Դիտել Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում էջի աղբյուրը

{{Ընտրյալ հոդված}}
{{Տարվա հոդված|2017}}
{{Աուդիո հոդված|Hy-Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում (Censorship in the Soviet Union).ogg|նոյեմբերի 10, 2017|5458355}}
{{Զանգվածային բռնաճնշումները ԽՍՀՄ-ում}}
'''Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում''', [[ԽՍՀՄ]] կուսակցական և այլ մարմինների կողմից տեղեկատվության բովանդակության և տարածման վերահսկումը, այդ թվում՝ տպագրվող նյութերի, երաժշտական և բեմական ստեղծագործությունների, [[կերպարվեստ]]ի, [[կինեմատոգրաֆիա]]կան գործերի, [[լուսանկար]]ների, [[ռադիո]] և [[Հեռուստատեսություն|հեռուստահաղորդումների]]՝ պաշտոնական տեղեկատվությունից տարբերվող տեղեկատվության բոլոր այլընտրանքային աղբյուրների ճնշման<ref name="медушевский">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/vestnik/2011/30/me34-pr.html |автор=Медушевский А. Н. |заглавие=Сталинизм как модель. Обозрение издательского проекта «РОССПЭН» «История сталинизма» |год=2011 |издание=Вестник Европы |том=XXX |страницы=147-168}}</ref>, խորհրդային տեսանկյունից վնասակար և անցանկալի համարվող գաղափարների և տվյալների տարածումը սահմանափակելու կամ թույլ չտալու նպատակով։

Քաղաքական համընդհանուր գրաքննության համակարգը ներառում էր գաղափարաբանական և քաղաքական վերահսկման տարբեր ձևեր և մեթոդներ․ ուղղակի մեթոդների հետ մեկտեղ (հրատարակման վրա արգելք, գրաքննական միջամտություն, շեղում բնագրից) կիրառվում էին ամենատարբեր անուղղակի մեթոդներ, որոնք վերաբերվում էին կադրային, հրատարակչական, հոնորարային քաղաքականությանը<ref name="медушевский" />։

Գրաքննական վերահսկման գործառույթները դրվել էին պետական հատուկ հաստատությունների վրա<ref>{{Ռուսերեն հոդված |автор=Блюм А. В. |заглавие=Рукописи не горят?.. К 80-летию основания Главлита СССР и 10-летию его кончины |год=2002 |место=М. |издание=«Звезда» |тип=журнал |номер=6 |страницы=201-211}}</ref>։ Գրաքննությունը վերահսկում էր տեղեկատվության տարածման բոլոր ներքին պաշտոնական ուղիները՝ գրքերը, պարբերական հրատարակությունները, ռադիոն, հեռուստատեսությունը, [[կինո]]ն, [[թատրոն]]ը և այլն{{sfn|Горяева|2009|с=8-9}}, դրսից եկող տեղեկատվությունը (ԽՍՀՄ ժողովուրդների լեզվով հեռարձակվող [[Արտասահմանյան ռադիոկայանների հեռարձակումը ԽՍՀՄ տարածքում|արտասահմանյան ռադիոկայանների]] խլացումը, «հակախորհրդականության» թեմայով արտասահմանյան տպագիր ԶԼՄ-ների մանրակրկիտ վերահսկումը)։

Լայն տարածում ուներ նաև [[ինքնագրաքննություն]]ը։

Գրաքննության հիմնական առարկաներն էին այսպես կոչված «[[հակախորհրդայնություն|հակախորհրդային քարոզչությունը]]» (որի մեջ էր մտնում այն ամենը, ինչը չէր համապատասխանում ընթացիկ գաղափարաբանական դրույթներին), ռազմական և տնտեսական գաղտնիքները (օրինակ՝ ազատազրկման վայրերի և աշխարհագրական քարտեզների մասին տեղեկատվությունը), երկրի գործերի մասին բացասական ինֆորմացիան (աղետներ, տնտեսական խնդիրներ, միջազգայնական հակամարտություններ, բացասական սոցիալական երևույթներ և այլն), ցանկացած տեղեկատվություն, որը կարող էր անցանկալի [[Ակնարկ (ոճաբանական)|ալյուզիաներ]] առաջացնել։

ԽՍՀՄ-ում գրաքննությունն առաջին հերթին [[Գաղափարախոսություն|գաղափարաբանական]] բնույթ էր կրում{{sfn|Горяева|2009|с=6}}<ref name="part">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_bookb98b.html?chapter_num=39&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=Партийный контроль над цензурой и её аппаратом |место=М. |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref>։ Որոշ հետազոտողներ նշում են, որ խորհրդային գրաքննությունը մասնավորապես չէր խոչընդոտում բռնի տեսարանների ցուցադրմանը, եթե դրանք համապատասխանում էին ընթացիկ գաղափարաբանական դրույթներին, օրինակ՝ ցույց էին տալիս խորհրդային իշխանության թշնամիների ոչնչացումը կամ երևան էին հանում թշնամու վայրագությունը<ref name="fed">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://window.edu.ru/window_catalog/redir?id=36617&file=ifap23.pdf |автор=Фёдоров А. В. |заглавие=Права ребёнка и проблема насилия на российском экране |год=2004 |издание=Монография |место=Таганрог |издательство=Издательство Кучма |страницы=6 |страниц=418 |isbn=5-98517-003-9}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ostankino.ru/magazin/archive/n-29/text-237.html |автор=Лапин Е. |заглавие=В погоне за рейтингами |год=2008 |место=М. |издание=«Телецентр» |тип=журнал |номер=4 (29) |страницы=40-45 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090509203129/http://www.ostankino.ru/magazin/archive/n-29/text-237.html |archivedate=2009-05-09}}</ref>, սակայն, այդուհանդերձ, մյուս հետազոտողները նշում են, որ խորհրդային աուդիովիզուալ ողջ պատմության ընթացքում չկար այնպիսի դեպք, երբ հեռարձակվող նյութերում առկա բռնության կերպարները բացասական ազդեցություն թողնեին<ref>{{Cite web |title=Жабский М. , Коробицын В. СВОБОДА И ОТВЕТСТВЕННОСТЬ В ТЕЛЕВЕЩАНИИ // ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ В РОССИИ . 2002. (дата обращения: 15.10.2015). |url=http://cyberleninka.ru/article/n/svoboda-i-otvetstvennost-v-televeschanii}}</ref><ref>{{Cite web |title=Рыжих Н. П. Медиаобразование и проблема насилия на экране //Современный человек в пространстве образования и науки. (дата обращения: 15.10.2015). |url=http://files.tgpi.ru/nauka/publications/2004/r.doc}}</ref>։

Հետազոտողների մեծամասնությունը նշում է խորհրդային գրաքննության [[Ամբողջատիրություն|ամբողջատիրական]] բնույթը և գրաքննական մարմինների վերահսկվելը [[Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցություն|Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության]] կողմից<ref name="part"/><ref name="latynina">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/novyi_mi/2008/10/la10.html |автор=Латынина А. Н. |заглавие=«Пережиток Средневековья» или элемент культуры? |год=2008 |место=М. |издание=«Новый мир» |тип=журнал |номер=10}}</ref>{{sfn|Блюм|2000|loc=Глава I. Система тотального контроля}}։ [[Իրավապաշտպանական շարժումը ԽՍՀՄ-ում|Իրավապաշտպանները]] պնդում էին, որ գրաքննությունը խախտում է ԽՍՀՄ միջազգային պարտավորվածությունները<ref name="Dec">{{Cite web |date=16 декабря 1966 |title=Международный пакт о гражданских и политических правах (ст. 19) |url=http://www.un.org/russian/documen/convents/pactpol.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DcObhy?url=http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/pactpol.shtml |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2010 թ․ հունվարի 16 |publisher=ООН}}</ref><ref>{{Cite web |date=1977 |title=Хроника текущих событий. Выпуск 45 |url=http://www.memo.ru/history/DISS/chr/XTC45-13.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DcvLQu?url=http://www.memo.ru/history/DISS/chr/XTC45-13.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2010 թ․ հունվարի 16 |publisher=Мемориал}}</ref>։

Գիտատեխնիկական տեղեկատվության գրաքննության վերաբերյալ տարբեր կարծիքներ գոյություն ունեն։ [[Գլավլիտ]]ի բարձրաստիճան աշխատակից [[Վլադիմիր Սոլոդին]]ը պնդում էր, որ «գրաքննությունը երբեք չի վերահսկել տեխնիկական և գիտական գրականությունը», սակայն մի շարք հետազոտողներ գրում են, որ գրաքննության և արգելքների էին ենթարկվում այնպիսի գիտական ուղղություներ, ինչպիսիք են [[միջուկային ֆիզիկա]]ն, [[հոգեբանություն]]ը, [[սոցիոլոգիա]]ն, [[կիբեռնետիկա]]ն, [[կենսաբանություն]]ը, [[գենետիկա]]ն<ref name="ban1">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/LUTOVA/LUTOVA_5.HTM |автор=Лютова К. В. |заглавие=Спецхран библиотеки Академии Наук |год=1999 |часть=Отдел спецфондов в 60-80 гг. |место=СПб. |издательство=Издательский отдел БАН |тираж=200}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ihst.ru/projects/sohist/books/os/34-70.htm |автор=Колчинский Э. И. |заглавие=Несостоявшийся «союз» философии и биологии (20-30-е гг.) |год=1991 |издание=Репрессированная наука |издательство=Наука |тип=Сборник |страницы=34-70}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ihst.ru/projects/sohist/papers/bab01vr.htm |автор=Бабков В. В. |заглавие=Медицинская генетика в СССР |год=2001 |издание=Вестник РАН |издательство=Наука |номер=10 |страницы=928-937}}</ref>։ Բացի այդ, գրաքննության էին ենթարկվում առանձին հեղինակների ստեղծագործությունները՝ անկախ դրանց ձևից և բովանդակությունից<ref name="vli">{{Cite web |author=Мазурицкий А. М. |date=июнь 2000 |title=Влияние Главлита на состояние библиотечных фондов в 30-е годы XX века |url=http://library.ntu-kpi.kiev.ua/html/arhiv/arh177/tom2/section2/Doc91.HTML |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20030827132416/http://library.ntu-kpi.kiev.ua/html/arhiv/arh177/tom2/section2/Doc91.HTML |archivedate=2003 թ․ օգոստոսի 27 |accessdate=26 марта 2009 |work=«Библиотеки и ассоциации в меняющемся мире: новые технологии и новые формы сотрудничества» |publisher=Научно-техническая библиотека Киевского политехнического института имени Денисенко |description=Материалы 7 Международной конференции Крым-2000}}</ref>։

== Պատմություն ==
=== Պատմական նախադրյալներ ===
[[Պատկեր:Grech old russian censorship.jpg|thumb|250px|Մինչհեղափոխական գրաքննության օրինակ։ [[Նիկոլայ Գրեչ]]ի «Իմ կյանքի գրառումները»  գիրքը, [[Սանկտ Պետերբուրգ]], 1886 թ., էջ 349։ Գրաքննության ենթարկված մասերը փոխարինվել են կետերով։]]
[[Ռուսիա]]յում որոշ գրքերի ընթերցման վրա արգելք է դրվել՝ սկսած [[Քրիստոնեության ընդունումը Ռուսաստանում|քրիստոնեության ընդունումից]] (առաջին պահպանված «[[Մերժված գրքեր|Մերժված գրքերի ցանկը]]» թվագրվում է 1073 թվականին)։

Կրոնական, այնուհետև նաև հասարակական գրաքննությունը [[Ռուսաստան]]ում գործում էր 16-րդ դարի երկրորդ կեսից, երբ առաջ եկավ [[գրատպություն]]ը<ref>''Кобяк Н. А.'' [http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=4646 Списки отреченных книг] (статья в «Словаре книжников и книжности Древней Руси»)</ref>։

Մինչև 18-րդ դարի վերջը պետությունը [[մենաշնորհ]] ուներ գրքերի տպագրության ոլորտում<ref>{{Cite web |title=Авторское право: Учебное пособие |url=http://www.allpravo.ru/library/doc1972p0/instrum1987/item1989.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090218124205/http://allpravo.ru/library/doc1972p0/instrum1987/item1989.html |archive-date=2009 թ․ փետրվարի 18 |accessdate=2017 թ․ մարտի 25}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://orel.rsl.ru/nettext/bibliograf/trudy/14.pdf |заглавие=Труды. История книги. Работы отдела редких книг |год=1978 |место=М. |издательство=«Книга» |том=14 |страниц=221}}</ref>։ [[Նիկոլայ I]]-ի կառավարման վերջին տարիներն (1848-1855) ընդունված է անվանել «Գրաքննական սարսափի դարաշրջան» կամ «մռայլ յոթ տարիներ»։ [[Առլեմ Բլյում]]ը գրում էր, որ շատ ընդհանրություններ կան այդ շրջանի գրաքննական մեթոդների և կոմունիստական գրաքննական մեթոդների միջև։

Տվյալ ժամանակաշրջանի գրաքննությունը մերկացնողներից էր անվանի գրող [[Միխայիլ Սալտիկով-Շչեդրին]]ը։ Չնայած բոլոր խոչընդոտներին՝ 1901-1916 թվականներին Ռուսաստանում տպագրվում էր 14000 պարբերական, որից 6000-ը՝ [[Պետերբուրգ]]ում և [[Մոսկվա]]յում։ Ինչպես գրում է պրոֆեսոր [[Պավել Ռեյֆման]]ը՝ գրաքննությունը մինչհեղափոխական Ռուսաստանում խիստ էր, սակայն «Խորհրդային Միությունում այն նոր որակ ձեռք բերեց, դարձավ համապարփակ, ամենազոր»<ref name="reif19"/>։

