականական, փիլիսոփայական և այլ երկեր<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցները, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները և համալսարանները Միջնադարյան Հայաստանում և Կիլիկիայում (V– XVI դդ.)
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Լիզպոն
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1998
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 499–530
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Անիի մերձակայքում նշանավոր էր Արգինայի վարդապետարանը, որը մեծ համբավ ունեցող ուսումնագիտական կենտրոն էր։ Պատմիչներ [[Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ|Ստեփանոս Տարոնեցին (Ասողիկ)]], [[Մատթեոս Ուռհայեցի]]ն մեծ գովեստով են խոսել [[Արգինա (Կարսի գավառ)|Արգինայի]] վարդապետարանի մասին։

== Կարսի վարդապետարան ==

Կարսի վարդապետարանում ուսուցվել է [[աստվածաբանություն]], [[փիլիսոփայություն]], [[ճարտասանություն]], [[քերականություն]], [[տոմարագիտություն]], [[երաժշտություն]], [[աստղաբաշխություն]] և [[երկրաչափություն]]։ Այստեղի վարդապետարանի սաներից էր [[Գագիկ Ա|Գագիկ Ա թագավորը]] (990–1020), որին [[Մատթեոս Ուռհայեցի]]ին բնութագրում է որպես հմուտ փիլիսոփա և լավագույն ճարտասան։ Այս վարդապետարանը գործել է միայն [[11–րդ դար|11-րդ դարում]]։

== Նարեկավանք ==
[[Պատկեր:Grigor Narekatsi 1.jpg|մինի|Գրիգոր Նարեկացի, Ձեռագիր 1568, Մատենադարան]]
Վարդապետարաններն ուսումնականի հետ դարձել էին գրական-գիտական կյանքի հիմնական կենտրոններ։ Դրանցում կատարվում էին թարգմանություններ, մեկնություններ, գրում կամ արտագրում [[Ձեռագիր|ձեռագրեր]], մեծապես խթանում ստեղծագործական աշխատանքները։ Այդ առումով աչքի է ընկել [[Վասպուրական]]ի [[Ռշտունյաց գավառ]]ի Նարեկավանքի գիտաուսումնական կենտրոնը, որը գործել է 10-րդ դարի երկրորդ կեսին<ref group="Ն">Նարեկա վանքի գիտական դպրոցի մասին մեզ հասած գրական ժառանգությունը համակողմանի ու հիմնավոր ուսումնասիրել է Հրաչյա Թամրազյանն իր մի շարք մենագրություններում և հոդվածներում</ref>։ Նշանավոր դեմքեր էին [[Անանիա Նարեկացի]]ն, [[Խոսրով Անձևացի]]ն և [[Գրիգոր Նարեկացի]]ն։ [[Նարեկավանքի դպրոց]]ի հիմնադիր [[Անանիա Նարեկացի]]ն մանկավարժ, փիլիսոփա, աստվածաբան, եկեղեցական հայտնի գործիչ էր։ Նա [[Անի]]ի և [[Կիլիկիա]]յի դպրոցներից բացի մեծ ազդեցություն է թողել ժամանակի մտավոր կյանքի վրա։ Նարեկացին, ինչպես և իր գործակիցները ծանոթ էին նախորդ դարաշրջանի հայ գիտական մտքի, հունաբան դպրոցի ներկայացուցիչների՝ [[Դավիթ Անհաղթ]]ի, [[Դավիթ Քերական]]ի, [[Ստեփանոս Սյունեցի|Ստեփանոս Սյունեցու]] և [[Անանիա Շիրակացի|Անանիա Շիրակացու]] գործերին։ Օգտագործել են նաև անտիկ հեղինակների՝ [[Պլատոն]]ի, [[Արիստոտել]]ի և ուրիշների աշխատությունները։ Նարեկյան դպրոցի ձևավորման ու զարգացման մեջ մեծ ազդեցություն են թողել հատկապես [[Դիոնիսիոս Արեոպագացի|Դիոնիսիոս Արեոպագացուն]] վերագրվող երկերը<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Հ. Հ. Թամրազյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գիրգոր Նարեկացին և նորպլատոնականությունը
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 2004
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 349–350
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Անանիա Նարեկացու խրատները լայն տարածում են գտել․ դրանցում արծարծվում են վանական կենցաղավարության, բարոյագիտության միստիկայի ու նրա առանձնահատկությունների մասին հարցեր<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Հ. Հ. Թամրազյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Անանիա Նարեկացի
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1986
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 223–244
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref><ref group="Ն">Ա. Նարեկացու «Գիր խոստովանութեան» աշխատանքը հայտնաբերել է Գալուստ Տեր-Մկրտչյանը և 1892 թ. հրատարակել է «Արարատ» ամսագրում, ապա տպագրվել է նրա հայագիտական ուսում- նասիրություններում (Գ. Տեր-Մկրտչյան «Հայագիտական ուսումնասիրություններ», գիրք Ա, Երևան, 1979, էջ 224–234)</ref>։

[[Խոսրով Անձևացի|Խոսրով Անձևացու]] (Գրիգոր Նարեկացու հոր) գրական ժառանգության մեջ կարևոր տեղ է գրավում «Մեկնություն ժամանակագրութեան» աշխատությունը, որը եղել է կրթական ձեռնարկ և որոշակի ազդեցություն է թողել Նարեկյան դպրոցի ձևավորման և զարգացման ընթացքի վրա։ Մեծ է եղել այդ աշխատության հոգևոր-կրթական նշանակությունը։ Նա ձգտել է հավատացյալների մեջ սեր արթնացնել գրի ու գրականության նկատմամբ։ Անձևացու համար առաջնային է եղել [[Սուրբ Գիրք|Ս. Գրքի]] և հոգևոր գործերի ընթերցանությունը, ուսումնասիրումը, վերծանությունը և մեկնաբանությունը։ Նա, մերժելով օտարամոլությունը, ընդգծում է [[Հայերեն|հայոց լեզվի]], [[Հայ գրեր|հայ գրի]] նշանակությունը<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Հ. Հ. Թամրազյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Նարեկյան դպրոցը
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1999
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 43–54
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

[[Հրաչյա Թամրազյան]]ը մի շարք վկայությունների հիման վրա եկել է այն հետևության, որ [[Գրիգոր Նարեկացի|Գրիգոր Նարեկացու]] «[[Մատյան ողբերգության]]» ստեղծման գաղափարը առնչվում է Անանիա Նարեկացու անվան հետ։ Վերջինս ստեղծագործել է մինչև 10-րդ դարի 90-ական թվականները, իսկ աշակերտը՝ Գրիգոր Նարեկացին՝ մինչև 1003 թվականը։ Նշանակում է, որ ուսուցիչն ու աշակերտը շուրջ մեկուկես տասնամյակ համատեղ ստեղծագործական կյանք են ունեցել<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Հ. Հ. Թամրազյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Նարեկյան դպրոցը
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1999
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 96, 104
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Այդ համագործակցության և Նարեկյան դպրոցի շնորհիվ էլ Գրիգոր Նարեկացին լուրջ ձեռքբերումներ ունեցավ<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Հ. Հ. Թամրազյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գրիգոր Նարեկացին և Կիլիկիայի բանաստեղծական արվեստի դպրոցը
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 2007
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 49
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Անանիա Նարեկացու մահից հետո նրան փոխարինել և վարդապետարանը գլխավորել է Գրիգոր Նարեկացին։

Նարեկյան դպրոցի գիտակրթական համակարգը համապատասխանում էր միջնադարյան բարձրագույն դպրոցների մակարդակին։ Այստեղ դասավանդվում էին «յոթ ազատ արվեստները», հատուկ ուշադրություն էր դարձվում «արտաքին» գիտելիքների վրա»<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Հ. Հ. Թամրազյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գրիգոր Նարեկացին և Կիլիկիայի բանաստեղծական արվեստի դպրոցը
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 2007
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 42
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