=== Գրաքննությունը Խորհրդային Ռուսաստանում ===
Իշխանության բռնազավթումից հետո բոլշևիկները խիստ գրաքննություն մտցրեցին։ Նրանք գրավեցին տպարանները և արգելեցին «բուրժուական» թերթերի տպագրումը։ Վլադիմիր Լենինն ասում էր. «Մենք նախկինում ևս հայտարարել էինք, որ կարգելենք բուրժուական թերթերը, եթե իշխանության գլուխ գանք։ Հանդուրժել այդ թերթերի գոյությունը նշանակում է դադարել սոցիալիստ լինել»<ref>''Ленин В. И.'' Сочинения. изд-е 4-е. Т. 26 стр. 253.</ref>։

Արդեն 1917 թվականի հոկտեմբերի 27-ին (նոյեմբերի 9) [[ՌԽՖՍՀ ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ|Ժողկոմխորհը]] հրապարակեց «Տպագրության մասին որոշումը», որով փակվեցին այն թերթերը, որոնք<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/press.htm |заглавие=Декреты   Советской   власти |год=1957 |часть=Декрет о печати |место=М. |издательство=Политиздат}}</ref>
* կոչ էին անում չենթարկվել կառավարությանը
* փաստերի աղավաղման միջոցով խռովություն էին սերմանում
* հանցավոր գործողությունների էին մղում։

Բոլշևիկներին ընդդիմադիր հրատարակչատները տպագրության մասին որոշումը համեմատում էին 1890 թվականի ցարական գրաքննական կանոնների հետ և մատնանշում էին դրանց բովանդակային նմանությունը<ref name="molchanov">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://evartist.narod.ru/text9/05.htm |автор=Молчанов Л. А. |заглавие=Газетная пресса России в годы революции и Гражданской войны (окт. 1917 - 1920 гг.) |год=2002 |часть=Глава 3. Цензура газет |издание=Монография |издательство=Издатполиграфпресс |страниц=272 |isbn=5-85405-0133-7 |тираж=500}}</ref>։ «Տպագրության մասին որոշման» հիման վրա 1917 թվականի հոկտեմբերից մինչև 1918 թվականի հունիսը փակվեց կամ իր գործունեությունը դադարացրեց 470 ընդդիմադիր թերթ<ref name="k1917">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_book4df3.html?chapter_num=30&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=Советская цензура периода комиссародержавия 1917-1919 гг. |место=М. |издательство=АСПЕКТ ПРЕСС |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref>։

Նոյեմբերի 4-ին (17) [[Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտե]]ն ձայների մեծամասնությամբ ընդունեց բոլշևիկների՝ տպագրության բնագավառում Ժողկոմխորհի քաղաքականությունը սատարող բանաձև։ Նոյեմբերի 6 -ին (19) [[Տպագրական գործի աշխատավորների միություն|Տպագրական գործի աշխատավորների միության]] լիազորների ժողովը, որը ղեկավարում էին մենշևիկները, որոշեց համընդհանուր գործադուլ-ցույց սկսել թերթերի փակման կապակցությամբ։ [[Մենշևիկներ]]ի և [[Էսէռներ]]ի կուսակցությունների կենտկոմները, [[Սանկտ Պետերբուրգի քաղաքային դումա|Պետրոգրադի քաղաքային դումա]]ն, Տպագրական գործի աշխատավորների միությունն ստեղծեցին «Տպագրության ազատության համար պայքարի կոմիտե»։ Սակայն գործադուլ տեղի չունեցավ, քանի որ պոլիգրաֆիստների մեծ մասը այդ գաղափարին սատար չկանգնեց<ref name="k1917"/>։

1917 թվականի նոյեմբերի 8-ին Ժողկոմխորհը հրապարակեց «Հայտարարությունների տպագրման մենաշնորհի մասին» որոշումը, ըստ որի՝ հայտարարություններ տպագրել կարող էին միայն կառավարական հրատարակչատները<ref>{{Cite web |date=8 ноября 1917 |title=Декрет СНК РСФСР от 08.11.1917 о государственной монополии на печатание объявлений |url=http://www.lawmix.ru/docs_cccp.php?id=8324 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DeDmWA?url=http://www.lawmix.ru/docs_cccp.php?id=8324 |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=26 марта 2009}}</ref>։ Սրանով մնացած հրատարակչատները զրկվեցին փողային մուտքերից։

1918 թվականի հունվարի 28-ին ժողկոմխորհն ընդունեց «Տպագրման հեղափոխական տրիբունալի մասին» որոշումը, որով «հակահեղափոխական ելույթների» համար տարբեր պատժամիջոցներ էին սահմանվում՝ տուգանքից և թերթի փակումից մինչև քաղաքական իրավունքների զրկում կամ ազատազրկում<ref name="gor">{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=История советской политической цензуры. Документы и комментарии |ответственный=Составитель Т. М. Горяева |год=1997 |место=М. |издательство=«Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН) |страниц=672 |isbn=5-86004-121-7}}</ref>։ Տրիբունալն իրավունք ուներ փակել «սուտ տեղեկություն տարածող» հրատարակությունները<ref>{{Cite web |date=28 января 1918 |title=Декрет СНК РСФСР о Революционном трибунале печати |url=http://www.bestpravo.com/ussr/data04/tex17388.htm |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DfjIlN?url=http://www.bestpravo.ru/ussr/data04/tex17388.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=26 марта 2009}}</ref>։ Տպագրման տրիբունալները գործեցին մինչև 1918 թվականի մայիսը<ref name="molchanov"/>։

1918 թվականի մարտի 4-ին ժողկոմխորհն ընդունվեց «Կինոընկերությունների վերահսկման մասին» որոշումը, որով մասնավոր կինեմատոգրաֆը պետք է ենթարկվեր տեղական խորհուրդներին, իսկ 1919 թվականի օգոստոսին բոլոր լուսա- և կինոարդյունաբերություններն [[Ազգայնացում|ազգայնացվեցին]]<ref name="obzor">{{Cite web |author=Суров А. |date=1999 |title=Краткий обзор цензурной политики советского государства |url=http://www.bulletin.memo.ru/b20/19.htm |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DhvofC?url=http://www.bulletin.memo.ru/b20/19.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=30 марта 2009}}</ref>։

1918-1919 թվականներին բոլոր մասնավոր տպարանները և թղթի արդյունաբերություները բռնագրավվեցին, այսպիսով, տպագրական ոչ մի օրգան չէր կարող լույս տեսնել առանց կառավարության թույլտվության։ Այս որոշման իրավաբանական հիմքը ամրագրված էր 1918 թվականի [[ՌԽՖՍՀ օրենսդրություն (1918)|ՌԽՖՍՀ օրենսդրության]] մեջ, որով խոսքի ազատությունը երաշխավորվում էր միայն բանվորներն և ամենաաղքատ գյուղացիներին, սակայն հասարակության ոչ բոլոր խավերին։

[[ԽՄԿԿ]]-ն հայտարարեց «հասարակության սոցիալ-քաղաքական և գաղափարական միասնությունը»<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://tapemark.narod.ru/kommunizm/207.html |заглавие=Научный коммунизм. Словарь |ответственный=Под редакцией академика А. М. Румянцева |год=1983 |часть=Социально-политическое и идейное единство общества |издание=4 |место=М. |издательство=Политиздат |страниц=352 |тираж=300000}}</ref>, իսկ գաղափարական [[պլյուրալիզմ]]ն ընդհանրապես մերժվեց։

{{քաղվածք|Լենինյան կուսակցությունը... անողոքաբար պայքարում է ցանկացած հայացքների և գործողությունների դեմ, որոնք հակասում են կոմունիստական գաղափարախոսությանը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://tapemark.narod.ru/kommunizm/070.html |заглавие=Научный коммунизм. Словарь |ответственный=Под редакцией академика А. М. Румянцева |год=1983 |часть=Коммунистическая партия Советского Союза |издание=4 |место=М. |издательство=Политиздат |страниц=352 |тираж=300000}}</ref>։|}}

[[Սովետական Մեծ Հանրագիտարան]]ի 2-րդ հրատարակության 46-րդ հատորի (1957) «Գրաքննություն» հոդվածում ասվում է<ref>{{Cite web |title=2-е издание БСЭ, т. 476, стр. 519 |url=http://bse2.ru/book_view.jsp?idn=030311&page=519&format=html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305093041/http://bse2.ru/book_view.jsp?format=html&idn=030311&page=519 |archive-date=2016 թ․ մարտի 5 |accessdate=2017 թ․ ապրիլի 1}}</ref>․

{{քաղվածք|Գ.-ն ԽՍՀՄ-ում ընդհանրապես այլ բնույթ է կրում, քան բուրժուական պետություններում։ Այն սոցիալիստական պետության օրգան է, նրա գործունեությունն ուղղված է տպագրության մեջ պետական և ռազմական գաղտնիքի պահպանմանը, ինչպես նաև այնպիսի նյութերի հրապարակման կանխարգելմանը, որոնք կարող են աշխատավորների շահերին վնաս հասցնել։ ԽՍՀՄ օրենսդրությունը (էջ 125) բոլոր աշխատավորներին երաշխավորում է տպագրության ազատություն, որն ապահովվում է տպագրատներին և աշխատավորներին ու նրանց ներկայացուցիչներին թղթի և այլ նյութական միջոցների տրամադրմամբ։{{բք|ru|Ц. в СССР носит совершенно иной характер, чем в буржуазных государствах. Она является органом социалистического государства, её деятельность направлена на охрану военной и государственной тайны в печати, а также на предотвращение публикации материалов, к-рые могут нанести ущерб интересам трудящихся. Конституция СССР (ст. 125) гарантирует всем трудящимся свободу печати, к-рая обеспечивается предоставлением типографий, запасов бумаги и других материальных условий в распоряжение трудящихся и их представителей.}}}}

Սովետական Մեծ Հանրագիտարանի 3-րդ հրատարակության (1969-1978) «Գրաքննություն» հոդվածում արդեն գրված էր.

{{քաղվածք|ԽՍՀՄ օրենսդրությունը ժողովրդի շահերին համապատասխան և սոցիալիստական կարգերի ամրապնդման և զարգացման նպատակներով քաղաքացիներին երաշխավորում է տպագրության ազատություն։ Պետական վերահսկողությունը սահմանվել է, որպեսզի կանխարգելվի բաց տպագրությունում և զանգվածային լրատվամիջոցներով այնպիսի տեղեկությունների հրապարակումը, որոնք պետական գաղտնիք են հանդիսանում կամ այլ տեղեկություններ, որոնք կարող են աշխատավորների շահերին վնաս հասցնել։{{բք|ru|
Конституция СССР в соответствии с интересами народа и в целях укрепления и развития социалистического строя гарантирует гражданам свободу печати. Государственный контроль установлен с тем, чтобы не допустить опубликования в открытой печати и распространения средствами массовой информации сведений, составляющих государственную тайну, и др. сведений, которые могут нанести ущерб интересам трудящихся.
|}}}}

Պատմական գիտությունների դոկտոր [[Ալեքսանդր Նեկրիչ]]ի կարծիքով խորհրդային գրաքննության նպատակը «ժողովրդի նոր, հավաքական հիշողություն ստեղծելն էր. ամբողջությամբ դուրս նետել իրականում կատարվող իրադարձությունների մասին հիշողությունները, պատմությունից հանել այն ամենը, ինչը չի համապատասխանում կամ ուղղակիորեն մերժում է ԽՄԿԿ-ի պատմական պահանջները»<ref name="nekrich">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://vivovoco.astronet.ru/VV/THEME/STOP/NEKRITCH.HTM |автор=Некрич А. М. |заглавие=Отрешись от страха |год=1995 |место=М. |издание=Нева |тип=журнал |номер=6}}</ref>։

=== Ռազմական գրաքննություն և ՄՊՔՎ-ի քաղվերահսկողություն ===
[[Պատկեր:Природа и люди 21 Военная цензура Русской армии.jpg|thumb|250px|Նամակների գրաքննություն ռուսական բանակում, 1915 թ.։]]
Երկրում [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ|քաղաքացիական պատերազմ]] սկսելու հետ կապված, որը վերահսկում էր [[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ]]ը, [[ռազմական գրաքննություն]] մտցվեց, որը վերահսկում էր ռազմական թեմայի հետ կապված ցանկացած տեղեկություն։ Սկզբում գրաքննությամբ զբաղվում էր [[Հեղափոխական զինվորական խորհուրդ]]ը և [[ՌԽՖՍՀ փոստերի և հեռագրատների ժողովրդական կոմիսարիատ]]ը, իսկ 1921 թվականին ռազական գրաքննության բոլոր գործառույթները փոխանցվեցին ՀԱՀ-ին ([[Համառուսաստանյան Արտակարգ Հանձնաժողով]], ավելի ուշ՝ [[ՄՊՔՎ]])<ref name="milch"/>։

1918 թվական հունիսի 21-ին Հեղափոխական զինվորական խորհրդի նախագահ Լև Տրոցկին հաստատեց «թերթերի, ամսագրերի և բոլոր տպագիր ստեղծագործությունների ռազմական գրաքննության ենթարկվելը» և «նախնական զննման ենթակա տեղեկությունների ցուցակը»։ Մշակվեց նաև «Ռազմական գրաքննիչների համար հրահանգ», որն ստեղծեց Հեղափոխական զինվորական խորհրդի օպերատիվ բաժնի ռազմագրաքննական բաժանմունքը։ Դեկտեմբերի 23-ին լույս տեսավ «Ռազմական գրաքննության մասին կանոնակարգը», որի շրջանակներում ռազմագրաքննական բաժիններ հիմնվեցին։ Յուրաքանչյուր տարի կանոնակարգը ճշգրտվում էր և բարելավվում<ref name="molchanov"/>։

1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Հեղափոխական զինվորական խորհուրդը փաստաթուղթ ընդունեց, որի համաձայն թերթերի բոլոր խմբագրությունները, հրատարակչատները և այլն, հրատարակման ենթակա ամբողջ նյութը պետք է «ներկայացնեին ռազմական գրաքննության» (բացառությամբ ձևաթղթերի, առևտրային գրքերի և այլն), իսկ լույս տեսնելուց հետո Ռազմական գրաքննության վարչություն ուղարկեին տպագրված նյութից երկուական նմուշ, որը ենթարկվել էր նախնական գրաքննության։ «Բոլոր կինոարտադրությունները նոր կինոժապավեն թողարկելիս պետք է փորձնական ցուցադրման ժամանակ ռազմական գրաքննության ներկայացուցչի հրավիրեն»<ref name="k1917"/>։ Ընդ որում, փոստերի, թերթերի և հեռագրերի ռազմական գրաքննության գործառույթները փոխանցվեցին ՀԱՀ-ի Հատուկ բաժին։ ՀԱՀ-ում ռազմական գրաքննության բոլոր գործառույթների ամբողջական փոխանցումն ավարտվեց 1921 թվականի օգոստոսին<ref name="molchanov"/><ref>''Клепиков Н. Н.'' [http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/libraries/books/klepikov/?id=740 Становление органов политической цензуры на Европейском Севере РСФСР/СССР в 1920-1930-е гг.]</ref>։

1921 թվականի դեկտեմբերի 21-ին ՄՊՔՎ-ի շրջանակներում կազմավորվեց քաղվերահսկողության բաժին, որն զբաղվում էր փոստահեռագրային [[գաղտընթերցում|գաղտընթերցմամբ]]։ Այս բաժնի լիազորություններն ավելի ընդարձակ էին, քան վերջերս լուծարված ռազմական գրաքննության լիազորությունները. գաղտընթերցումից, և նամակագրության բռնագրավումից բացի այս ծառայության աշխատակիցները հետևում էին տպարանների, գրախանութների աշխատանքներին, ստուգում էին երկիր բերվող և դուրս տարվող տպագիր հրատարակությունները, կինոարտադրությունները, 1922 թվականի հունիսի 21-ից քաղաքական վերահսկողություն սահմանվեց նաև թատրոնների և կինոթատրոնների գործունեության վրա<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=PbWp68vV6ysC&printsec=frontcover&hl=ru#PPA357,M1 |автор=Колпакиди А., Серяков М. |заглавие=Щит и меч |ответственный=А. И. Колпакиди |год=2002 |место=М. |издательство=Olma Media Group |страницы=357-358 |страниц=723 |isbn=5765414974 |тираж=3000}}</ref>։ 1922 թվականի հունիսի 21-ից քաղվերահսկողության բաժինը գլխավորեց [[Բորիս Էտինգոֆ]]ը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Лубянка. Органы ВЧК-ОГПУ-НКВД-НКГБ-МГБ-МВД-КГБ. 1917-1991 |ответственный=сост. А. Кокурин, Н. Петров |год=2003 |место=М. |издательство=Международный фонд «Демократия» |страницы=26 |страниц=763 |серия=Россия. XX век. Документы |isbn=5-85646-109-6}}</ref>, իսկ 1923 թվականի մայիսի 1-ից<ref>[http://www.knowbysight.info/EEE/00042.asp Этингоф Борис Евгеньевич]</ref> նրան փոխարինեց [[Իվան Սուրտա]]ն<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.fsb.ru/fsb/history/author/single.htm!id%3D10318106%40fsbPublication.html |автор=Мазохин О. Б. |заглавие=Образование, развитие сил и средств экономических подразделений ВЧК-ОГПУ |год=18 февраля 2005 |издательство=ФСБ |archiveurl=https://archive.today/20120802184946/http://www.fsb.ru/fsb/history/author/single.htm!id%3D10318106@fsbPublication.html |archivedate=2012-08-02 |deadlink=404}}</ref>։

Հետագայում քաղվերահսկողության աշխատակիցները ղեկավարության դատին ներկայացրին գրական ստեղծագործությունների վերաբերյալ [[Գլավլիտ]]ի և [[Գլավռեպերտկոմ]]ի թույլատրական որոշումների չեղարկման մասին առաջարկություններ։ Մասնավորապես այս բաժնի առաջարկությամբ ՄՊՔՎ-ն որոշում ընդունեց բռնագրավել [[Բորիս Պիլնյակ]]ի «Մահացու հրապույր» պատմվածքների ժողովածուն, որը վրիպել էր գրաքննության աչքից<ref name="yakovl1"/>։

Ըստ Էտինգոֆի՝ 1922 թվականի սեպտեմբերի 4-ին ՄՊՔՎ-ի գաղտնի օպերատիվ բաժնի պետի տեղակալ [[Հենրիխ Յագոդա]]յին ներկայացրած զեկույցի՝ միայն մեկ ամսվա ընթացքում` 1922 թվականի օգոստոսին, քաղվերահսկողության աշխատակիցներն ստուգել էին արտասահմանից ՌԽՖՍՀ ուղարկված 300 000 փոստային առաքումներից 135 000-ը և գրաքննության ենթարկել ՌԽՖՍՀ-ից արտասահման ուղարկված բոլոր 285 000 նամակները<ref name="yakovl2">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.nv-online.info/index.php?c=ar&i=6213 |автор=Яковлев А. Н. |заглавие=Сумерки |год=2007 |место=Минск |издание=Народная воля |тип=газета |номер=159-160}}</ref><ref name="peabilit">{{Cite web |title=О репрессиях в отношении творческой интеллигенции |url=http://orgdiv.adm.gov.ru/konsult/reabil/reabil_ir_5.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DiwD1X?url=http://orgdiv.adm.gov.ru/konsult/reabil/reabil_ir_5.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2010 թ․ հունվարի 28 |work=Комиссия  по  реабилитации  жертв  политических  репрессий |publisher=Администрация Президента Российской Федерации}}</ref>։

=== Գրաքննությունը նէպ-ի տարիներին ===
Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից և [[Նոր տնտեսական քաղաքականություն|նոր տնտեսական քաղաքականության]] (ՆԷՊ) ազդարարումից հետո [[ՌԽՖՍՀ]]-ում ի հայտ եկան բազում նոր մասնավոր հրատարակչություններ, թերթեր և ամսագրեր, առօրյա գործածության մեջ մտավ «նէպ» եզրը՝ անկախ տպագրությունը, իսկ կուսակցական խորհրդային մամուլը հայտնվեց «ծանրագույն ճգնաժամում»<ref name="ideal">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_book1d7e.html?chapter_num=33&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=Цензура и социалистические идеалы |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref>։ Հենց այս ժամանակ տեղի ունեցավ [[Վ. Ի. Լենին|Վ․ Լենին]]ի և [[Գավրիիլ Մյասնիկով|Գ․ Մյասնիկով]]ի հանրային բանավեճը, որով ժողովրդավարացման կոչ էր արվում, այդ թվում՝ «խոսքի և տպագրության ազատության»՝ «տպագրության ազատության՝ միապետականներից մինչև անարխիստները ներառյալ»։

Մյասնիկովի առաջարկին՝ Լենինը գրեց<ref name="ideal"/>․

{{քաղվածք|Տպագրության ազատությունը ՌԽՖՍՀ-ում, որը շրջապատված է թշնամիներով՝ ամբողջ աշխարհից, բուրժուազիայի քաղաքական կազմակերպման և նրա հավատարիմ ծառաների՝ մենշևիկների և էսեռների ազատությունն է։ Այս փաստն անհերքելի է։ Բուրժուազիան (ամբողջ աշխարհում) մեզանից շատ անգամ ավելի ուժեղ է։ Նրան տալ նաև այնպիսի զենք, ինչպիսին է տպագրության կազմակերպման ազատությունը (տպագրության ազատությունը, քանզի տպագրությունն է հենց քաղաքական կազմակերպման կենտրոնն ու հիմքը), նշանակում է թեթևացնել թշնամու գործը, օգնել դասական թշնամուն։ Մենք չենք ցանկանում ինքնասպան լինել և այդ պատճառով դա չենք անի։|}}

Բացի իր հայտնի արտահայտությունից, որ «բոլոր արվեստներից ամենակարևորը... կինոն է»՝ Լենինը [[Անատոլի Լունաչարսկի|Ա. Լունաչարսկու]] հետ այդ նույն զրույցում հայտարարել է<ref name="ideal"/>.

{{քաղվածք|Իհարկե, գրաքննությունն այնուամենայնիվ անհրաժեշտ է։ Հակահեղափոխական և անբարոյական ժապավենները չպետք է տեղ ունենան։|}}

Լենինը պահանջում էր ավելի խիստ գրաքննական սահմանափակումներ, հաստատեց նաև Ռուսաստանից գրականագետների, փիլիսոփաների և այլ գիտնականների ու մշակույթի գործիչների ավելի մեծ խմբի [[փիլիսոփայական շոգեքարշ|աքսորը]], որոնց բոլշևիկները համարում էին [[Ժողովրդի թշնամի|խորհրդային իշխանության թշնամիներ]]։

=== Գրաքննության կենտրոնացում ===
1920-ական թվականներին գրաքննության անջատ մարմինները կենտրոնացվեցին։ Բազմաթիվ վերաձևավորումների և վերակազմավորումների արդյունքում դրանցից գլխավորը դարձավ «Գլավլիտ»-ը՝ [[Գրականության և հրատարակչության գլխավոր վարչություն]]ը։ Այդ տարիներին ստեղծված գրաքննության համակարգն այնքան արդյունավետ դարձավ, որ առանց էական փոփոխությունների գործեց մինչև Խորհրդային Միության փլուզումը։

Այդ ժամանակաշրջանում խստացվեցին գրաքննական սահմանափակումները։ ՄՊՔՎ աշխատակիցները ներթափանցում էին գրականագետների շարքերը՝ «հակախորհրդային» հրատարակությունները բացահայտելու և կանխարգելելու նպատակով։ Գրաքննության առաջին զոհերից մեկը դարձավ [[Միխայիլ Բուլգակով]]ը<ref>[http://www.bulgakov.ru/s/dogheart/ «Собачье сердце»]</ref>։

Արգելվում էր նաև տարածել [[Սոլովեցկի համակենտրոնացման ճամբար]]ների, գնացքների վթարների մասին ինֆորմացիան, անչափահասների գործերով հանձնաժողովի նիստերի զեկույցները, «գործադուլների, զանգվածային հակախորհրդային ցույցերի, անկարգությունների և խռովությունների մասին տեղեկությունները» և այլն։ Վերահսկողություն սահմանվեց թատրոնների խաղացանկերի, գյուղական ակումբների ելույթների և նույնիսկ [[պատի թերթ]]երի նկատմամբ<ref name="obzor"/>։

Որպեսզի խուսափեն գրաքննությունից՝ հրատարակչությունները երբեմն ստիպված էին դիմել ամենահնարավոր խորամանկությունների։ Այսպես, [[Արթուր Կոնան Դոյլ]]ի «[[Մարաքոտի անդունդ]]ը» վեպի թարգմանության երկրորդ մասը, որը լույս տեսավ 1929 թվականին «[[Վսեմիրնի սլեդոպիտ]]» ամսագրի 5 և 6-րդ համարներում, կրճատվեց, ընդ որում թարգմանիչը փոխարինեց Կոնան Դոյլի տեքստի մի մասն իր գրած տեքստով<ref>[http://www.fandom.ru/inter/sherbakov_7.htm «Никто не ожидал от Конан-Дойла подвоха…». // Литератор - 1990 - № 17 (22) - С. 4.]</ref>։

1925 թվականին արգելվեցին անգործության և սովի պատճառով տեղի ունեցած ինքնասպանությունների և խելացնորության դեպքերի մասին հրապարակումները, չէր կարելի գրել «կնճիթավոր բզեզով, տզով և այլ վնասատուներով հացի վարակվածության մասին՝ խուճապից․․․ և այդ տեղեկությունների չարակամ մեկնաբանություններից խուսափելու համար»<ref name="cjes">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=740&c_id=10086 |автор=Суетнов А. |заглавие=Тур вокруг цензуры. Недальняя история |год=2006 |издание=Журналистика и медиарынок |тип=журнал |номер=9 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220403193439/http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=740&c_id=10086 |archivedate=2022-04-03}}</ref>։

1929 թվականին Գլավլիտը կարգադրեց համաձայնեցնել պարերի երեկոների անցկացումը. «Սրանով պարզաբանվում է, որ յուրաքանչյուր առանձին դեպքում պարերի անցկացման թույլտվության հարցը պետք է համաձայնեցվի Գլավլիտի և տեղական քաղլուսօրգանների հետ»<ref name="cjes"/>։