== Սանահինի և Հաղպատի վարդապետություն ==

=== Սանահին ===
Գիտությունը և ուսուցումը համատեղվում էր նաև Հայաստանի մյուս վարդապետարաններում, որտեղ ստեղծագործում էին նույնպես ժամանակի անվանի դեմքերը։ Այդ վարդապետարանների և նրանց ուսուցչապետերի գործունեության մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ Նշանավոր է եղել [[Սանահինի վանք|Սանահինի]] մտավոր կենտրոնը, որը գոյատևել է դարեր շարունակ։ Ժամանակակիցները գիտակրթական այդ օջախը բնութագրում են որպես բարձր աստիճանի հասած «մեծահռչակ» հաստատություն։
Դասընթացներն անց են կացվել «Մագիստրոսի ճեմարան» կոչված քարե նստարաններ ունեցող կամարակապ գեղեցիկ շենքում։ Այդտեղ դասախոսություններ է կարդացել [[Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի|Գրիգոր Մագիստրոսը]], ինչի համար էլ դահլիճը և շենքը կոչվել է նրա անունով։ Սանահինի կրթական այդ կենտրոնը հովանավորում էին [[Աշոտ Գ|Աշոտ III]] թագավորը և կինը՝ Խոսրովանուշը, ուր թաղված էին իրենց հարազատ [[Կյուրիկյաններ]]ը։ Սանահինում դասավանդել են [[աստվածաբանություն]], հոգևորական արվեստ, [[քերականություն]], [[տոմարագիտություն]], [[երաժշտություն]] և այլ առարկաներ։ Սանահինում և [[Հաղպատավանք|Հաղպատում]] հոգևորականների հետ սաների թիվը հասնում էր 500-ի<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայ ժողովրդի պատմություն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1976
 |հատոր = III
 |մեջբերվող էջեր = 314
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Սանահինում 12-րդ դարում ուսուցչապետ էր [[Գրիգոր Տուտեորցի]]ն, որը ճանաչված հեղինակություն էր նաև [[Կիլիկիայի կաթողիկոսարան]]ում և արքունիքում։ 13-րդ դարում ուսուցչապետերի մեջ նշանավոր դեմք էր Աբասի որդի Գրիգորը։ Նա տվեց բազմաթիվ երկերի մատենագրական տեսությունը, դրանց ստեղծման հակիրճ պատմությունը, որը բանասիրության մեջ հայտնի է «Պատճառաց գիրք» անունով։ Այս աշխատությունն աստվածաբանության, եկեղեցու հայրերի գործունեության, փիլիսոփայության, քերականության, ճարտասանության վերաբերյալ ներածական բնույթ ունեցող աշխատություն է։ «Պատճառաց գիրքը» դասագրքի դեր է կատարել բարձրագույն դպրոցների համար<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայ ժողովրդի պատմություն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1976
 |հատոր = III
 |մեջբերվող էջեր = 790–791
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Սանահինը հայ դպրության մեջ իր ավանդն է թողել որպես «գրչության արվեստի» կենտրոն, ուր բազմաթիվ ձեռագրեր են արտագրվել, բազմացվել։

=== Հաղպատ ===
[[Պատկեր:Samuel Anetsi.jpg|մինի|[[Սամուել Անեցի|Սամուել Անեցու]] աշխատություններից մի էջ, 1626 թ]]
[[Հաղպատի դպրոց|Հաղպատի]] ուսումնագիտական հաստատությունը նշանավոր է եղել 11–13-րդ դարերում։ Հաղպատում ծավալվել են մատենագրական-գիտական բեղուն աշխատանքներ։ Գիտակրթական այս հաստատությունը տվել է հայ մատենագրության մի շարք անվանի դեմքեր։ Մշակութային այս կենտրոնը ձեռագրական աղբյուրներում անվանվել է «մայրաքաղաք»։ Այստեղ է գտնվել հայ դպրության միջնադարյան ամենահարուստ գրադարան-մատենադարաններից մեկը<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայ ժողովրդի պատմություն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1976
 |հատոր = III
 |մեջբերվող էջեր = 315
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Հաղպատում մեծ ավանդ ունի մեծանուն գիտնական [[Հովհաննես Իմաստասեր]]ը (Հովհաննես սարկավագ վարդապետ), որն իր գործունեությամբ մտավոր այդ կենտրոնը զարգացման գագաթնակետին հասցրեց։ Մեծ է նրա ներդրումը [[Իմաստասիրություն|իմաստասիրության]], [[Տոմարագիտություն|տոմարագիտության]] մեջ։ [[Գարեգին Հովսեփյան (գրականագետ)|Գարեգին Հովսեփյանը]] նրա աշակերտների մեջ հիշատակում է [[Երեմիա]]յի, [[Անձրևիկ]]ի, Խաչատուրի, Գրիգորի, Հովհաննեսի և [[Սամվել Անեցի|Սամվել Անեցու]] անունները։ Նա Հաղպատը դիտում է որպես գրչության դպրոցի կենտրոն և պատմում է, որ այստեղ ստեղծագործական այնպիսի կյանք կար, վարդապետների և աշակերտների այնպիսի բազմություն, ուր պետք է, որ ծաղկեր նաև գրչության արվեստը<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ =Գ. Հովսեփյան 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի ու մշակույթի պատմության
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երուսաղեմ
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1935
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 68–70
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Հովհաննես Իմաստասերն առնչություն ուներ այդ կենտրոնում գործող լուսավորիչ իրավաբան [[Դավիթ Ալավկաորդի|Դավիթ Ալավկաորդու]], [[Դավիթ Քոբայրեցի|Դավիթ Քոբայրեցու]] և ուրիշների հետ։

Դավիթ Քոբայրեցին անվանի ուսուցիչ էր, պարապում էր «Պատճառաց գրքով», նա մասնակցել է Զաքարիա սպասալարի Լոռի ([[1204]]) և Անի ([[1205]]) ժողովներին։ Նշանավոր է եղել [[Վարդան Հաղպատեցի]]ն, ով մեկնել է [[Կիլիկիա]]` [[Ներսես Շնորհալի|Ներսես Շնորհալու]] մոտ, հմտացել [[ասորերեն]]ի և [[հունարեն]]ի մեջ։ Շնորհալու մահից հետո նա մեկնում է Հաղպատ և գործում այնտեղ<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ա․ Ալպոյաջյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Պատմություն հայ դպրոցի
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Գահիրե
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1946
 |հատոր = Ա
 |մեջբերվող էջեր =233-234 
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

== Գլաձորի համալսարան ==
[[Միջնադարյան Հայաստան]]ի բարձրագույն դպրոցների մեջ նշանավոր էր մասնավորապես [[Գլաձորի համալսարան]]ը։ Այդ վարդապետության հիմնադիրն է [[Ներսես Մշեցի|Ներսես Մշեցին:]] Նա [[Խոր Վիրապ]]ի վարդապետության ուսուցչապետ [[Վարդան Արևելցի|Վարդան Արևելցու]] սանն էր։ Իր նախնական կրթությունը ստացել է [[Առաքելոց վանք|Մշո Առաքելոց]] կամ Ս. Ղազարի վանքում, ապա [[1266]] թվականին մեկնել է Խոր Վիրապ` գիտելիքները խորացնելու, ուր էլ ստացել է վարդապետական աստիճան<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ =Լ. Գ. Խաչերյան 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը հայ մանկավարժական մտքի մեջ (XIII– XIV դդ.)
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1973
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 19–20
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ [[1271]] թվականին Վարդան Արևելցու մահից հետո Մշեցին փոխարինում է ուսուցչապետին, ապա դպրոցը տեղափոխում Տարոնի Առաքելոց վանքը, ուր գործում է շուրջ մեկ տասնամյակ։ Մինչև [[1281]] թվականը՝ Ներսես Մշեցու վարդապետությունը Մշո Առաքելոց վանքում էր, իսկ հաջորդ տարում, հալածվելով քրդերից, անցնում է [[Վայոց ձոր (գավառ)|Վայոց ձոր]]<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1984
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 11–12
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

{{քաղվածք|Զաքարյանների շրջանում և նրանց շնորհիվ, երևան են գալիս մի քանի իշխանական գերդաստաններ, որոնց հաջողում են խոհուն քաղաքականությամբ մեղմել ահարկու բռնակալությունը և ստեղծել տանելի պայմաններ` խաղաղ աշխատանքի համար։ Պռոշյան, Օրբելյան, Դոփյան, Ջալալյան, Վաչուտյան և այլ տոհմերը լուսաշող աստղերն են հայ մտքի երկրակամարում, որը առաջնորդում են աշխարհաշեն և մտացի ուժերը<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Գ. կաթողիկոս Հովսեփյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր =Անթիլիաս-Լիբանան 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1969
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 462
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref><ref group="Ն">Գ. Հովսեփյանի «Հոգևոր կենտրոններ և Գլաձորի բարձր դպրոցը» ուսումնասիրությունը ներկայացվում «Թարգմանչաց-Դուրյան» մրցանակի։ Մրցանակի հանձնախումբը աշխատությունը կարծիքի է ուղարկում Նիկողայոս Ադոնցին, որը 1936 թ. դեկտեմբերին տալիս է դրական գրախոսություն։ Ն. Ադոնցի կարծիքը տպագրվել է Գ. Հովսեփյանի «Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ» գրքում (էջ 462–466)</ref>։|Նիկողայոս Ադոնց}}