==== Պետհրատ ====
Պատմաբանների կարծիքով խորհրդային գրաքննության ձևավորման գործում կարևոր դեր խաղաց 1919-1921 թվականների ժամանահատվածը, երբ վերահսկումը կենտրոնացնելու առաջին փորձն արվեց։ Այս նպատակով ստեղծվեց «[[ՌԽՖՍՀ պետական հրատարակչություն]]ը» (Պետհրատ), որտեղ միավորվեցին [[Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտե]]ի, Մոսկվայի ու Պետրոգրադի խորհուրդների և այլ մարմինների մի շարք հրատարակչություններ։ 1919 թվականի մայիսի 21-ին հրապարակվեց «Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտեի կանոնադրությունը Պետական հրատարակչության մասին»։ Պետհրատի ղեկավար նշանակվեց [[Վացլավ Վորովսկի]]ն։ Պետհրատը դարձավ պետական մարմին և իրականացնում էր ողջ հրատարակչական ոլորտի գրաքննական գործառույթները մինչև [[Գլավլիտ]]ի ի հայտ գալը<ref name="giz">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_bookee56.html?chapter_num=31&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=Советская цензура периода диктата Государственного издательства: 1919-1921 гг. |место=М. |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.vuzlib.net/beta3/html/1/23490/23593/ |автор=Соколов А. В. |заглавие=Общая теория социальной коммуникации: Учебное пособие |год=2002 |часть=Тотальная цензура. Опыт Советского Союза |место=СПб. |издательство=Изд-во Михайлова В. А |страниц=461 |isbn=5-8016-0091-4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090509233453/http://www.vuzlib.net/beta3/html/1/23490/23593/ |archive-date=2009-05-09}}</ref>։

Պետհրատի կազմում գրաքննությամբ զբաղվում էր Քաղբաժինը։ Այն գլխավորում էր [[Նիկոլայ Մեշչերյակով]]ը, որն արդյունքում դարձավ Գլավլիտի առաջին ղեկավարը<ref>{{Cite web |title=Мещеряков Николай Леонидович - первый заведующий Главлитом (1922) |url=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/personalia/leader/Meshch/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090509203033/http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/personalia/leader/Meshch/ |archive-date=2009 թ․ մայիսի 9 |accessdate=2017 թ․ ապրիլի 23}}</ref>։

==== Գլավլիտի ստեղծում ====
1922 թվականի հունիսի 6-ին [[ՌԽՖՍՀ Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ|ՌԽՖՍՀ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի]] որոշմամբ [[ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատ]]ին կից ստեղծվեց [[Գրականության և հրատարակչության գլխավոր վարչություն]]ը (Գլավլիտ), որի նպատակն էր «միավորել տպագիր ստեղծագործությունների բոլոր տեսակի գրաքննությունները»<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_book38bd.html?chapter_num=34&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=Система ограничительных мер и надзора за печатью и Главлит |место=М. |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref>։ Պաշտոնապես Գլավլիտը ենթարկվում էր ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատին, իսկ 1946 թվականից՝ [[ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդ|ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին]], սակայն փաստացի գրաքննությունն առաջին իսկ օրերից վերահսկվում էր կուսակցական մարմինների կողմից<ref name="part"/>։ Գլավլիտի ղեկավարի թեկնածությունը հաստատում էր [[ԽՄԿԿ Կենտկոմ]]ը՝ Կենտկոմի տպագրության և հրատարակչության բաժնի ղեկավարի առաջարկի հիման վրա<ref name="obzor"/><ref name="nevegin">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://militera.lib.ru/research/nevezhin_va/02.html |автор=Невежин В. А. |заглавие=«Если завтра в поход…»: Подготовка к войне и идеологическая пропаганда в 30-х - 40-х годах |год=2007 |часть=Глава вторая. Общая характеристика пропаганды второй половины 1930-х гг. |место=М. |издательство=Яуза, Эксмо |страниц=320 |серия=Великая Отечественная: Неизвестная война |isbn=9785699166251 |тираж=5000 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090513004105/http://militera.lib.ru/research/nevezhin_va/02.html |archive-date=2009-05-13}}</ref>։ Կազմավորումից հետո ԽՍՀՄ Գլավլիտը ձևավորեց տեղական կառույցներ՝ հանրապետական Գլավլիտներ և [[Գրականության և հրատարակչության շրջանային և քաղաքային վարչություն]]ների ցանց ({{lang-ru|облгорлитов}})։ Միակ հանրապետությունը, որը չուներ առանձին հանրապետական Գլավլիտ, [[ՌԽՖՍՀ]]-ն էր, որին վերահսկում էր միութենական Գլավլիտը։

1923 թվականի փետրվարի 9-ին Գլավլիտի շրջանակներում ստեղծվեց [[Խաղացանկի վերահսկման գլխավոր վարչություն]]ը՝ բոլոր թատերական ներկայացումները վերահսկելու նպատակով<ref name="glavlit">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/libraries/books/blium/total/?id=561 |автор=Блюм А. В. |заглавие=Советская цензура в эпоху тотального террора. 1929-1953 |год=2000 |часть=Глава II. Главлит и его структура |издание=Монография |место=СПб. |издательство=Академический проект |страниц=283 |isbn=5-7331-0190-3}}</ref>։

1925 թվականին «Հույժ գաղտնի» մակագրությամբ Գլավլիտը թողարկեց առաջին «Տեղեկությունների ցանկը, որոնք գաղտնի էին և ենթակա չէին տարածման՝ ԽՍՀՄ քաղաքատնտեսական շահերը պաշտպանելու նպատակով»։ Առաջին ցանկի տեքստը 16 էջ էր և բաղկացած էր 96 կետից<ref name="monop">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_bookbe9c.html?chapter_num=35&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=Главлит на пути к монополии в цензуре |место=М. |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref>։ Բացի ցանկից հրապարակվեցին նաև արգելված թեմաները նշող շրջաբերականներ։ Արգելված թեմաների թիվն արագ աճում էր։ Փաստաթուղթը, որի հետ աշխատում էին գրաքննիչները ԽՍՀՄ գոյության վերջին տարիներին, բաղկացած էր 213 պարագրաֆից, որից յուրաքանչյուրն ուներ 5, 6, նույնիսկ 12 կետ<ref name="simankov"/>։

Հետագայում ի հայտ եկավ «залитовать» եզրը՝ հաստատել Գլավլիտի գրաքննիչի մոտ, ստանալ հրատարակության թույլտվություն։ Գրաքննության էին ենթարկվում բոլոր գրքերը, ամսագրերը, կինոֆիլմերի սցենարները։ Իշխանությանը ոչ պիտանի մասերը հանվում էին, որը հաճախ ազդում էր ստեղծագործության գեղարվեստական արժեքի վրա<ref>{{Ռուսերեն հոդված |заглавие=Интервью с фотографом Андреем Чежиным |год=2009 |издание=Санкт-Петербургский университет |тип=журнал |номер=1}}</ref>։ Յուրօրինակ և ստեղծագործական աշխատանքները գրաքննությունը կարող էր մեկնաբանել որպես գործող իշխանության սխալների ակնարկ, քողարկված քննադատություն կամ ծաղր։

{{քաղվածք|Առանց Գլավլիտի մարմինների թույլատրության չէր կարող լույս տեսնել ոչ մի տպագիր ստեղծագործություն, որը կարող էր թեկուզ այլ իմաստային երանգ ունենալ՝ ընդհուպ մինչև նամականիշներ, այցեքարտեր, լուցկու կպչուն պիտակներ և հրավիրատոմսեր։|Առլեն Բլյում, «Советская цензура в эпоху тотального террора»<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/libraries/books/blium/total/?id=569 |автор=Блюм А. В. |заглавие=Советская цензура в эпоху тотального террора. 1929-1953 |год=2000 |часть=Глава III. Технология цензурного надзора |издание=Монография |место=СПб. |издательство=Академический проект |страниц=283 |isbn=5-7331-0190-3}}</ref>}}

Գլավլիտի վերահսկողությունից ազատվեցին (այսինքն՝ ցանկացած գրաքննությունից, բացառությամբ՝ ռազմական) Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների), Կոմունիստական ինտերնացիոնալի, Պետհրատի, Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտեի «Իզվեստիա» թերթի հրատարակությունները, Գիտությունների ակադեմիայի գիտական աշխատանքները<ref name="monop"/>։ Հետագայում նախնական գրաքննությունից ազատվեցին նաև [[Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա|Ռուսաստանի Գիտությունների ակադեմիայի]] Հասարակական գիտությունների գիտական տեղեկատվության ինստիտուտի հրատարակությունները<ref>''Пивоваров Ю. С.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NEWHIST/INION.HTM Рецензия на книгу] «Мой XX век. Воспоминания»</ref> և, որոշ տվյալներով, մի շարք նեղ մասնագիտական ամսագրեր<ref name="simankov"/>։

1927 թվականի մարտի 7-ին Գլավլիտի ղեկավար [[Պավել Լեբեդև-Պոլյանսկի]]ն [[Համառուսաստանյան կոմունիստական կուսակցություն|Համառուսաստանյան կոմունիստական կուսակցության]] (բոլշևիկների) Կենտկոմի Կազմբյուրո ներկայացրեց կազմակերպության աշխատանքի մասին զեկույց։ Այնտեղ, մասնավորապես, ասվում էր<ref name="yakovl1">{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Власть и художественная интеллигенция. Документы ЦК РКП(б) - ВКП(б), ВЧК - ОГПУ - НКВД о культурной политике. 1917-1953 |ответственный=под ред. А. Н. Яковлева |год=2002 |место=М. |издательство=Материк |страниц=872 |серия=Россия. XX век |isbn=5-85646-040-5}}</ref>.

{{քաղվածք|Գեղարվեստական գրականության, արվեստի, թատրոնի և երաժշտության ոլորտում վերացնել խորհրդային իշխանությունների դեմ ուղղված գրականությունը... Փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի թեմաներով վառ գաղափարական ուղղվածություն ունեցող գրականությունը չթույլատրել՝ սահմանափակ տպաքանակով թողնելով միայն դասական գրականությունը և գիտական գրքերը... Կարելի է և պետք է խստություն կիրառել գրականագետների լիովին ձևավորված բուրժուական գեղարվեստական միտումների նկատմամբ։ Անհրաժեշտ է անգթություն ցուցաբերել այդպիսի գեղարվեստագրական խմբավորումների նկատմամբ...|}}

1928 թվականի ապրիլի 13-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի որոշմամբ ստեղծվեց մշակույթի ոլորտը ղեկավարող միասնական մարմին՝ [[Գեղարվեստական գրականության և արվեստի գլխավոր վարչություն]]ը (Գլավիսկուստվո)։ Վերջինիս գործառույթներն այնքան հաճախ էին խաչվում Խաղացանկի վերահսկման գլխավոր վարչության գործառույթների հետ, որ 1929 թվականի փետրվարի 26-ին ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատը հրաման արձակեց «Խաղացանկի վերահսկման գլխավոր վարչության և Գեղարվեստական գրականության և արվեստի գլխավոր վարչության գործառույթների սահմանազատման մասին», ըստ որի՝ Խաղացանկի վերահսկման գլխավոր վարչության վրա էր դրվում «ներկայացումների խաղացանկի քաղաքական վերահսկողությունը»՝ առանց միջամտության «ստեղծագործության այս կամ այն մեկնաբանությանը կամ հասարակական կատարման ոճին»<ref name="glavlit"/>։

==== Ռադիոյի ի հայտ գալը ====
Պարբերական ռադիոհեռարձակմանը համընթաց 1924 թվականին ի հայտ եկավ նաև ռադիոհաղորդումների գրաքննման համակարգը։ Այն վերջնականապես հաստատվեց 1927 թվականին «Ռադիոհաղորդումներ» բաժնետիրական միության հրամանով, ըստ որի՝ բոլոր հաղորդումների տեքստերը պետք է նախօրոք պատրաստվեին և հաստատվեին գրաքննությամբ<ref>{{Cite web |date=11 октября 2008 |title=Политический контроль советского радиовещания |url=http://echo.msk.ru/programs/staliname/545251-echo/ |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DjZors?url=http://echo.msk.ru/programs/staliname/545251-echo/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=27 марта 2009 |publisher=Эхо Москвы}}</ref>։

1928 թվականին «Ռադիոհաղորդումներ»-ի աշխատանքը ոչ արդյունավետ ճանաչվեց, և միությունը լուծարվեց։ 1933 թվականի հունվարին ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին կից ստեղծվեց [[Ռադիոֆիկացման և ռադիոհեռարձակման համամիութենական կոմիտե]], որը [[ԽՍՀՄ Պետհրատ|Պետհրատի]] նման պետական մարմին էր։

==== Հատուկ պահպանության բաժնի ստեղծում ====
[[Պատկեր:Spisok knig v spetsfondakh.gif|thumb|right|Գրադարանների հատուկ պահպանության բաժիններում պահպանման ենթակա գրքերի ցանկը։]]
1920-ական թվականների սկզբին [[գրադարան]]ների ֆոնդերը սկսեցին զանգվածաբար մաքրել «գաղափարապես օտար» գրականությունից։ Այս արշավի ակտիվ գործիչը [[Լենին]]ի կինն էր՝ [[Նադեժդա Կրուպսկայա]]ն{{sfn|Блюм|2000|с=86}}։

Սկզբնական շրջանում գրքերն ուղղակի ոչնչացվում էին, սակայն 1926 թվականին խոշոր գրադարաններում ստեղծվեցին այսպես կոչված «[[հատուկ պահպանության բաժին]]ներ» ({{lang-ru|спецхраны}}), որտեղ գրաքննական մարմինների որոշմամբ տեղ էին գտնում այն գրքերն ու պարբերականները, որոնք, գրաքննության կարծիքով, կարելի էր տրամադրել միայն հատուկ թույլտվությամբ։ 1926 թվականի նոյեմբերին ընդունված «Գրադարանում հատուկ պահպանության բաժնի մասին որոշման» մեջ ասվում էր, որ հատուկ պահպանության բաժնի մեջ պետք է ընդգրկել՝
* ԽՍՀՄ-ում լույս տեսած այն գրականությունը, որը դուրս է բերվել ընդհանուր կիրառությունից
* արտասահմանյան ռուսական գրականությունը (որոնք գիտական կամ քաղաքական նշանակություն ունեն)
* այլ հաստատությունների կողմից հատուկ պահպանման նպատակով հանրային գրադարանին փոխանցվող հրատարությունները։

Խոշոր գրադարաններում առաջին հատուկ պահպանության բաժինները ստեղծվում էին մինչ հեղափոխությունը գործող «գաղտնի բաժինների» հիման վրա, որտեղ բավականին քիչ գրքեր էին պահ տրված։ Խորհրդային հատուկ պահպանության բաժինների մասշտաբներն ուղղակի վիթխարի էին. 1980-ական թվականների վերջերին դրանցից որոշներում կարելի էր գտնել մինչև կես միլիոն գրքեր և պարբերականներ{{sfn|Блюм|2000|с=95}}։

Հետագայում հատուկ պահպանության բաժիններ փոխանցվող գրականության ցանկն անընդհատ լրացվում էր և մանրամասնվում։ Հատուկ պահպանության բաժին էին փոխանցվում բռնաճնշման ենթարկված հեղինակների գործերը։ Հատուկ կողմնակալ գնահատական էր տրվում արտասահմանյան տպագիր հրատարակություններին։ Հանրային օգտագործման համար արգելված գրքերի թվին էին պատկանում ավելի քան 400 արևմտյան քաղաքական առաջատար թերթերը, ինչպես նաև տարագիրների բոլոր հրատարակությունները՝ բովանդակությունից անկախ<ref name="ban1"/>։

Ցանկացած արտասահմանյան գրականություն բաժանվում էր 2 մեծ կատեգորիայի՝ ընդհանուր օգտագործման, որոնք հնարավոր էր տարածել խանութներում, գրադարաններում և այլն և ընդհանուր օգտագործման համար փակ։ Արդյունքում փակ կատեգորիայի գրականության համար հասանելիության 4 մակարդակ էր առանձնացվել՝ «1ս», «2ս», «3ս» և «4ս»։

«1ս» մակարդակ մուտք ունեին միայն [[Համամիութենական կոմունիստական կուսակցություն|Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության]] (բոլշևիկների) (ԽՄԿԿ Կենտկոմ) Կենտկոմի հատուկ պահպանության բաժինները, պետական անվտանգության մարմինները, [[Ռուսաստանի Պետական Գրադարան|Լենինի անվան գրադարանը]] և [[Հասարակական գիտությունների գիտական տեղեկատվության ինստիտուտ (Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա)|Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի հասարակական գիտությունների գիտական ինֆորմացիայի ինստիտուտի]] գրադարանը։ Ավելի ցածր մակարդակի հատուկ պահպանության բաժիններն արդեն ամբողջ գրականությունը չէին ստանում։ Օրինակ, «4ս» կատեգորիայի ֆոնդեր (օրինակ, [[ԽՍՀՄ ԳԱ]] հատուկ պահպանության բաժինը) էին ուղարկվում երկրի՝ ընդհանուր օգտագործման համար արգելված գրքերի միայն մեկ քառորդը<ref name="ban1"/>։ 1960-ական թվականների կեսերին Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի հատուկ պահպանության բաժնում պահպանվում էր 24433 միավոր գիրք<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.rba.ru/content/activities/section/12/mag/mag11/13.pdf |автор=Махотина Н. В., Федотова О. П. |заглавие=Фонд литературы ограниченного распространения ГПНТБ СО РАН: предпосылки к исследованию |год=ноябрь 2007 |издание=Библиотечные фонды: проблемы и решения |издательство=Российская библиотечная ассоциация |тип=препринт |номер=11}}</ref>։

Հասանելիության մակարդակի նշագրումը կատարում էր [[Գլավլիտ]]ի գրաքննությունը։ 1938 թվականի հունիսի 10-ից նշագրումն իրենից վեցանկյան տեսքով կնիք էր ներկայացնում՝ այսպես կոչված «տափօղակ»<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.gopb.ru/library/article/dvorkina.htm |автор=Дворкина М. Д. |заглавие=Библиотека до 1931 года и после… (Из истории Государственной общественно-политической библиотеки, 1921-1941 гг.) |место=М. |издательство=Государственная общественно-политическая библиотека |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061115125756/http://www.gopb.ru/library/article/dvorkina.htm |archivedate=2006-11-15}}</ref>։ Մեկ «տափօղակը» նշանակում էր «4ս» կատեգորիա, երկու «տափօղակները»՝«3ս» և այդպես շարունակ մինչև 4 «տափօղակ»<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.gopb.ru/library/article/mosolov.htm |автор=Мосолов В. Г. |заглавие=Alma mater |место=М. |издательство=Государственная общественно-политическая библиотека |archiveurl=https://archive.today/20070808220120/http://www.gopb.ru/library/article/mosolov.htm |archivedate=2007-08-08}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://lib.ru/POLITOLOG/s_specchran.txt |автор=Джимбинов С. |заглавие=Эпитафия спецхрану?.. |год=1990 |издание=Новый мир |тип=журнал |номер=5}}</ref>։

Լենինի անվան գրադարանի հատուկ պահպանության բաժնում պահպանվող գրականության հատուկ ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ գրադարանում պահվում էին հետևյալ հրատարակությունները<ref name="rgu">''Рыжак Н. В.''. [https://web.archive.org/web/20080229170637/http://rumchten.rsl.ru/2007/ru/upload/doc/1169205431.doc «Цензура в СССР и Российская государственная библиотека»]. Доклад на Международной конференции «Румянцевские чтения-2005»</ref>.
# 19-րդ դարի վերջի 20-րդ դարի սկզբի ռուսական հրատարակությունները և այնպիսի խորհրդային ռուս հեղինակների գրքերը, ինչպիսիք են [[Աննա Ախմատովա]]ն, [[Օսիպ Մանդելշտամ]]ը, [[Միխայիլ Բուլգակով]]ը, [[Իգոր Սևերյանին]]ը, [[Ալեքսեյ Ռեմիզով]]ը, [[Ֆեոդոր Սոլոգուբ]]ը և այլն
# 20-րդ դարի արտասահմանյան գրականությունը, որը հազվադեպ էր հրատարակվում [[ԽՍՀՄ]]-ում, այնպիսի գրողների աշխատանքներ, ինչպիսիք են [[Մարսել Պրուստ]]ը, [[Ջոն Դոս Փասոս]]ը և այլք
# «սամիզդատ» կամ արտասահմանում հրատարակված արգելված խորհրդային և ռուս հեղինակների աշխատանքները ([[Ալեքսանդր Սոլժենիցին]], [[Բորիս Պաստեռնակ]], [[Վյաչեսլավ Իվանով]] և այլն)
# կրոնական բովանդակության գրքերը ([[Աստվածաշունչ]], [[Ղուրան]], [[Թալմուդ]]), ռուս կրոնական փիլիսոփաների աշխատանքները
# արևմտյան փիլիսոփայական ուղղություն ունեցող և հոգեբանական գրքերը
# [[Նշանագիտություն|նշանագիտության]], [[Կառուցվածքային լեզվաբանություն|կառուցվածքային լեզվաբանության]] և այլն խորհրդային և արտասահմանյան հրատարակությունները ([[Յուրի Լոտման]]ի, [[Միխայիլ Բախտին]]ի, [[Բորիս Էյխենբաում]]ի գրքերը)։

Բացի այդ, հատուկ պահպանության բաժին էին ուղարկում [[Կենսաբանություն|կենսաբանության]], [[միջուկային ֆիզիկա]]յի, [[Հոգեբանություն|հոգեբանության]], [[սոցիոլոգիա]]յի, [[կիբեռնետիկա]]յի, [[գենետիկա]]յի գիտական աշխատությունները։ Ֆոնդի կազմի մեջ էր մտնում նաև տարբեր խորհրդային հաստատություններից և ինստիտուտներից գրադարան ուղարկված գրականությունը՝ «ծառայողական օգտագործման» նշումով․ դրանք հիմնականում տեխնիկական, [[Տնտեսագիտություն|տնտեսագիտական]], [[Վիճակագրություն|վիճակագրական]] գրքեր էին։

[[ՌԳԱ Ս. Վավիլովի անվան Բնագիտության և տեխնիկայի պատմության ինստիտուտ|Բնագիտության և տեխնիկայի պատմության ինստիտուտի]] աշխատակից Միխայիլ Կոնաշևը նշում էր, որ հատուկ պահպանության բաժինն ուներ տեղեկության արտադրման և վերահսկման կուսակցապետական համակարգի բոլոր գծերը՝ «օրենքից վեր լինելը, անանունությունը, խորհրդավորությունը»<ref>''Конашев М. Б.'' [http://www.opentextnn.ru/censorship/russia/sov/libraries/books/zelenov/?id=627#_ftn32 Спецхран и историческая наука в Советской России в 1920-1930-е]</ref>։

==== Պետական գաղտնիքի պահպանություն ====
Մինչև 1921 թվականը Ռուսաստանում փորձ չէր արվում [[պետական գաղտնիք]] պարունակող փաստաթղթերը կարգավորել և պահպանել։ 1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ին [[Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ|Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի]] որոշմամբ հաստատվեց «Տեղեկությունների ցանկը, որոնք գաղտնի էին և ենթակա չէին տարածման»։ Այդ տեղեկությունները բաժանվում էին երկու խմբի՝ ռազմական և տնտեսական։ 1922 թվականի օգոստոսի 30-ին Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի քարտուղարությունը որոշում կայացրեց «Գաղտնի փաստաթղթերի տեղաշարժման և պահպանման կարգի մասին»։ Այդ փաստաթղթով առաջին անգամ նախատեսվում էր կազմակերպություններում գաղտնի բաժիններ ստեղծել՝ գաղտնի գործավարության կազմակերպման և վարման նպատակով<ref name="agentura">{{Cite web |author=Чертопруд С. |title=Зарождение и становление системы защиты государственной тайны в Советском Союзе с 1918 по 1930 год |url=http://www.agentura.ru/press/cenzura/secret-ussr/ |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DoFLzV?url=http://www.agentura.ru/press/cenzura/secret-ussr/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=11 апреля 2009 |publisher=Агентура.ру}}</ref>։

1926 թվականի ապրիլի 24-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը հաստատեց նոր բաց «Տեղեկությունների ցանկը, որոնց բովանդակությունը հատուկ պահպանության ենթակա պետական գաղտնիք» էր։ Այդ տեղեկություններն արդեն բաժանվեցին 3 խմբի՝ ռազմական, տնտեսական և այլ բնույթի։ Բացի այդ, գաղտնիության երեք կատեգորիա ներմուծվեց՝ «հույժ գաղտնի», «գաղտնի» և «հրապարակման ոչ ենթակա»<ref name="stolyarov">{{Cite web |title=«Организация защиты государственной тайны в России» |url=http://sec4all.net/gostaina-russ.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081014011213/http://www.sec4all.net/gostaina-russ.html |archive-date=2008 թ․ հոկտեմբերի 14 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 29}}</ref>։ 1926 թվականի հունիսին [[ՄՊՔՎ]]-ին կից գործող հատուկ բաժինը հրատարակեց «Հույժ գաղտնի, գաղտնի և հրապարակման ոչ ենթակա հարցերի ցանկը»։ Այս ցանկի բովանդակությունն ավելի մանրամասն նկարագրված էր Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի ապրիլի 24-ի ցանկում, որտեղ գաղտնի տեղեկություններն արդեն բաժանվում էին 4 խմբի՝ ռազմական, ֆինանսատնտեսական, քաղաքական (այդ թվում՝ կուսակցական) և ընդհանուր բնույթի<ref name="agentura"/>։

1920-ական թվականների վերջին գաղտնի մարմինների կազմի միասնականացում արվեց և հաստատվեց կազմակերպությունների և հաստատությունների գաղտնի ապարատների պաշտոնների ստանդարտ անվանացուցակ։ Խոշոր ժողկոմատներում գաղտնի բաժիններ ստեղծվեցին, մյուսներում՝ գաղտնի մասեր, ավելի փոքր կազմակերպություններում՝ գաղտնի բաժանմունքներ։ Գաղտնի մարմինների կառույցը նախատեսում էր՝ գաղտնի գործավարություն, մեքենագրական բյուրո, գծագրական բյուրո, սղագրական բյուրո, վերահսկիչ խումբ, հաշվարկային-բաշխողական աշխատանքի խումբ, անցագրերի և տեղեկանքների բյուրո<ref name="stolyarov"/>։