[[Թամար թագուհի|Թամար թագուհու]] օրոք (1184–1212) հայ-վրացական զորքը Զաքարե և Իվանե Զաքարյանների գլխավորությամբ՝ 12-րդ դարի վերջին, սելջուկ թուրքերից ազատագրում են [[Վրաստան]]ի և [[Հայաստան]]ի տարածքները։ Զաքարյան եղբայրները ազատագրված տարածքներից հատկացնում էին իրենց զորահրամանատարներին։ [[Լիպարիտ Օրբելյան]]ը ստանում է [[Սյունիք գավառ|Սյունիքը]], իսկ [[Վասակ Խաղբակյան]]ը կամ Պռոշյանը՝ [[Վայոց ձոր (գավառ)|Վայոց ձորի]] մի մասը։ Այս իշխանական տները և տասներկու թեմերի հոգևոր առաջնորդ, կաթողիկոսի կողմից Սյունյաց մետրոպոլիտ հաստատված [[Ստեփանոս Օրբելյան]]ը հովանավորում էին [[Գլաձորի համալսարան]]ը։ Նրանք, վասալական կախման մեջ լինելով [[մոնղոլներ]]ից, կարողացել էին որոշ ինքնավար իրավունքներ ձեռք բերել։ Օրբելյանն իր լիազորությունները և եկեղեցու կալվածքները վերականգնելու համար երեք անգամ մեկնել է մոնղոլ խաների նստավայրը և վերադարձել դրական արդյունքներով<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը…
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 76
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Մի վայրում, եթե գիտաուսումնական գործընթացը կազմակերպելու կամ շարունակելու համար, օտար տիրապետության պայմաններում, աննպաստ կամ անհնարին իրավիճակ էր ստեղծվում՝ լուսավորության գործի նվիրյալները, այդ թվում՝ վարդապետարաններն ավարտող, վարդապետի աստիճան ստացող սաները թողնում, հեռանում էին լեռներով պատսպարված համեմատաբար խաղաղ մի անկյուն և այնտեղ շարունակում կամ սկսում կրթական գործը։ [[Նիկողայոս Ադոնց]]ը նշում է Զաքարյանների շրջանում հայ իշխանական տների գոյության մասին, սակայն ոչ միայն Զաքարյանների օտարերկրյա տիրապետության այլև հետագա դարերում, թեկուզ և թուլացած, հայ իշխանական որոշ տներ պահպանվում էին երկրի տարբեր վայրերում։ Նրանք, որպես կանոն, հովանավորում էին գիտակրթական, առհասարակ մշակութային ձեռնարկումները։ Ուսումնակրթական այդ ջանքերի շնորհիվ է, որ սելջուկյան, ապա մոնղոլական տիրապետության դժվարին պայմաններում ոչ միայն չխաթարվեց, այլ ավելի մեծ թափ առավ վարդապետական ուսուցումը։

[[1282]] թվականին [[Ներսես Մշեցի]]ն իր դպրոցը հիմնում է Վայոց ձորի [[Աղբերց վանք (Կիլիկյան Հայաստան)|Աղբերց]] վանքում, որը հետագայում անվանվում է [[Գլաձորի վանք]], իսկ վարդապետությունը՝ Գլաձորի համալսարան<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1984
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 12
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref><ref group="Ն">Լ. Խաչերյանը նշում է, որ Վայոց ձորի Աղբերց վանքում հաստատվել էին քրդերից հալածված երիտասարդներ, որոնք եկել էին Մշո Գլաձորի վանքից։ Նրանք էլ 1291 թվականին Աղբերց վանքը վերանվանեցին Գլաձորի վանք</ref><ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 45
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref> Նա մշակեց դպրոցի ուսուցման ծրագիր, որի մեջ մտնում էին [[աստվածաբանություն]], [[քերականություն]], [[մատենագրություն]], [[փիլիսոփայություն]], [[երաժշտություն]] և այլ առարկաներ։ Տարբեր տեղերից հավաքագրեց խոստումնալից աշակերտներ։ Ուսումնագիտական կենտրոնը ապահովեց լավ դասախոսներով։ Նրանցից էին իր աշակերտ և [[Սասուն]]ից իր հետ եկած [[Եսայի Նշեցի]]ն, [[Դավիթ Սասնեցի]]ն և ուրիշներ։ Ներսես Մշեցին արդյունավետ աշխատանքներ կատարեց ոչ այնքան մատենագրության ոլորտում, որքան վարժ ու հմուտ սաներ պատրաստելով<ref>Լ. Խաչերյան. Գլաձորի համալսարանը..., էջ 35</ref>։ Նա Եսայի Նշեցուն ձեռնադրում է վարդապետ և կարգում փոխարինող։ [[1284]] թվականին նրա մահից հետո Նշեցին դառնում է ուսումնարանի ուսուցչապետ և մեծ բարձունքի է հասցնում գիտակրթական այդ կենտրոնը։ Գլաձորի համալսարանի հռչակը տարածվում է ամբողջ Հայաստանում։ Ժամանակակիցները նրան «երկրորդ Աթենք» են համարել։ 13-րդ դարի մի ձեռագրում գրիչը հայտնում է. 
{{քաղվածք|<poem>
Որոյ եկեալ յայս գաւառի,
Որում անուն Վայոց ձոր կոչի,
Հունց ի շիրիմըն Սիւնեցի
Ի յԱղբերդ վանս մենաստանի,
Յերկրորդ Աթէնս պանծալի,
Առ ուրս մեր Ներսէսի
եւ րաբունեաց վարժապետի…</poem><ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Յ. Տաշյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Մատենադարանի Մխիթարյանց
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Վիեննա
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1895
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 1039
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>|}}
[[Գլաձոր (գյուղ)|Գլաձորի]] ուսումնակրթական կենտրոնը ժամանակակիցները և հայագետ ուսումնասիրողները համարել են համալսարան։ Նրանցից են Կյուրեղ րաբունապետը, նշանավոր մատենագիր [[Հովհան Քռնեցի]]ն, անվանի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը, ինչպես նաև ականավոր հայագետ [[Ղևոնդ Ալիշան]]ը և ուրիշներ<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը․․․
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 56, 58
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref><ref>{{Գիրք
 |հեղինակ =Ղ. Ալիշան 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Սիսական
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Վենետիկ
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1893
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 133
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

=== Ուսուցման ծրագիրը Գլաձորում ===
Համալսարանի ուսումնական ծրագիրը եղել է «յոթ ազատ արվեստների» կամ յոթ իմաստասիրական առարկաների յուրացումը, ինչպես նաև որոշ այլ գրքերի ուսումնասիրությունը։ Գլաձորում ու նրա ավանդները շարունակող և զարգացնող [[Տաթևի համալսարան|Տաթևի]] ուսումնագիտական կենտրոնում ուսուցանում էին միջնադարյան համալսարաններում ընդունված աշխարհիկ ու հոգևոր կրթությանը նվիրված առարկաների մի ամբողջ համակարգ։ Բարձրագույն դպրոցներում կամ վարդապետարաններում հիմնական դասընթացը եղել է [[աստվածաբանություն]]ը, [[Հին Կտակարան|հին]] և [[Նոր Կտակարան|նոր]] կտակարանների անքննադատ յուրացումը։ Նույնն է եղել նաև եվրոպական երկրների միջնադարյան համալսարաններում։ Հայաստանում [[ձեռագիր|ձեռագրերի]] ստեղծման, արտագրության, դրանցով ուսուցանելու գործնական պահանջի թելադրանքով էական տեղ էր տրվում բանասիրությանը։ «Յոթ ազատ արվեստները» կամ գիտության յոթ ճյուղերը բաժանվում էին երկու մասի. եռյակ՝ [[քերականություն]], [[ճարտասանություն]] ու [[տրամաբանություն]] և քառյակ՝ [[թվաբանություն]], [[երկրաչափություն]], [[աստղաբաշխություն]] ու [[երաժշտություն]]։ Եռյակն ընդգրկում էր հասարակական գիտությունների ոլորտը, իսկ քառյակը՝ բնական կամ ճշգրիտ գիտությունները։