1929 թվականին ընդունվեց «ՄՊՔՎ-ի տեղական մարմինների հրահանգը՝ հաստատությունների և կազմակերպությունների գաղտնի և մոբիլիզացված գործավարությանը հետևելու նպատակով»։ Այսպիսով, գաղտնի գործավարություն վարելու պահանջի վերահսկումը դրվեց ՄՊՔՎ-ի ստորին բաժինների վրա<ref name="stolyarov"/>։

=== Գրաքննությունը 1930-1953 թվականներին ===
Խորհրդային գրաքննության զարգացման այս շրջանն [[Առլեն Բլյում]]ը կոչում է «համընդհանուր ահաբեկման դարաշրջան»<ref name="blim"/>, իսկ [[Գենադի Ժիրկով]]ը՝ «համընդհանուր կուսակցական գրաքննության» ժամանակաշրջան<ref name="part3">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_book7731.html?chapter_num=-1&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |место=М. |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref>։ Այս տարիներին վերջնականապես ձևավորվեց գրաքննության բազմամակարդակ համակարգ՝ ինքնագրաքննությունից մինչև գրաքննական ապարատի կուսակցական վերահսկում. գրաքննության արդյունքում արգելվեցին ոչ միայն բռնաճնշումների ենթարկված հեղինակների սիրելի ստեղծագործությունները, այլև դրանց մասին հիշատակումները։ Գիտության ամբողջական ուղղություններ (հատկապես [[Հումանիտար գիտություններ|հումանիտար]] բնագավառում) նույնպես արգելվեցին։

==== Մինչև Հայրենական մեծ պատերազմ ====
{| border="0" cellpadding="1" cellspacing="2" style="margin:5px; width:210px; border:solid 1px #bbb; float:right;"
| [[Պատկեր:Union-de-Lucha.jpg|200px|Մինչև գրաքննությունը]]
|-
| [[Պատկեր:St Petersburg Union of Struggle for the Liberation of the Working Class - Feb 1897 - Altered.jpg|200px|Գրաքննությունից հետո]]
|-
| style="text-align:left;"|<small>[[Բանվորական դասի ազատագրման համար պայքարի միություն|Բանվորական դասի ազատագրման համար պայքարի միության]] ղեկավարներից մեկը՝ [[Ալեքսանդր Մալչենկո]]ն 1929 թվականի ձերբակալությունից հետո անհետացավ [[Լենին]]ի համախոհների հետ նկարից<ref name="Vanishes">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.newseum.org/berlinwall/commissar_vanishes/vanishes.htm |автор=Кинг Д. |заглавие=Пропавшие комиссары. Фальсификация фотографий и произведений искусства в сталинскую эпоху |год=2005 |издательство=Контакт-культура |страниц=208 |isbn=5938820235}}</ref></small>։
|-
|
|-
|
|-
| style="text-align:left;"|<small>Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսար [[Նիկոլայ Եժով]]ը, որը կանգնած էր [[Ստալին]]ի կողքին, ձերբակալվեց և գնդակահարվեց։ Գրաքննությունը վերախմբագրեց լուսանկարը<ref name="Vanishes"/></small>։
|}
1930 թվականի սեպտեմբերի 5-ին Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի Քաղբյուրոն որոշում կայացրեց «Գլավլիտ կենտրոնական ապարատին ազատել տպագիր նյութի նախնական զննումից»։ Այս նպատակով պետական և հասարակական հրատարկչություններին, ռադիոհեռարձակող կազմակերպություններին, հեռագրային գործակալություններին, փոստատներին և մաքսատներին կից ստեղծվեցին Գլավլիտի լիազոր ինստիտուտներ։ Լիազորվածների թիվը որոշում էր Գլավլիտը, սակայն դրանք պահպանում էին իրենց գոյությունն այն կազմակերպությունների հաշվին, որոնց օրոք գործում էին<ref name="obzor"/>։ 1931 թվականից գաղտնի, «հակախորհրդային կամ խորհրդային գործունեությունը խեղաթյուրող» նյութերի տպագրությունը թույլ տալու համար լիազորները պատասխանատվության էին ենթարկվում՝ ընդհուպ մինչև քրեական<ref name="ukr"/>։

1930 թվականին «[[տրոցկիզմ|տրոցկիստական]]» բնորոշմամբ արգելվեցին [[ինֆորմացիա]]յի տեսության բնագավառում կատարված առաջին հետազոտությունները։ «Լրագրության կոմունիստական ինստիտուտի» ղեկավարությունը, որի կազմի մեջ էին մտնում գիտնականներ [[Միխայիլ Գուս]]ը և [[Ալեքսանդր Կուրս]]ը, հայտարարվեց «բուրժուական թերթավարման ներմուծողներ»<ref name="part2">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_bookc19f.html?chapter_num=40&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=Цензор цензоров |место=М. |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.teleskop-journal.spb.ru/files/dir_1/article_content1216017615146483file.pdf |автор=Алексеев А. |заглавие=Замечание об истории социологии «с человеческим лицом» |год=2008 |место=СПб |издание=Телескоп |тип=журнал |номер=3}}</ref>։

1930-ական թվականների սկզբին արգելվեցին [[Սովը ԽՍՀՄ-ում (1932֊1933)|ԽՍՀՄ-ում տիրող սովի]], տարերային աղետների և նույնիսկ վատ եղանակի մասին հիշատակումները։ Նույն ժամանակաշրջանում արգելք դրվեց [[Հրեատեցությունը ԽՍՀՄ-ում|ԽՍՀՄ-ում հրեատեցության]] դրսևորումների մասին ցանկացած տեղեկության վրա, իսկ հրեատեցությունը մինչհեղափոխական ժամանակաշրջանում բացառապես ներկայացվում էր որպես ցարական կառավարության կողմից հրահրվող երևույթ։ Արդյունքում 1937 թվականին [[Ալեքսանդր Կուպրին]]ի ժողովածուի «Гамбринус» պատմվածքը հրատարակվեց կրճատումներով<ref name="total">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/libraries/books/blium/total/ |автор=Блюм А. В. |заглавие=Советская цензура в эпоху тотального террора. 1929-1953 |год=2000 |издание=Монография |место=СПб. |издательство=Академический проект |страниц=283 |isbn=5-7331-0190-3}}, [http://www.pseudology.org/razbory/tsenzura.htm рецензия]</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://jhistory.nfurman.com/lessons9/cenzura.htm |автор=Блюм А. В. |заглавие=Еврейская тема глазами советского цензора |год=1995 |место=СПб |издание=Труды по иудаике |издательство=Петербургский еврейский университет |выпуск=3}}</ref>։

Այս ժամանակ որպես «ոչ մարքսիստական» ոչնչացվում է 1920-ական թվականների մանկավարժության այնպիսի նորաձև ուղղությունը, ինչպիսին է [[մանկաբանություն]]ը։ Արդյունքում մանկաբանության բոլոր գրքերը հանվեցին գրադարաններից և գրախանութներից, հանվեցին նաև բոլոր մատենագիտական նյութերը, որոնցում հիշատակվում էին այդ գրքերը, դրանք բոլորը մտան Գլավլիտի հրատարակած «Գրքերի ցանկ, որոնք ենթակա էին գրադարաններից և վաճառքից հանման»։ Վերոնշյալ գրքերն այս ցանկում մնացին մինչև 1987 թվականը<ref name="blim">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.index.org.ru/censor/297blum.html |автор=Блюм А. В. |заглавие=Советская цензура эпохи большого террора |год=1997 |издание=Индекс/Досье на цензуру |тип=журнал |номер=2 |issn=18133541}}</ref>։

1931 թվականի հուլիսի 6-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը հրապարակեց [[Գլավլիտ]]ի մասին նոր որոշում։ Ինչպես նշում է [[Գենադի Ժիրկով]]ը «պետությունում, այն էլ սոցիալիստական պետությունում միաժամանակ ներդրվեց և նախնական և հաջորդող գրաքննություն»<ref name="part"/>։

Նույն թվականին Գլավլիտի ղեկավար նշանակվեց [[Բորիս Վոլին]]ը։ Նա բոլոր տեսակի գրաքննությունների միավորման կողմնակից էր, ինչպես նաև կողմ էր բոլոր հանրապետական Գլավլիտների միավորմանը, այսինքն՝ ՌԽՖՍՀ Գլավլիտի հիման վրա ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին կից Գլավլիտի միության ստեղծմանը։

1933 թվականից խստացվեց ռազմական գրաքննությունը։ 1933 թվականի հունվարին ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը որոշում ընդունեց ուժեղացնել ռազմական գաղտնիքների պահպանումը, որով նախատեսվում էր ԽՍՀՄ ժողկոմխորհի կողմից լիազորված ինստիտուտ ստեղծել՝ տպագիր մամուլում ռազմական գաղտնիքների պահպանման նպատակով։ Այս որոշումը հաստատվեց 1933 թվականի նոյեմբերին ԽՍՀՄ ժողկոմխորհի կողմից։ ԽՍՀՄ ժողկոմխորհի լիազորվածը (նույն ինքը՝ ՌԽՖՍՀ Գլավլիտի պետը) պետք է քաղաքացիական մամուլում ռազմական գաղտնիքի պահպանումն իրականացներ ԽՍՀՄ ամբողջ տարածքում։ Գլխավոր խնդիրը Վոլինը համարում էր նախնական գրաքննությունը<ref>''Кондратенко А. И.'' [http://www.education.rekom.ru/1_2009/115.html Партийное имя профессора - Борис Волин]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>[http://www.kommersant.ru/doc-rss.aspx?DocsID=411110 Протокол заседания Политбюро № 145, 1933 г.]</ref>։

1933-1935 թվականներին ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատի՝ «Գրադարաններից գրքերի հանման, կոմպլեկտավորման և պահպանման կարգի մասին» հրամանից հետո (1933 թվականի փետրվար) գրքերի հանումը որոշ քանակով կրճատվեց<ref name="vli"/>։ Սակայն գրադարանների մաքրումը հետագայում կրկին շարունակվեց։ Ինչպես գրում է [[Առլեն Բլյում]]ը, հաշվետվությունների հիման վրա միայն 1935 թվականի հուլիսին «Լենինգրադի 500 ստուգված կոմունիստներ ստուգեցին 1078 գրադարաններ և գրախանութներ, հանեցին մոտ 20000 գիրք, որոնք այրեցին աղբայրման կայանում»<ref name="total"/>։

1935 թվականի հունիսի 1-ից ԽՍՀՄ Պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարի № 031 (0131) հրամանով բանակում և նավատորմում նոր որոշում ընդունվեց «Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակում ռազմական գրաքննություն մտցնելու մասին»։ Այսպիսով բանակում վերականգնվեց ռազմական գրաքննությունը, որը նախկինում փոխանցվել էր [[Համառուսաստանյան Արտակարգ Հանձնաժողով|ՀԱՀ]]/[[ՄՊՔՎ]]-ին։

1935 թվականին Ռադիոկոմիտեի աշխատանքը վերաձևավորվեց՝ 1935 թվականի հուլիսի 9-ի Համառուսաստանյան կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի Կազմբյուրոյի որոշման հիման վրա։ Ռադիոհաղորդումների գրաքննությունը նույնպես վերափոխվեց 1935 թվականի դեկտեմբերի 27-ի ՌԽՖՍՀ լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատի հրամանի հիման վրա։ Գլավլիտին հանձնարարվեց «հետագա գրաքննությունը և կենտրոնական, տեղական և ստորին օղակների ռադիոհաղորդումների գրաքննության օպերատիվ-կազմակերպչական վերահսկումը»։ Կենտրոնական ռադիոհեռարձակման վարչությանը կից Գլավլիտի լիազորությամբ կազմավորվեց «ինքնուրույն գրաքննական խումբ՝ կենտրոնական հեռարձակման նախնական վերահսկումն իրականացնելու համար»։ Ռադիոկոմիտեն մշակեց ռադիոհաղորդումների բոլոր տեքստերի նախնական գրաքննության մանրամասն կանոնակարգը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://polit.ru/research/2009/04/21/goryaeva.html |автор=Горяева Т. М. |заглавие=Радио России. Политический контроль советского радиовещания в 1920-х - 1930-х годах. Документированная история |год=2009 |часть=Конец правды |место=М. |издательство=Фонд Первого Президента России Б. Н. Ельцина |страниц=160 |серия=История сталинизма |isbn=978-5-8243-1085-6 |тираж=2000}}</ref>։

1930-1937 թվականներին վերին կուսակցական մարմինները (Քաղբյուրո, Կազմբյուրո և Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի քարտուղարություն - Համառուսաստանյան կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների)) Գլավլիտի աշխատանքներին վերաբերող 19 որոշում ընդունեցին<ref>{{Cite web |title=Постановления ЦК РКП(б) – ВКП(б) о Главлите. 1930-1937 гг. Указатель. |url=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/law/tsk/1930/?id=266 |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613Dp6iqT?url=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/law/tsk/1930/?id=266 |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2009 թ․ հոկտեմբերի 2}}</ref>։

1937-1938 թվականներին գրաքննության քաղաքականությունը փոխվեց. եթե նախկինում վերահսկվում էր գրքերի բովանդակությունը, թե արդյոք դրանք տարբերվում են կուսակցության վարած քաղաքականության գաղափարական հայացքներից, ապա այժմ գրքերը հատուկ պահպանության բաժիններ ուղարկելու հիմք հանդիսացավ հեղինակի անձը։ Եթե հեղինակը «[[ժողովրդի թշնամի]]ների» ցանկում էր, նրա գրքերն անմիջապես հանվում էին գրադարաններից։ Ընդ որում հրատարակության բնույթը ոչ մի նշանակություն չուներ՝ հանվում էր ցանկացած գրականություն՝ ներառյալ գիտատեխնիկական։ Բացի գրքերի հանելը, ոչնչացվում էին նաև այլ հրատարակություններից դեպի այդ գրքեր հղումները և պարզապես ազգանվան հիշատակումը<ref name="vli"/><ref>[http://www.opentextnn.ru/censorship/russia/sov/libraries/books/zelenov/?id=1218 Библиотечные чистки в 1932-1937 гг. в Советской России]</ref>։ Երկու տարվա ընթացքում գրադարաններից և գրախանութներից հանվեց 16 453 անուն գիրք՝ ընդհանուր 24 138 799 օրինակ<ref name="obzor"/>։ Նմանատիպ ակցիաներն սկսեցին 1933 թվականից<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/novyi_mi/1999/7/blum.html |автор=Блюм А. В. |заглавие=За кулисами одного события |год=1999 |издание=Новый мир |тип=журнал |номер=7 |ISSN=0130-7673}}</ref>։

1930-ական թվականների վերջին Գլավլիտը վերահսկում էր 70 000 գրադարան, մոտ 1800 ամսագիր, նախապես գրաքննության էր ենթարկում գրեթե 40 000 անուն գիրք՝ մոտ 700 մլն օրինակով։ 1938 թվականին Գլավլիտի աշխատակազմը բաղկացած էր 5800 անձից<ref name="nevegin"/>։

[[Խորհրդա-գերմանական պայմանագիր (1939)|Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտի]] կնքումից հետո գրադարաններից հանվեց հակաֆաշիստական գրականությունը, թատրոնների խաղացանկի և կինովարձույթի ցանկերից հանվեցին [[ֆաշիզմ]]ը քննադատող ստեղծագործությունները։ [[Հիտլեր]]ի և այլ նացիստական առաջնորդների քննադատությունները, որոնք տպագրվում էին մինչև 1939 թվականի օգոստոսը, արգելվեցին։ Բացի այդ արգելքի տակ հայտնվեցին [[Յոթնամյա պատերազմ|ռուս-պրուսական պատերազմի]] մասին ստեղծագործությունները, պատմության մեջ [[Ռուսաստան]]ի և [[Գերմանիա]]յի միջև տեղի ունեցած պատերազմների մասին ցանկացած այլ հիշատակումները<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/Blum_1939.htm |автор=Блюм А. В. |заглавие=Начало Второй мировой войны |год=2003 |издание=Посев |тип=журнал |номер=11}}</ref><ref name="nevegin1">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://militera.lib.ru/research/nevezhin_va/03.html |автор=Невежин В. А. |заглавие=«Если завтра в поход…»: Подготовка к войне и идеологическая пропаганда в 30-х - 40-х годах |год=2007 |часть=Метаморфозы «всеобщей военизации» |место=М. |издательство=Яуза, Эксмо |страниц=320 |серия=Великая Отечественная: Неизвестная война |isbn=9785699166251 |тираж=5000 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170212225252/http://militera.lib.ru/research/nevezhin_va/03.html |archive-date=2017-02-12}}</ref>։ Արգելքը հանվեց միայն [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ի սկսվելուց հետո։

==== Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ ====
[[Պատկեր:Cenyra USSR WWII.jpg|thumb|200px|left|[[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ի տարիների կնիք, որով կնքվում էին [[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ]]ի զինվորականների ստուգված նամակները։]]
[[Պատկեր:Postcard 1942 Artillery USSR f.jpg|thumb|250px|right|[[ԽՍՀՄ պաշտպանության ժողկոմ]]ի գրաքննությունն անցած բացիկ։ Դաշտային փոստով ռազմաճակատից ուղարկվել է [[Աշխաբադ]] 1942 թվականի [[հուլիսի 3]]-ին։]]
1941 թվականի հունիսի 2-ին [[Գլավլիտ]]ի պետ Ն. Սադչիկովը [[Համամիութենական կոմունիստական կուսակցություն|Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության]] (բոլշևիկների) Կենտկոմի ագիտացիայի և քարոզչության բաժանմունք ուղարկեց «Գլխավոր գրաքննության մասին կանոնակարգը»՝ «ԽՍՀՄ-ում ռազմական գրաքննությունն խստացնելու նպատակով»։ Առաջարկվում էր Գլխավոր գրաքննիչի պաշտոն մտցնել, իսկ Գլավլիտի աշխատակիցների մի ամբողջ խմբի համարել զինվորական ծառայության մեջ գտնվող։ Առաջարկվում էր խստացնել փոստահեռագրային գրաքննությունը այն պատճառաբանությամբ, որ տվյալ գրաքննությունն արդեն խստացվել է պատերազմի մեջ գտնվող բոլոր երկրներում։ Սադչիկովը պահանջում էր աշխատակազմի ավելացում։ Ինչպես գրում է [[Պավել Ռեյֆման]]ը, «մինչև պատերազմի սկիզբը 20 օր էր մնացել, իսկ ռազմական գրաքննության հարցն արդեն դրվել էր։ Եվ այս առումով, պատերազմը թվում է, թե արդեն սկսվել է»<ref name="reif19">{{Ռուսերեն գիրք |автор=Рейфман П. С. |заглавие=Цензура в дореволюционной, советской и постсоветской России. В 2-х томах |ответственный=Под ред. Г. Г. Суперфина. Пред. И. А. Пильщикова и В. С. Парсамова |год=2015 |место=М. |издательство=«Пробел-2000» |том=1}}</ref>։

[[Պատկեր:NotificationForRadioEquipmentDeposit1941USSR.jpeg|thumb|250px|Ռադիոհաղորդիչների հանձնման մասին հայտարարություն։]]
1941 թվականի հունիսի 25-ին [[ԽՍՀՄ Ժողկոմխորհ]]ի որոշմամբ բնակչությունը պետք է [[Համախորհրդային Ռադիոկոմիտե]] (փաստացի՝ մոտակա փոստի բաժանմունք) ժամանակավոր հանձներ իր ռադիոընդունիչները և ռադիոհաղորդիչները։ Փոխարենը ստացական էր տրվում, որով պատերազմից հետո կա՛մ հետ էին վերադարձնում հանձնած ընդունիչները, կա՛մ նույն դասի այլ սարք էին տրամադրում, կա՛մ դրամական փոխհատուցում էին տալիս<ref>[http://www.rkk-museum.ru/documents/archives/images/4-41-01.pdf О сдаче населением радиоприемных и радиопередающих устройств. Подборка документов. Июнь 1941 - февраль 1942 г.]</ref><ref>{{Cite web |title=radijoimtuvai.lietuvoje.net |url=http://www.radijoimtuvai.lietuvoje.net/index2.php?did=2207 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111107073059/http://www.radijoimtuvai.lietuvoje.net/index2.php?did=2207 |archive-date=2011 թ․ նոյեմբերի 7 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 19}}</ref><ref>[http://www.indianaradios.com/RCA%20140%20Radio.htm RCA 140 Radio]</ref>։ Կազմակերպություններում տեղադրված ընդունիչները վստահվում էին կոնկրետ անձի, որը պատասխանատվություն էր կրում լսվող հաղորդումների բովանդակության համար։

1942 թվականի հոկտեմբերի 23-ին բարձրացվեց Ռազմական գրաքննության կենտրոնական բաժանմունքի կարգավիճակը․ [[Ստալին|Ի․ Ստալին]]ի պաշտպանության ժողկոմի հրամանով այն դուրս բերվեց Գլխավոր հետաքննչական վարչության կազմից և ընդգրկվեց Պաշտպանության ժողկոմխորհի կազմի մեջ<ref>Приказ Народного Комиссара Обороны СССР о реорганизации Главного разведывательного управления Генерального штаба Красной Армии № 00222 от 23 октября 1952 года. РГВА, ф. 4, оп. 11, д. 68, л. 347-348.</ref>, սակայն 1943 թվականի սեպտեմբերի 18-ին «ռազմական գրաքննության ղեկավարումը բարելավելու նպատակով» ռազմական գրաքննության բաժանմունքը ներառվեց Գլխավոր շտաբի կազմի մեջ<ref>Приказ Народного Комиссара Обороны СССР о включении отдела военной цензуры в состав Генерального штаба Красной Армии № 0420 от 18 сентября 1943 года. РГВА, ф. 4, оп. 11, д. 76, л. 183.</ref>։

1943 թվականի դեկտեմբերի 16-ին պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարի № 0451 հրամանով 1935 թվականի հուլիսի 22-ից գործող կանոնակարգի փոխարեն գործի դրվեց «Կարմիր բանակում ռազմական գրաքննության մասին կանոնակարգը»։ Կանոնակարգում ասվում էր, որ «Կարմիր բանակի ռազմական գրաքննության մարմինները վերահսկում են բոլոր տպագիր հրատարակությունների, ռադիոհաղորդումների և լուսանկարների, կինոարտադրանքի բովանդակությունը՝ հետևելով, որ քարոզչական այդ մարմինները ռազմական գաղտնիք չբացահայտեն»։ Չէին գրաքննվում միայն հրամանները և հրահանգները։ Բոլոր ռազմական գրաքննիչները ենթարկվում էին վերադաս պաշտոնյաներին՝ Գլխավոր շտաբի Ռազմական գրաքննության բաժանմունքի գլխավորությամբ։ Գրաքննական աշխատանքը գաղտնի հայտարարվեց․ «բոլոր գրաքննական փոփոխությունները, ջնջումները և հեռացումները բացի գրաքննիչից պետք է հայտնի լինեն միայն խմբագրին, նրա տեղակալին և նրանց անմիջական պետին»<ref>Приказ народного комиссара обороны № 0451 от 16 декабря 1943 г., г. Москва. О введении в действие «Положения о военной цензуре в Красной Армии (на военное время)»</ref>։

Ռազմական գրաքննությամբ և գաղտընթերցմամբ զբաղվում էր ԽՍՀՄ պետական անվտանգության ժողկոմի «В» բաժինը, որը տարբեր տարիներին ղեկավարում էին [[Վլադիմիր Սմորոդինսկի]]ն, [[Միխայիլ Գրիբով]]ը և [[Պավել Մատվիևսկի]]ն։

1944 թվականի փետրվարի 15-ին պաշտպանության ժողկոմի տեղակալի № 034 հրամանով սկսեցին կիրառվել «Կարմիր բանակի տպագրության մեջ ռազմական գաղտնիքի պահպանման մասին կանոնները (ռազմական ժամանակաշրջանում)», որոնցում մանրամասն նշվում էին հրապարակման համար արգելված տեղեկությունները<ref>[http://www.lander.odessa.ua/lib20.php Правила по сохранению военной тайны в печати Красной Армии (на военное время)]</ref>։

Արգելված էր հրապարակային հիշատակել, որ [[ԽՍՀՄ]]-ում գրաքննություն է գործում։ Այսպես, 1943 թվականին արգելվեց Գլավլիտի ղեկավար Ն․ Սադչիկովի «Գրաքննությունը Հայրենական պատերազմի օրերին» գիրքը<ref name="total"/>։

Ըստ 1926 թվականի [[ՌԽՖՍՀ ՔՕ]] 185 հոդվածի՝ գրաքննական գործընթացների խախտմամբ տեղեկության տարածումը պատժվում էր մինչև 3 ամիս ուղղիչ աշխատանքներով կամ տուգանքով։

==== Հայրենական մեծ պատերազմից հետո ====
[[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ի ժամանակ գրաքննությունը կենտրոնացած էր ռազմական գաղտնիքի պահպանման վրա, սակայն ռազմական գործողությունների ավարտից հետո կրկին գաղափարական մաքրում սկսվեց։ Օրինակ, 1946 թվականին արգելվեց [[Իլյա Էրենբուրգ]]ի և [[Վասիլի Գրոսման]]ի «[[Սև գիրքը]]»՝ [[Հոլոքոստ]]ի ժամանակ [[ԽՍՀՄ]]-ի հրեա բնակչության դեմ գերմանական բռնազավթների կատարած հանցագործությունների մասին փաստագրական ստեղծագործությունը։ Գաղափարական որոշումը պահանջում էր չտարբերակել պատերազմի արդյունքում տուժած ԽՍՀՄ ազգություններին<ref>{{Cite web |author=Александров Г. |date=03 февраля 1947 |title=Докладная записка агитпропа ЦК А. А. Жданову по вопросу издания «Чёрной книги» |url=http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/62106/69319 |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DrENQB?url=http://www.alexanderyakovlev.org/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=29 марта 2009 |work=Сталин и космополитизм |publisher=Фонд Александра Яковлева}}</ref>։

1950-ական թվականների սկզբին [[Լենինգրադ]]ում լայնածավալ գրաքննական ակցիա անցկացվեց. հանվեցին ոչ վաղ անցյալում «[[Լենինգրադի գործ]]ով» բռնաճնշված հեղինակների ստեղծագործությունները, իսկ բացի այդ նաև [[Լենինգրադի շրջափակում|Լենինգրադի շրջափակման]] հետ կապված նյութերը։ Մասնավորապես [[Գլավլիտ]]ի պետի հրամանով հանվեց [[Օլգա Բերգոլց]]ի «Խոսում է Լենինգրադը» գիրքը, որը տպագրվել էր 1946 թվականին<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://a-pesni.golosa.info/ww2/oficial/a-bloktema.htm |автор=Блюм А. В. |заглавие=Блокадная тема в цензурной блокаде |год=2004 |место=СПб. |издание=Нева |тип=журнал |номер=1 |страницы=238-245 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081205000955/http://a-pesni.golosa.info/ww2/oficial/a-bloktema.htm |archivedate=2008-12-05}}</ref>։