==== Եռյակ ուսուցում ====
[[Պատկեր:EsayiTeaching.jpg|մինի|Եսայի Նշեցի, Սկևռի վանք, Կիլիկիա, 1299]]
Եռյակ ուսուցման առաջին անհրաժեշտ առարկան քերականությունն է։ Դրանով գիտելիքներ էր տրվում ոչ միայն լեզվի առանձնահատկությունների, օրինաչափությունների, այլ նաև [[գրականության տեսություն|գրականության տեսության]], [[արվեստ]]ի, [[իմաստասիրություն|իմաստասիրության]], ճարտասանության, [[Երաժշտություն|երաժշտության]] վերաբերյալ։ Այդ պատճառով քերականությունը հաճախ դիտվում էր որպես նախապատրաստական առարկա, և որպես ուսումնական հիմնական առարկա դրված է եղել ինչպես եվրոպական, այնպես էլ Հայաստանի միջնադարյան համալսարանների ուսուցման ծրագրերի հիմքում։ Գլաձորում հատկապես առաջ մղվեց քերականական միտքը։ Նրա սաներից [[Հովհաննես Ծործորեցի]]ն, [[Հովհաննես Քռնեցի]]ն դպրոցներ հիմնեցին իրենց ծննդավայրերում և շարունակեցին ու խորացրեցին Գլաձորի ավանդները<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ս. Արևշատյան, Մ. Մաթևոսյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1984
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 29
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Համալսարանում այս առարկան ուսուցանվում էր հիմնականում Եսայի Նշեցու «Վերլուծություն քերականության» աշխատությամբ։ Հայագետ Գ. Հովսեփյանը համալսարանի րաբունապետի գործունեությունը երեք մասի է բաժանում՝ դպրոցական, եկեղեցական և մատենագրական-գիտական։ Նշեցին աղբյուրները և գրականությունն օգտագործելու մեծ հմտություն ուներ։ Գ. Հովսեփյանը ծանրակշիռ աշխատություն է համարում [[Եզեկիել]]ի մեկնությունը, որը նա գրել է [[1302]] թվականին՝ [[Ստեփանոս Օրբելյան]]ի պատվերով։ Նշեցու այդ գործը նշանավոր է առատ աղբյուրների օգտագործմամբ, որոնց մեջ հիմնականը եղել է [[Կյուրեղ Ալեքսանդրացի]]ն։ Նա օգտվել է [[Որոգինես]]ի, [[Հիպոլիտ Տեն|Հիպոլիտի]] և ուրիշների աղբյուրներից, որոնց բնագրերը կորած են։ Նշեցու երկրորդ ծավալուն աշխատությունը քերականությունն է, որը նույնպես ստեղծվել է՝ հիմնվելով նախորդ հեղինակների գործերի վրա։ Նա օգտվել է [[Հովհաննես Երզնկացի|Հովհաննես Երզնկացու]] 1281 թվականին [[Կիլիկիա]]յում դասախոսած աշխատությունից։ Նշեցու աշխատության մեջ էականը քարոզն է, որի առիթով իր խոսքն ուղղում է Աստծուն։ Նա տիրապետում էր [[հունարեն]]ին։ Լ. Խաչերյանը գտնում է, որ հայ քերականագիտությունը արգասավորվել է հունական միջավայրից, սակայն այն ձևավորվել ու զարգացել է՝ սնվելով հայկական դպրության ակունքներից<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը․․․
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 112
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Եռյակ ուսուցման երկրորդ առարկան ճարտասանությունը կամ [[հռետորություն]]ն էր, որը միաժամանակ անհրաժեշտ գիտելիքներ էր տալիս գրական ստեղծագործության, ոճաբանության, գեղագիտության վերաբերյալ։ Այս առարկան սովորեցնում էր ճառ, քարոզ, պաշտոնական ուղերձներ, նամակներ գրելու արվեստը։ Հռետորությունն այն զենքն էր, որով իր ազդեցությունն էր տարածում [[եկեղեցի]]ն, ընդդիմանում բոլոր թշնամական հոսանքներին։ Ճարտասանությունը պատշաճ էր մատուցվում հենց նրանով, որ [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացուն]] վերագրվող «Գիրք Պիտոյից»-ը քանիցս ընդօրինակվել է [[Գլաձորի համալսարան]]ում։ Այն ոչ միայն պերճախոսության, այլև համոզելու արվեստն էր։ Այդ առումով ճարտասանը մեծ պատրաստություն, լայն մտահորիզոն ունեցող անձնավորություն պետք է լիներ։

Երրորդ առարկայի՝ տրամաբանության կամ դիալեկտիկայի ուսուցման համար օգտագործվում էին [[Արիստոտել]]ի, [[Պորփյուր]]ի և [[Դավիթ Անհաղթ]]ի երկերը։ Այս բնագավառում Նշեցու գործը շարունակեց ու խորացրեց [[Հովհան Որոտնեցի]]ն, որը գրեց մի քանի աշխատություններ ու առարկայի դասավանդումը ավելի բարձր աստիճանի բարձրացրեց իր վերահաստատած [[Որոտանի համալսարան|Որոտանի]] և [[Տաթևի համալսարան|Տաթևի]] համալսարաններում։ Նա օգտագործեց [[Արևմտյան Եվրոպա]]յում ստեղծված տրամաբանական երկասիրությունները, որոնց թարգմանությունները կատարվել էր [[Քռնա]]յի դպրոցում։ [[Հովհաննես Քռնեցի]]ն` [[Եսայի Նշեցի|Եսայի Նշեցու]] աշակերտը, դասավանդության հարցում շեղվեց իր ուսուցչի ուղուց, [[կաթոլիկություն]] ընդունեց, երբ իր հրավերով [[Մարաղա (այլ կիրառումներ)|Մարաղայից]] եկավ կաթոլիկ քարոզիչ [[Բարդուղիմեոս Քոլոնացի]]ն։ Այդուհանդերձ, գիտության բնագավառում շարունակեց Գլաձորի ավանդները և որոշակի ներդրում ունեցավ գիտության ասպարեզում<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ =Գ. Հովսեփյան 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Խաղբակյանք․․․
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 284
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Եռյակ գիտություններին տիրապետելուց հետո ուսանողները կարող էին խորանալ փիլիսոփայական երկերի ուսումնասիրության մեջ։ Այստեղ որպես հիմնական դասագիրք օգտագործում էին Դավիթ Անհաղթի «Սահմանք իմաստասիրութեան» և [[Եզնիկ Կողբացի|Եզնիկ Կողբացու]] «Եղծ աղանդոց» աշխատությունները, [[Փիլոն Ալեքսանդրացի|Փիլոն Ալեքսանդրացու]], Արիստոտելի, Պորփյուրի երկերը։

==== Քառյակ ուսուցում ====
Քառյակ ուսուցումը սկսվում էր [[թվաբանություն]]ից և որպես դասագիրք օգտագործվում էր [[Անանիա Շիրակացի|Անանիա Շիրակացու]] «Քրոնիկոնը»։ [[Երկրաչափություն]]ը ուսուցանվում էր [[Աշխարհագրություն|աշխարհագրությանը]] զուգահեռ՝ Անանիա Շիրակացու և [[Վարդան Արևելցի|Վարդան Արևելցու]] ձեռնարկներով։ [[Աստղաբաշխություն]]ը նույնպես ուսուցանվում էր Շիրակացու աշխատություններով։

[[Բարձրագույն կրթություն]] ստանալու համար Հայաստանի տարբեր վայրերից, [[Կիլիկիա]]յից [[Գլաձորի համալսարան|Գլաձոր]] էին գալիս շատերը։ Սովորողների ընդհանուր քանակը հասնում էր մինչև 363-ի<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ =Ա. Մովսիսյան 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության (V– XV դարեր)
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1958
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 176
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Նրանց զգալի մասը, ավարտելով համալսարանը և վարդապետական աստիճան ստանալով, երկրի տարբեր մասերում հիմնել են վարդապետարաններ։ Գլաձորի համալսարանը և նրա շառավիղներն ավելի քան մեկուկես դար գիտակրթական, լուսավորական, հասարակական լայն գործունեություն ծավալեցին<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ =Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1984
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 41
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ [[Մխիթար Սասնեցի]]ն հաստատվում է [[Քաջբերունի գավառ|Քաջբերունի]] գավառի [[Մեծոփավանք|Մեծոփա վանքում]]։ Նա Նշեցու հանձնարարությամբ պայքարում է միարարների դեմ։ Կողբա վանքի դպրոցում էր [[Մատթեոս Մլճեցի]]ն, որը քահանայություն էր ստացել Կիլիկիայի [[Մլիճի վանք]]ում։ [[Առաքել Հաղպատեցի]]ն ղեկավարում էր [[Տփխիս]]ի դպրոցը, [[Կիրակոս Երզնկացի]]ն հայրենի գավառում րաբունապետ էր։ [[Սալմաստի դպրոց]]ի րաբունապետը Ավագն էր, իսկ [[Թեղենիքի դպրոց]]ում` [[Մկրտիչ Թեղենացի]]ն։ [[Հովհաննես Քռնեցի]]ն՝ [[Քռնա]]յում, [[Հովհաննես Ծործորեցի]]ն՝ [[Ծործոր|Ծործորի վանքում]], [[Ներսես Տարոնացի]]ն՝ Տարոնի Առաքելոց վանքում ուսուցչապետեր էին<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1984
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 44-45
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Գլաձորի հետ էր կապված գրիչ, մանրանկարիչ, ճարտարապետ մեծանուն [[Մոմիկ]]ը, ում վերջին գործը [[Նորավանք|Նորավանքի երկհարկ դամբարան-եկեղեցին էր]]։

=== Քահանայական ուսուցում ===

Վարդապետարաններում ուսանում էին գերազանցապես քահանայական աստիճան ունեցողները։ Քահանայական ուսուցումը տևում էր 3 տարի, իսկ վարդապետական աստիճան ստանալու համար սահմանվում էր` 7–8 տարի։ Շրջանավարտը պարտավոր էր քննություններ հանձնել անցած դասընթացից։ Դրանից զատ նա ավարտաճառ էր ներկայացնում, որի պաշտպանությունը կատարվում էր հրապարակավ, հատուկ հանձնախմբի միջոցով<ref group="Ն">Լ. Խաչիկյանը պարզել է, որ Գլաձորի համալսարանի ուսանողները ներկայացրել են ավարտաճառեր։ Նա Մ. Մաշտոցի անվան մատենադարանի 631 ձեռագրում հայտնաբերել է 8–10 էջից բաղկացած տասից ավելի ավարտաճառեր, որոնց մասնագետները համարել էին քարոզներ</ref><ref>{{Գիրք
 |հեղինակ =Լ. Խաչիկյան 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը և նրա սաների ավարտական ատենախոսությունները
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = Պետական համալսարանի գիտական աշխատություններ
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1946
 |հատոր = 23
 |մեջբերվող էջեր = 434
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Պատահում էր, որ ուսանողը չէր բավարարվում տվյալ վարդապետարանի ուսուցման մակարդակով և իր գիտելիքները հարստացնելու նպատակով գնում էր այլ վարդապետարաններ։ [[Կիրակոս Գանձակեցի]]ն պատմում է, որ [[Մխիթար Գոշ]]ը, որն ուսանել էր [[Հովհաննես Տաուշեցի|Հովհաննես Տաուշեցու]] մոտ և չէր բավարարվել ստացած գիտելիքներով, երկար ճանապարհ է կտրել [[Արևելյան Հայաստան]]ից` հասնելով [[Կիլիկիա]]։ Նա Սև լեռան հռչակավոր վարդապետարանում հարստացնում է իր գիտելիքները` թաքցնելով վարդապետական աստիճան ունենալու հանգամանքը. {{քաղվածք|Կացեալ առ սմա Մխիթարայ և առ այլս ոմանս, էառ նա զանուն վարդապետական։ Եւ այնու ո՛չ շարացան, այլ չոգաւ նա յարևմուտս կոյս յաշխարհն, որ կոչի Սեաւ լեռն, առ վարդապետսն որք էին անդ ուսուցիչք, և զայն ինչ ի վեր ոչ հանեալ, թէ իցե նորա առեա; զայն պատիւ այլ բազում ինչ օգտեալ ի նոցանէ, եկն նա ի Կարնոյ քաղաք<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Կիրակոս Գանձակեցի
 |մաս = 
 |վերնագիր = Պատմություն հայոց
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = Կ. Ա. Օհանջանյան
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1961
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 208
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>|Մխիթար Գոշ}}

== Հերմոնի վանքի վարդապետություն ==
[[Պատկեր:Hermon church 2.jpg|մինի|Հերմոնի վանք. եռանավ բազիլիկի ձախ թևը]]
[[1338]] թվականին [[Եսայի Նչեցի|Եսայի Նշեցու]] մահից հետո մարում է [[Գլաձորի համալսարան]]ը, որը կապված էր Պռոշյանների և մյուս իշխանական տներին հալածելու մոնղոլական պետության նոր քաղաքականության հետ։ Երկրորդ ուսուցչապետ [[Տիրատուր Կիլիկեցի|Տիրատուր Կիլիկեցին,]] որը եկել էր Կիլիկիայի [[Սկևռայի վանք]]ից, թողնում է Գլաձորը և վարդապետությունը ու հաստատվում [[Վայոց ձոր (գավառ)|Վայոց ձորի]] [[Հերմոնի վանք]]ում։ Այս վանքի համալսարանի աչքի ընկնող սաներից էին Գրիգորը, Կիրակոսը և Հովհան Որոտնեցին, ով վարդապետական աստիճան էր ստացել [[Տիրատուր Կիլիկեցի|Տիրատուր Կիլիկեցուց]]<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Գ. Հովսեփյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Խաղբակյանք․․․
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 295–296
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ [[Որոտնեցի Հովհան|Որոտնեցին]] սկզբում կարգվում է Տիրատուրի օգնական, իսկ [[1356]] թվականին որպես համալսարանի րաբունապետ փոխարինում է նրան։

Որոտնեցու համալսարանը [[Տաթևի վանք|Տաթևում]] և [[Որոտնավանք]]ում մնում է մինչև [[1384]] թվականը՝ մինչև [[թուրքեր]]ի կողմից [[Որոտան]]ի գրավումը։ Դրանից հետո Որոտնեցին տեղից տեղ է փոխադրվում և երկու տարի հետո մահանում է։ Նրան փոխարինում է [[Գրիգոր Տաթևացի]]ն։ Վերջինս [[1373]] թվականին վարդապետության աստիճան է ստանում ու Տաթևում ուսումնամանկավարժական, մատենագիտական, հասարակական լայն գործունեություն ծավալում։ [[1408]] թվականին նա տեղափոխվում է [[Մեծոփավանք|Մեծոփա վանք]] և այնտեղ հիմնում գրչության բարձր տիպի դպրոց։ [[1409]] թվականին Տաթևացին [[Երևան]]ի [[Անանիա Առաքյալի վանք]]ում վարդապետական աստիճան է տալիս քաջբերունցի իր 10 աշակերտներին։ Նրանք Տաթևի համալսարանի վերջին շրջանավարտներն էին։ Րաբունապետ Գրիգոր Տաթևացին մահանում է [[1410]] թվականին<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1984
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 44–45
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}. նշվ. աշխ., էջ</ref>։ Նրա աշակերտներից [[Թովմա Մեծոփեցի]]ն ղեկավարում էր տեղի բարձրագույն դպրոցը, իսկ Հ[[Հովհաննես Հերմոնեցի|ովհաննես Հերմոնեցին]]` Հերմոնի դպրոցը։ Տաթևացու այս երկու աշակերտները կատարեցին իրենց ուսուցչի ցանկությունը. կաթողիկոսությունը վերահաստատեցին իր օրինական տեղում` [[Վաղարշապատ]]ի [[Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին|Սուրբ Էջմիածնի վանքում]]<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ս. Արևշատյան, Ա. Մաթևոսյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1984
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 51
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Գլաձորի համալսարանը Եսայի Նշեցու գլխավորությամբ, [[Սյունյաց եպիսկոպոսություն|Սյունյաց եպիսկոպոսության]] հետ դարձավ [[Հռոմի Պապ|Հռոմի պապից]] եկող [[կաթոլիկություն|կաթոլիկության]] տարածման (միարարական կամ ունիթորական) դեմ պայքարի հիմնական կենտրոնը։

== Գոշավանքի վարդապետարան ==
[[Բագրատունյաց Արքայական Տոհմ|Բագրատունյաց շրջանից]] սկսած գիտակրթական ծավալուն շարժում էր սկսվել։ Մտավոր այդ շարժումը, [[12-րդ դար]]ում նոր թափ առնելով, առավել ուժգին դրսևորվեց։ Դրա նախաձեռնողներն էին ժամանակի գրասեր դեմքերը՝ գերազանցապես հոգևորականները, ովքեր, որպես կանոն, ունեին տեղի իշխանական տների և բնակչության աջակցությունն ու հովանավորությունը։ {{քաղվածք|Բարեպաշտ մարդիկ, այր թե կին, իշխանաւոր թէ համեստ աշխատաւոր, չեն զլանում իրենց նուէրները մեծ հաստատութեանց, գիտենալով, որ այն տեղ են կռւում հայ ժողովրդի գոյութեան հիմ` բարոյական հիմքերը|Ն. Ադոնց<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Գ. Հովսեփյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Խաղբակյանք․․․
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 463
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>}}:
Գիտալուսավորական այդ կենտրոններում ուսուցման գործընթացն ընթանում էր երկու ուղղությամբ։ Հիմնվում էին վարդապետարաններ, որտեղ բարձրագույն դպրոցի եռյակ կամ քառյակ ծրագրերով, կամ այդ առարկաների մի մասով կազմակերպվում էր ուսուցումը, որն ավարտելով՝ սաները ստանում էին վարդապետական աստիճան։ Ուսուցման մյուս, նույնպես տարածված ձևն այն էր, երբ մեկ կամ մի քանի երիտասարդներ հմուտ մասնագետների մոտ տարիներով մասնագիտանում էին ձեռագրական գործի մեջ, ուսումնասիրում, արտագրում ձեռագրեր, մատենագրի պատրաստություն ստանում։ [[Նոր Գետիկ վանք|Նոր Գետիկի]] կամ Գոշավանքի վարդապետարանը 12–13-րդ դարերում արգասավոր էր գործում։ [[Մխիթար Գոշ]]ը [[Կիլիկիա]]յից վերադարձել էր [[Կարին]] և իր վարդապետարանը նախապես հիմնել էր այնտեղ, ապա փոխադրվել [[Գանձակ]]։ Այստեղ ևս հարմարավետ չէր, ուստի տեղափոխվում է [[Գետիկ|Գետիկի վանքի]] մերձակա [[Տանձուտ]] ձորը, ուր հիմնում է Գետիկի վարդապետարանը, որը հետագայում անվանվում է [[Գոշավանք]]։ Գոշավանքի կառուցմանը և Գոշի գիտաուսումնական ձեռնարկումները հովանավորում էին Զաքարյան եղբայրները, հատկապես [[Իվանե Զաքարյան]]ը, իսկ հետագայում նրա որդի Ավագը։

Մխիթար Գոշի և իր հիմնադրած վարդապետարանի մասին հանգամանալի տեղեկություններ է հաղորդում [[Կիրակոս Գանձակեցի]]ն, որը սովորել է հենց այդ ուսումնարանում։ Գոշի համբավը տարածված էր և շատ շատերն էին գալիս նրա մոտ ուսանելու. «Բազումք էին, որ աշակերտեցան ի նմանէ վարդապետական բանին, քանզի համբաւ իմաստութեան նորա հռչակեցաւ ընդ ամենայն տեղիս»<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Կիրակոս Գանձակեցի
 |մաս = 
 |վերնագիր = Պատմություն հայոց 
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = Կ. Ա. Օհանջանյան
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1961
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 217
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Վարդապետական կրթությանն այնքան մեծ կարևորություն էր տալիս Գոշը, որ իր հեղինակած [[Մխիթար Գոշի դատաստանագիրք|դատաստանագրքում]] օրինականացնում է վարդապետական աստիճան ստանալու կարգը։ Նա գտնում է և արձանագրում, որ հատուկ հանձնաժողովն է իրավասու քննություն վերցնել սովորող սաներից և ոչ թե սովորողի ուսուցիչը։ Գոշի մահվանից հետո նրա աշակերտ Մարտիրոսը հաջող կերպով շարունակեց ուսուցչի գործը, և վարդապետարանը արդյունավետ գոյատևեց. «Եւ բազում եղբարք ժողովեցան վասն հռչականուն տեղւոյն, և բազմաց եղև տեղի սննդեան և ուսման, որ և մենք, իսկ սնեալ և ուսեալ եղաք ի նոյն վանս»<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Կիրակոս Գանձակեցի
 |մաս = 
 |վերնագիր = Պատմություն հայոց 
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = Կ. Ա. Օհանջանյան
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1961
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 222
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

=== Գոշի աշակերտների գործունեությունը ===
[[Պատկեր:Nor-getik.jpg|մինի|250px|աջից|[[Մխիթար Գոշ]]ի կողմից հիմնադրված վանքը՝ [[Գոշավանք]]ը:]]
Գոշի աշակերտներից շատերը այլ վայրերում դպրոցներ բացեցին և շարունակեցին մտավոր գործունեությունը։ Այսպես, [[Վարդան Արևելցի]]ն մեկնում է [[Երուսաղեմ]], անցնում է Կիլիկիա, ներկա լինում [[1243]] թվականի [[Սսի եկեղեցական ժողովի]]ն, ապա գալիս է [[Խոր Վիրապ]] ու հիմնում վարդապետարան<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ա․ Ալպոյաջյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Պատմություն հայ դպրոցի
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Գահիրե
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1946
 |հատոր = Ա
 |մեջբերվող էջեր =241-242
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Վարդան վարդապետի բարձրագույն դպրոցում սովորում էին 40 աշակերտներ։ [[Դավիթ Երեց]]ը [[1290]] թվականին մեկնում է. «յԱրարատեան գաւառն ի վանքն վիրապի սրբոյն Գրիգորի Լուսավորչին` առ հռչակավոր իմաստասէր վարդապետն հայոց Վարդան, որ և դպրոց կարգեալ էր նորա աշակերտօք»<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Հ. Մանանդյան, Հ. Աճառյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայոց նոր վկաներ
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Վաղարշապատ
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1903
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 105
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Նրա աշակերտների թվում էին [[Հովհաննես Երզնկացի]]ն, [[Ներսես Մշեցի]]ն և նշանավոր այլ անձինք։ Վարդան Արևելցին լինում է [[Հառիճի վանք]]ում, [[Խորակերտի վանք|Խորակերտում]], [[Հաղպատավանք|Հաղպատում]]։ Նա մահանում է [[1271]] թվականին, որից հետո հայտնի չէ, թե ինչ ճակատագիր է ունեցել Խոր Վիրապի դպրոցը։

[[Երզնկա|Երզնկա քաղաքում]] և մերձակա Սեպուհ լեռան սրբավայրերում գործում էին վարդապետարաններ, ուր կային նշանավոր մտավորականներ, գիտուններ, որոնց շուրջն էին համախմբվում ուսումնասեր երիտասարդները։ Հովհաննես Երզնկացու տաղերին նվիրված ուսումնասիրության մեջ բանասեր [[Արմենուհի Սրապյան]]ն գրում է. «Այնքան մեծ է եղել Երզնկայի համալսարանների ազդեցությունը և ուժը, որ այնտեղ սովորած և ուսումնական վարդապետի աստիճանի հասած անվանի դեմքերից ոմանք, թողնելով իրենց հայրենի անունը, վերակոչվել են երզնկացիներ։ Դրանցից նշանավոր է Գրիգորիս Երզնկացին, որի ծննդավայրը [[Խարբերդ]]ն էր»<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ =Կոնստանտին Երզնկացի 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Տաղեր
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = Արմենուհի Սրապյան
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1962
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 32
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Իր մի այլ աշխատության մեջ Ա. Սրապյանը բերում է Մ. Պոտուրյանի հետևյալ խոսքերը. «Երզնկան, որ վանքերով շրջապատված Ժգ-Ժդ դարերուն փայլուն անուն մը ուներ, Հայաստանի մեջ գիտական ճեմարան մը կներկայացներ, կարծես ճիգ մը ուներ մրցելու Կիլիկիո հետ, որ ուսումնական վարդապետներուն կենտրոնավայրն էր»<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ա. Սրապյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1993
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 26
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Այդ են վկայում նաև ժամանակի տարեգիրները. «Յառաջինք ամենայն հայոց աշխարհին Սեպուհոյ լերանցն և վանորէցին կուցանկային։ Եւ ուսումնասերքն անդ գային յամենայն կողմանց հեռաւոր աշխարհաց, լուսով իմաստութեանց լուսաւորէին և երաժշտական արուեստից և վարդապետական պատուոյ արժանաւորէին և գնացին»<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետի Կամախեցւոյ կամ Դարանաղցւոյ
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երուսաղեմ
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1915
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 510
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Հայագետ Կ. Տեր-Մկրտչյանն իր «Մահմեդական լուծը և ծաղկող հայ վարդապետարանները» հոդվածում, հենվելով գրավոր աղբյուրների վրա, գրում է. «Արդեն երկու դար առաջ` Ժգ դարի միջոցներում Երզնկան իւր շրջակայքով եւ Սեպուհ լեռան վանքերով հռչակ էր ստացել իբրեւ հայության ուսումնական կենտրոններից մեկը»։ Ապա նշում է, որ վարդապետարանը գլխավորում էր տաղանդավոր մատենագիր [[Հովհաննես Երզնկացի]]ն։ Նա այսպես է գնահատում վարդապետարանների ու նրանց [[րաբունապետ]]երի գիտելիքներն ու վաստակը. {{քաղվածք|«Պատկառանքի եւ երախտագիտութեան նման զգացումներ շատ յաճախ արտահայտուած ենք գտնում մեր ձեռագիրների յիշատակարաններում եւ տեսնում, որ նշանաւոր վարդապետարանների ղեկավար վարդապետները շատ բարձր գնահատուած բարոյական մեծութիւններ էին ժամանակակիցների աչքում, եւ նույնչափ բարձր գին ուներ նոցա աւանդած ուսումը|}}<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Դ. Կարապետ արքեպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Երկերի ժողովածու
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Սուրբ Էջմիածին
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 2008
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 118
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}118</ref>: Այդ նույն հոդվածում Կ. Տեր-Մկրտչյանը բերում է [[Համշենցիներ|համշենցի]] Հովհաննես րաբունու օրինակը, որն Ավագ վանքի ուսումնարանից բացի Սեպուհ լեռան [[Կայիփոսի վանք]]ի վարդապետարանի րաբունապետն էր։ Վերջին վարդապետարանը մի քանի հիշատակարաններում ուղղակի անվանվում է «համալսարան»։ Հենց միայն այն փաստը, որ Մխիթար Գոշը ուսումնառությունն ավարտելուց և վարդապետական աստիճան ստանալուց հետո իր գիտելիքները խորացնելու միտումով մեկնել է Սև լեռան մտավոր կենտրոնները, վկայություն է տեղի դպրոցների բացառիկ հեղինակության մասին։

== Դրազարկի ուսումնաերաժշտական կենտրոն ==

Ուսումնաերաժշտական գրչության նշանավոր կենտրոն էր [[Դրազարկ]]ը, որը հիմնադրվել է [[12–րդ դար|12-րդ դարում]]։ [[Մանրանկարչություն|Մանրանկարչության]] խոշոր դեմքերից [[Սարգիս Պիծակ]]ը Դրազարկի սան էր։ Այս մտավոր կենտրոնն աչքի էր ընկնում երաժշտական կրթության բարձր մակարդակով։ Այստեղ պատշաճ մակարդակի վրա էր դրված նաև [[լեզուներ]]ի ուսուցումը։ Դրազարկը միաժամանակ դիվանագետներ է տվել [[Կիլիկիայի հայկական թագավորություն|Կիլիկիայի հայոց թագավորությանը]]։

{{քաղվածք|[[Կոնստանդին Լամբրոնացի|Կոնստանդին Լամբրոնացու]] վանահայրության շրջանը վանքի բեղուն շրջանն էր։ Ա. Ալպոյաջյանը գրում է. Այս ամենը ցույց կուտան, թէ [[Դրազարկի վանք]]ը պարզ մենաստան մը չէր, այլ ուսումնարան մը, որ փայլած է Ժբ դարէն մինչեւ Ժդ դարուն կէսերը<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ա․ Ալպոյաջյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Պատմություն հայ դպրոցի
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Գահիրե
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1946
 |հատոր = Ա
 |մեջբերվող էջեր =209
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։|}}

[[Սիս]]ը, որը դարձել էր Կիլիկիայի հայկական պետության մայրաքաղաքը, մտավոր նշանավոր կենտրոն էր։ Այստեղ բուռն զարգացում են ապրել գիտության մի շարք ճյուղեր՝ [[փիլիսոփայություն]]ը, [[դպրություն]]ը, [[աստվածաբանություն]]ը, [[տրամաբանություն]]ը, [[ճարտասանություն]]ը, [[քերականություն]]ը, [[երաժշտություն]]ը, [[երկրաչափություն]]ը, [[գրչության արվեստ]]ը, [[մանրանկարչություն]]ը և այլն։ Սիսում հիմնվել է համալսարան, ուր դասախոսություններ են կարդացել ժամանակի նշանավոր գիտնականներն ու ուսուցչապետերը։ Համալսարանից բացի՝ այստեղ եղել է նաև վարժարան։ Հակոբ կաթողիկոսը, որը կրթության ջատագով էր, հրավիրում է [[Հովհաննես Երզնկացի|Հովհաննես Երզնկացուն]] (Պլուզ), ով քերականություն էր կարդում։ Սսի համալսարանում մեծ էր նշանավոր փիլիսոփա [[Վահրամ Րաբունի|Վահրամ Րաբունու]] գիտամանկավարժական վաստակը։ [[Լևոն Ա|Լևոն Ա Մեծագործը]], նրա գործը շարունակող [[Հեթում Ա|Հեթում Ա թագավորը]] հոգ էին տանում Սսի գիտաուսումնական կենտրոնի նկատմամբ<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները․․․
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 449
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

== Դպրեվանք ==

[[Հռոմկլա]] սահմանային բերդ-ամրոցում, երբ այն դարձավ հայրապետական աթոռանիստ, ստեղծվում է դպրեվանք, ուր ուսումնամանկավարժական բեղմնավոր աշխատանք էին կատարում [[Գրիգոր Գ Պահլավունի]] փոքր վկայասեր հայրապետը և նրան փոխարինող [[Ներսես Շնորհալի]]ն։ Կարճ ժամանակում նրանք Դպրեվանքը դարձնում են գիր ու գրականության, մշակույթի նշանավոր կենտրոն։ Այս դպրոցը գոյատևեց մինչև [[1292]] թվականը, մինչև Հռոմկլայի գրավումը և հայրապետական աթոռը [[Սիս]] փոխադրելը<ref>{{Գիրք |հեղինակ = Լ. Խաչերյան |մաս = |վերնագիր = Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները․․․ |բնօրինակ = |հղում = |պատասխանատու խմբագիր = |հրատարակություն = |վայր = |հրատարակչություն = |թվական = |հատոր = |մեջբերվող էջեր = 295-298 |էջերի թիվ = |սերիա = |isbn = |տպաքանակ =}}</ref>։

== Սկևռայի վանք ==

12-րդ դարում [[Սկևռայի վանք]]ում գործել է նշանավոր ուսումնարան, ուր [[Ներսես Լամբրոնացի|Ներսես Լամբրոնացու]] մոտ մատենագիտական հմտությամբ աչքի է ընկել նրա աշակերտ Խաչատուրը։ Ավելի ուշ այստեղ անուն էր հանել [[Մխիթար Սկևռացի]]ն, ինչպես և [[Գևորգ Սկևռացի]]ն, ով նախապես իր պատրաստությունը ստացել էր [[Բջնի բերդ|Բջնիում]], ապա զանազան վանքեր շրջելուց հետո եկել էր Սկևռայի վանքը։ Ուսումնարանում գործում էր ուսուցիչների և աշակերտների մի ամբողջ խումբ<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ա․ Ալպոյաջյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Պատմություն հայ դպրոցի
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Գահիրե
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1946
 |հատոր = Ա
 |մեջբերվող էջեր =208-210
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Սև լեռներում ուսումնական կենտրոններ են եղել [[Պառլահոն]]ում, Արեգում, Ուլինում, [[Մարաշ (Էրզրումի գավառ)|Մարաշում]], Ընկուզուտումում, Շափիրում։ Շուղրի ուսումնագիտական միջավայրում են կրթություն ստացել Ներսես Շնորհալին, Գրիգորիսը և ուրիշներ։ Այստեղի վարդապետարանը լավ համբավ ուներ<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Լ. Խաչերյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները․․․
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 354-361
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

== Կիլիկիայի ուսումնագիտական կենտրոններ ==
[[Պատկեր:Leo II of Armenia.jpg|200px|right|[[Լևոն Բ]] թագավոր]]
[[Կիլիկիա]]յի ուսումնագիտական կենտրոններին հատուկ է եղել լեզուների ուսուցման բարձր մակարդակը, քանի որ աշխարհագրական դիրքը, ծովային առևտուրը օտար լեզուների իմացության անհրաժեշտ պահանջ է առաջադրում։ Կիլիկիայի թագավորները, անգամ թագուհիները մեծապես աջակցել ու հովանավորել են ուսումնագիտական ձեռնարկումները։ [[Մլեհ |Մլեհ իշխանը]] հիմնադրել է [[Մեծքար |Մեծքար ուսումնագիտական կենտրոնը]], որի հետագա հովանավորն է եղել [[Լևոն Բ|Լևոն Բ թագավորը]]։ Այս բնագավառին աջակցել ու հովանավորել են [[Հեթում Ա]] թագավորը և նրա կինը՝ Զապել թագուհին։ Հեթում Ա-ի պատվերով [[Վարդան Արևելցի]]ն գրել է «Յաղագս մեկնութեան քերականի» երկը։ Զապել թագուհու հովանավորության մասին վկայում է [[Վահրամ Րաբունի]]ն։

[[Լևոն Գ]] թագավորը եղել է ուսման և գիտության հովանավոր։ Այդ պատճառով ժամանակակիցները նրան «Գրասեր» պատվանունն են տվել։ Սկզբնաղբյուրները վկայում են, որ նա կազմակերպել է բազմաթիվ բնագրեր ժողովելու և թարգմանելու գործը։ Նա գրչագրեր է պատվիրել և նվիրել ոչ միայն Կիլիկիայի, այլև Հայաստանի ուսումնագիտական կենտրոններին։

Կիլիկիայի հայկական պետության առանց ցնցումների գոյատևումը մեծ պատվար էր Հայաստանի, նրա մտավոր կյանքի պահպանման ու զարգացման համար։ Սերտ համագործակցություն գոյություն ուներ մշակույթի գրեթե բոլոր բնագավառներում, այդ թվում՝ [[Կրթություն|կրթության ոլորտում]]։ Հայրենի երկրում ստեղծագործական աշխատանքի դժվարությունների կամ անհնարին լինելու պարագայում նվիրյալներն անցնում էին Կիլիկիա, այնտեղ ապաստան ու նպաստավոր պայմաններ գտնում։ [[Արևմուտք]] էին մեկնում նաև բյուզանդական մշակութային ձեռքբերումներին հաղորդակից լինելու նպատակով։ Կատարվում էր նաև հակառակը. այստեղից համագործակցելու, մասնագիտանալու կամ տարբեր այլ առիթներով այցելում էին մայր հայրենիք։

Միջնադարյան համալսարաններում կամ բարձրագույն դպրոցներում աշխատում, ուսուցանում էին ժամանակի նշանավոր փիլիսոփաներ, աստվածաբաններ, մատենագիրներ, պատմաբաններ, բնական գիտության ներկայացուցիչներ։ Նրանք խոր ու բազմակողմանի գիտելիքներ էին տալիս իրենց սաներին։ Այդ դպրոցները միաժամանակ և՛ ուսումնական, և՛ գիտական կենտրոններ էին, եռյակ ու քառյակ ծրագրերով բազմաթիվ մասնագիտություններով ուսուցանելու հետ մեկտեղ գիտական գործունեությամբ էին զբաղվում։ Ձեռագրեր էին ուսումնասիրում, արտագրում, սակավ դեպքերում ստեղծում, այլ խոսքով՝ մատենագիտությամբ զբաղվում։ Անտիկ հեղինակների գործերից էին թարգմանում, արտագրում, բազմացնում և տարածում։ Այդ ամենը կատարվում էր դժվարին, հաճախ շատ ծանր ու անապահով վիճակում, օտարից եկող վտանգի մշտական սպառնալիքի պայմաններում։ Ձեռագրերից մեկի հիշատակարանում գրված է.
{{քաղվածք|<poem>Ես Մխիթար գրիչ սորա
թուղթս անկոկ ու գրիչ չկա
Եւուրքս ցուրտ ու պարզկայ
Զարդաինս բարձր ու կրակ չկայ
Դոներս չոր ու սպաս չկայ,
Եւ այս Գլաձորն ո՞վ գիտենայ
Ես յոյժ նեղած ու ճար չկայ
Գիրքս յերկար ու եզր չկայ
Եւ ես պանդուխտ ու վեղար չկայ</poem>|<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Ղ. Ալիշան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Սիսական
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 135
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref><ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Գ. Հովսեփյան
 |մաս = 
 |վերնագիր =Խաղբակյանք․․․ 
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 266
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>}}

== Եվրոպայի ուսումնագիտական հաստատություններ ==

Եվրոպայում բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները երևան են գալիս միևնույն ժամանակաշրջանում՝ 11–12-րդ դարերում։ Դրանք օգտվում էին ինքնավարությունից, թեպետ ձևականորեն գտնվում էին [[Հռոմ]]ի պապի ընդհանուր վերահսկողության ներքո։ Այստեղ ևս ուսման գործընթացի հիմքում ընկած է «յոթ ազատ արվեստները»։ Մեծ նշանակություն էր տրվում անտիկ հեղինակների երկերի մեկնաբանմանը, օգտագործմանը։ «Յոթ ազատ արվեստների» վրա կարևորվում էին երեք մասնագիտություններ, որոնք կենտրոնացված էին երեք նշանավոր համալսարաններում. [[Իրավագիտություն|իրավագիտությունը՝]] [[Բոլոնիա]]յում, աստվածաբանությունը՝ [[Փարիզ]]ում, [[Բժշկություն|բժշկությունը`]] [[Սալերնո]]յում<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = 
 |մաս = 
 |վերնագիր = История всемирной литературы
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Մոսկվա
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1984
 |հատոր = 2
 |մեջբերվող էջեր =501 
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ Հայաստանում զարգացած միջնադարում երևան եկավ գիտնականների մի ամբողջ սերունդ, որին վիճակված էր նոր մակարդակի բարձրացնել կրթությունը։ Եվրոպական երկրներում, այդ թվում և հատկապես [[Բյուզանդիա]]յում բարձրագույն դպրոցներում դասախոսում էին երկրի նշանավոր գիտնականները։ Նույնը կատարվում էր նաև Հայաստանում։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները, համալսարանները ստեղծվում են հասարակության զարգացման որոշակի աստիճանում, հասուն կամ զարգացած միջնադարում։ Այդ դարաշրջանում կրթության ոլորտում ուժեղանում է աշխարհականացման միտումը։ Քառյակ ծրագրով ուսուցվում էր [[թվաբանություն]], [[երկրաչափություն]], [[աստղաբաշխություն]] և [[երաժշտություն]], այսինքն՝ աշխարհիկ առարկաներ։ Այսպիսով՝ կրթության ոլորտն առաջադիմում էր դարաշրջանի առաջադրած պահանջների ոգով։ Հայաստանում այն ընթանում էր եվրոպական երկրների ուսումնական գործընթացին համահունչ։ Եվրոպական երկրների հետ կար մի էական, վճռորոշ տարբերություն։ Կրթական կենտրոններն այնտեղ առաջանում էին երկրի խաղաղ, նպաստավոր պայմաններում։ Պետությունն աջակցում, դյուրին էր դարձնում դրանց գործունեությունը։ Եվրոպական պետություններից Հայաստանի հարևան Բյուզանդիայում, նրա մայրաքաղաք [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսում]] բարձրագույն դպրոց կամ համալսարաններ են բացվում ավելի վաղ՝ [[9–րդ դար|9-րդ դարում]]։ Նման կրթօջախներ հիմնում էր պետությունը, որոնց մի մասի հիմնական նպատակը պետական ապարատի համար պաշտոնյաներ պատրաստելն էր<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = 
 |մաս = 
 |վերնագիր =История Византии 
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Մոսկվա
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1967
 |հատոր = 2
 |մեջբերվող էջեր =355 
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ 10-րդ դարի բարձրագույն հաստատություններից մեկում դասախոսներին կայսրն աշխատավարձ էր վճարում, իսկ ուսանողներին նյութական օգնություն ցույց տալիս<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = 
 |մաս = 
 |վերնագիր = Культура Византии (вторая половина VII–XII вв.)
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Մոսկվա
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1989
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 394-395
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։ Կոստանդնուպոլսում 11-րդ դարում գործում էր համալսարան, որն աշխարհիկ կրթության կենտրոն էր և, որը գոյատևեց մինչև [[1204]] թվականը՝ մինչև [[խաչակիրներ]]ի կողմից Բյուզանդիայի մայրաքաղաքի գրավումը։ Համալսարանն ուներ երկու ուղղություն կամ միանգամայն ինքնուրույն գործող երկու դպրոց կամ ֆակուլտետ՝ իրավունքի և փիլիսոփայության։ Այդ ուղղությունների տնօրենները օգտվում էին լայն արտոնություններից՝ բարձր վարձատրություն ստանում և իրենց պաշտոնը վարում ցմահ<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = А. П. Каждан
 |մաս = 
 |վերնագիր = Византийская культура
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Մոսկվա
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1968
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 65
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref><ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = З. В. Удальцова
 |մաս = 
 |վերնագիր = Византийская культура
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Մոսկվա
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1988
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 129
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։

Հայաստանում իրավիճակը միանգամայն այլ էր։ [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունյաց պետության]] անկումից, 11-րդ դարի կեսերից սկսած ոչ միայն ազգային պետություն չկար, այլև երկրում իշխում էին սելջուկ-թուրքերը, մոնղոլները, որոնք անխնա ավերում, ոչնչացնում էին նաև գիտակրթական կենտրոնները։ Բարձրագույն դպրոցները Հայաստանում հիմնականում ստեղծվեցին և գոյատևեցին հենց դժվարին այդ ժամանակաշրջանում՝ [[12–րդ դար|12]]–[[14–րդ դար|14-րդ]] դարերում։ Նման դժվար իրավիճակում վարդապետարանների ստեղծումը և ամեն տեսակ դժվարություններ հաղթահարելու գնով դրանց պահպանումն ավելի քան բարձր արժեվորման կարիք ունի։ {{քաղվածք|Սովորական կարծիք է, որ Բագրատունյաց անկումից հետո հայ կյանքը գահավիժում է և մտնում մի խավար շրջան, գրեթե կանգ է առնում դարեր շարունակ կաշկանդված իր գործունեության մեջ շնորհիվ իր շուրջը բռնացող օտարոտի կարգերին։ Սակայն, հակառակ այդ ծանր կացության, որ ստեղծվել էր Հայաստանում և ամբողջ [[Առաջավոր Ասիա]]յում հեռու են խուժած նոր ու բարբարոս ժողովուրդների հեղեղումով, անուրանալի է, որ հայ կյանքը չի մահացել։ Հայ հեզ աշխատասիրությունը, շինարար ոգին և արթուն միտքը շարունակել են փայլփլել զանազան կենտրոններում, ինչպես մշտավառ ճրագներ, և հավետ կենսունակության ապացույցներ տվել քաղաքակրթական նորանոր ճիգերով և ստեղծագործությամբ<ref>{{Գիրք
 |հեղինակ = Գ. Հովսեփյան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Խաղբակյանք…
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = 
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 462
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |isbn = 
 |տպաքանակ = 
}}</ref>։|Ն. Ադոնց}} 
Հայաստանում կրթության ոլորտում կատարվող առաջադիմությունն ընթանում էր ամբողջ երկիրը համակած մշակութային ընդհանուր վերելքի պայմաններում։ Դա վկայություն է [[Լուսավորության դարաշրջան|լուսավորության]] նկատմամբ ժողովրդի հակվածությունը, անվերապահ մեծ ձգտում ունենալը։ Լուսավորական առաջընթացն իրականանում էր ողջ ժողովրդի և ամեն մի դժվարության դիմակայողների անձնազոհ ջանքերի շնորհիվ։

== Նշումներ == 
{{Ծանցանկ|group=Ն}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}

== Աղբյուրներ ==
{{հոդված
 |հեղինակ = Վլադիմիր Բարխուդարյան
 |վերնագիր = Կրթությունը միջնադարյան Հայաստանում. X–XIV դարեր 
 |բնօրինակ = 
 |հղում = http://hpj.asj-oa.am/5887/1/1._Vl._Barkhudaryan.pdf
 |լեզու = հայերեն
 |պատասխանատու խմբագիր = Սարգիս Հարությունյան
 |հրատարակության հեղինակ = 
 |հրատարակություն = Պատմա-բանասիրական հանդես
 |տիպ = հանդես
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 2013
 |թողարկում = 
 |հատոր = 
 |համար = № 3
 |էջերի թիվ = 3-21
 |isbn = 
 |issn = 0135-0536
 |doi = 
 |bibcode =
 |arxiv = 
 |pmid = 
 |ref =
 |archiveurl =
 |archivedate =
}}
 
== Արտաքին հղումներ ==
* {{հոդված
 |հեղինակ = Աբ․ Մովսիսյան
 |վերնագիր = Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության
 |բնօրինակ = 
 |հղում = http://hpj.asj-oa.am/153/1/58-3(275).pdf
 |լեզու = հայերեն
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակության հեղինակ = 
 |հրատարակություն = 
 |տիպ = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = Հայպետուսմանկհրատ
 |թվական = 1957
 |թողարկում = 
 |հատոր = 
 |համար = 
 |էջերի թիվ = 275-277
 |isbn = 
 |issn = 
 |doi = 
 |bibcode =
 |arxiv = 
 |pmid = 
 |ref =
 |archiveurl =
 |archivedate =
}}
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:Զարգացած միջնադարի հայկական կրթություն|*]]