Գրաքննությունը ձգտում էր վերահսկել տեղեկությունը ոչ միայն ԽՍՀՄ ներսում, այլև արտասահմանյան թղթակիցների կողմից տպագրված տեղեկությունները։ 1946 թվականի փետրվարի 25-ին ընդունվեց [[Համամիութենական կոմունիստական կուսակցություն|Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության]] (բոլշևիկների) Կենտկոմի որոշումը ԽՍՀՄ-ից ուղարկվող տեղեկության գրաքննության մասին<ref>{{Cite web |date=25 февраля 1946 |title=Постановление политбюро ЦК ВКП(б) о цензуре информации из СССР |url=http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/62106/69274 |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DriMKk?url=http://www.alexanderyakovlev.org/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2011 թ․ ապրիլի 2 |work=Сталин и космополитизм |publisher=Фонд Александра Яковлева}}</ref>։

1947 թվականին Գլավլիտի կազմում 7 բաժանմունք կար, որոնցից մեկն զբաղվում էր ռազմական և պետական գաղտնիքների պահպանմամբ, ևս մեկը վերահսկում էր արտասահմանյան թղթակիցների՝ ԽՍՀՄ-ից ուղարկվող տեղեկությունը, իսկ մնացած 5-ը զբաղվում էր ԽՍՀՄ ներսում գաղափարական գրաքննությամբ<ref name="bssr">{{Cite web |author=Матох В. М. |date=23 июля 2007 |title=Цензура в БССР |url=http://www.belgazeta.by/20070723.29/220034991/ |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613Ds9T9a?url=http://www.belgazeta.by/20070723.29/220034991/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=23 сентября 2010 |publisher=Белгазета}}</ref>։

Պատերազմից հետո որոշ ժամանակ կինոթատրոնների էկրաններին ցուցադրվում էին այսպես կոչված «հաղթական ֆիլմեր». հետագայում [[Հոլիվուդ]]ի աշխատանքներն անհետացան էկրաններից, և ամբողջ համաշխարհային կինոարտադրությունից խորհրդային հանդիսատեսը կարող էր դիտել միայն ֆրանսիական կատակերգություններ և հնդկական մելոդրամաներ<ref name="aronson">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.index.org.ru/journal/14/aronson1401.html |автор=Аронсон О. В. |заглавие=Неархивируемое |год=2001 |издание=Индекс/Досье на цензуру |тип=журнал |номер=14}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, «կինոհաղթանակները» ևս նախապես գրաքննվում էին, առաջարկվող ֆիլմերի մի մասը թույլ չէր տրվում ցուցադրել, մի մասը վերամոնտաժվում էր, մի մասի ենթագրերն էլ՝ փոխվում<ref name="saakov">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/novyi_mi/2004/3/saa12.html |автор=Сааков Ю. |заглавие=Высочайшая цензура |год=2004 |издание=Новый мир |тип=журнал |номер=3}}</ref>։ Իսկ մինչպատերազմական «[[Քամուց քշվածները (ֆիլմ)|Քամուց քշվածները]]» ֆիլմը խորհրդային հանդիսատեսը կարողացավ դիտել միայն 1990 թվականին։

Կինեմատոգրաֆում գրաքննության պատմության համար հատկանշական է նաև ռեժիսոր [[Ալեքսանդր Դովժենկո]]յի «[[Հաջողությո՜ւն, Ամերիկա՛]]» ֆիլմի հետ կապված իրավիճակը։ Ֆիլմը մտածվել էր, որպես քարոզչական պարսավագիր՝ որը նկարահանվել էր քաղաքական փախստական [[Աննաբել Բյուկար]]ի գրքի մոտիվներով, որը ԽՍՀՄ էր գաղթել ԱՄՆ-ից։ Սակայն, երբ ֆիլմը գրեթե պատրաստ էր, ռեժիսորը հրաման ստացավ դադարեցնել նկարահանումները։ Ֆիլմն այդպես էլ չավարտվեց, 46 տարի մնաց արխիվում և միայն 1995 թվականին էկրան բարձրացավ<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.vestnik.com/issues/2002/0529/win/ezersky.htm |автор=Езерская Б. |заглавие=Трагедия художника |год=2002 |место=Нью-Йорк |издание=Вестник |тип=журнал |выпуск=296 |номер=11}}</ref>։

Նույն ճակատագրին արժանացավ նաև [[Սերգեյ Էյզենշտեյն]]ի «[[Իվան Ահեղ (ֆիլմ)|Իվան Ահեղ]]» ֆիլմի երկրորդ սերիան, որն արգելվեց ցուցադրել պաշտոնական պատմական ուսմունքի անբավարար արտացոլման պատճառով և էկրան բարձրացավ միայն 1958 թվականին։ Այդուհանդերձ, Էյզենշտեյնի հասցեին հնչած «գեղարվեստական քննադատությանը» կողմ արտահայտվեցին կինեմատոգրաֆում նրա գործընկերներ [[Սերգեյ Գերասիմով (կինոռեժիսոր)|Սերգեյ Գերասիմովը]] և [[Իվան Պիրև]]ը<ref>''Школьник Л.'' [http://jjew.ru/index.php?cnt=5419 Интеллектуальное кино Сергея Эйзенштейна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150430155540/http://jjew.ru/index.php?cnt=5419 |date=2015-04-30 }}, «Еврейский журнал»</ref>։

1932-1952 թվականներին ԽՍՀՄ Գլավլիտի և նրա տեղական բաժանմունքների կողմից հանրային օգտագործումից տպագիր հրատարակությունների հանման վերաբերյալ հրապարակվեց 289 ցանկ, մատենագիտական տեղեկատուներ և հրամաններ<ref name="ban2">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/LUTOVA/LUTOVA_6.HTM |автор=Лютова К. В. |заглавие=Спецхран библиотеки Академии Наук |год=1999 |часть=Спецхран как особое подразделение БАН |место=СПб. |издательство=Издательский отдел БАН |тираж=200}}</ref>։ Տեղում գրաքննիչները բավականին ակտիվ աշխատանք էին տանում. օրինակ, 1949 թվականին [[Խաբարովսկի երկրամաս|Խաբարովսկի տարածաշրջանում]] տպագրված տեքստերից հանվեցին 239-ը, իսկ 1952 թվականին՝ արդեն 630-ը<ref>[http://ihaefe.org/files/publications/full/Soviet_FE.pdf Советский Дальний Восток в Сталинскую и постсталинскую эпохи]</ref>։

==== Կադրային խնդիրներ ====
Գրաքննական մարմնի աշխատակիցներն այդ ժամանակ հաճախ ոչ միայն բարձրագույն, այլև միջնակարգ կրթություն չունեին։ Օրինակ, 1940 թվականին [[ՌԽՖՍՀ]]-ում 5000 գրաքննիչներից միայն 506-ը բարձրագույն կրթություն ուներ<ref name="monop" />։ Գլխավոր պահանջն անբասիր դասական ծագում ունենալն էր՝ ցանկալի էր՝ [[Պրոլետարիատ|պրոլետարական]]։ Փաստացի, գրաքննիչներ նշանակում էին նախկին գյուղացիներին, որոնք նոր էին քաղաք եկել{{sfn|Блюм|2000|loc=Глава IV. Кадры решают всё…}}։ 1933 թվականին [[Գլավլիտ]]ի պետ [[Բորիս Վոլին]]ը բողոքում էր [[Ռուսաստան]]ում որակավորված կադրերի պակասից։ Նույն խնդիրը նաև [[Բելառուս]]ում էր և [[Ուկրաինա]]յում<ref name="ukr">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://news2000.org.ua/print?a=%2Fpaper%2F44137 |автор=Данилов А. |заглавие=Главукрцензура |год=2007 |издание=2000 |тип=еженедельник |номер=39 (383) |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090511024652/http://news2000.org.ua/print?a=%2Fpaper%2F44137 |archivedate=2009-05-11}}</ref>։
Գրաքննիչների ոչ կոմպետենտ լինելն անհեթեթության էր հասնում։ 1937 թվականին գրաքննիչներից մեկը [[Մայակովսկի|Մայակովսկու]] բանաստեղծություններից ջնջեց մի հատված, որովհետև, ըստ նրա, այդ հատվածը «խեղաթյուրում էր Մայակովսկուն»<ref name="total"/>։ Շրջանային լիազորներից մեկն առաջարկեց հանել գործարանի աշխատանքի մասին գրառումը միայն որովհետև այնտեղ հիշատակվում էին [[Խառատային հաստոցներ|ռևոլվեր արտադրող հաստոցների]] մասին։ Նա ենթադրում էր, որ քանի որ այդ հաստոցներով ռևոլվերներ էին արտադրում, նշանակում է գրառումը խախտում է ռազմական գաղտնիքը<ref name="nevegin2">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://militera.lib.ru/research/nevezhin_va/02.html |автор=Невежин В. А. |заглавие=«Если завтра в поход…»: Подготовка к войне и идеологическая пропаганда в 30-х - 40-х годах |год=2007 |часть=Общая характеристика пропаганды второй половины 1930-х гг. |место=М. |издательство=Яуза, Эксмо |страниц=320 |серия=Великая Отечественная: Неизвестная война |isbn=978–5–699–16625–1 |тираж=5000 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090513004105/http://militera.lib.ru/research/nevezhin_va/02.html |archive-date=2009-05-13}}</ref>։ Նույն տրամաբանությամբ գրաքննիչներից մեկն անվանափոխեց «[[Ասք Իգորի ճակատամարտի մասին|Слово о полку Игореве]]»-ն «Слово о подразделении Игореве»-ի{{sfn|Блюм|2000|с=147}}։ Գրաքննիչը [[Յուլի Այխենվալդ]]ին արգելեց «մահանալ, քնել» տողը, որպես [[միստիցիզմ]]։ Արգելքը հանել օգնեց սկզբնաղբյուրի՝ [[Ուիլյամ Շեքսպիր]]ի «[[Համլետ]]»-ին հղումը<ref name="dnevnik">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://books.google.com.by/books?id=9Df_MSZ1PL8C&pg=PA226&lpg=PA226#v=onepage&q=&f=false |автор=Чуковский К. И. |заглавие=Дневник. 1901-1969 |год=2003 |место=М. |издательство=Олма-пресс |том=1 |страницы=226 |страниц=638 |серия=Эпохи и судьбы |isbn=5-94850-032-2 |тираж=5000}}</ref>։

Երբեմն գրաքննությունը որպես գործիք էր օգտագործվում գրաքննական ապարատի ներսում անձնական հաշիվների մաքրման համար։ Այսպես, 1922 թվականին [[Եվգենի Զամյատին|Եվգենի Զեմյատինի]] թույլատրված «Քարանձավ» պատմվածքը 2 ամիս անց արգելվեց մեկ այլ գրաքննիչի կողմից, որը կռված էր առաջինի հետ<ref name="dnevnik"/>։

1944 թվականի օգոստոսի 17-ին [[Համամիութենական կոմունիստական կուսակցություն|Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության]] (բոլշևիկների) Կենտկոմի քարոզչական բաժինը Ա. Իվանովի ստեղծագործությունների վերաբերյալ հրամանի առիթով փաստաթուղթ կազմեց «Գլավլիտի աշխատանքներում լուրջ թերացումների մասին». Իվանովը բռնազավթման ժամանակ համագործակցում էր գերմանացիների հետ, «դավաճանեց հայրենիքը և անցավ թշնամու կողմը»։ Գլավլիտն արգելված գրականության ցանկում ավելացրեց բոլոր Ա. Իվանովների ստեղծագործությունները՝ ներառյալ [[Ռազմածովային բժշկական ակադեմիա]]յի պետ, գեներալ-մայոր [[Ալեքսեյ Իվանով (գեներալ)|Ալեքսեյ Իվանովին]], որը ռազմաճակատում էր և թշնամու կողմն անցած Իվանովի հետ որևէ կապ չուներ<ref name="reif19"/>։

Գրաքննական արգելքների անհեթեթ դեպքեր եղան նաև հետագա տարիներին։ Այսպես, 1961 թվականի ապրիլի 12-ին [[Յուրի Գագարին]]ի առաջին տիեզերական թռիչքից մեկ տարի անց գրաքննիչն արգելեց «[[Օգոնյոկ]]» ամսագրի նկարիչներին նկարել «տիեզերանավը, քաղաքները և երկրները, որոնք տեսել էր Գագարինը լուսանցույցից», քանի որ նույնիսկ մտացածին նկարները նրանք համարում էին «գերգաղտնի օբյեկտներ»<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ogoniok.com/5000/31/ |автор=Боровик Г. А. |заглавие=Как я хранил гостайну |год=11-17 июня 2007 |место=М. |издание=Огонёк |тип=журнал |выпуск=24 (5000) |issn=0131-0097 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090405192354/http://www.ogoniok.com/5000/31/ |archivedate=2009-04-05}}</ref>։

==== Կուսակցական վերահսկողություն ====
Գրաքննության մեջ կուսակցության միջամտությունն առավել պարզ երևաց 1925 թվականից և կտրուկ տեմպերով աճեց 1930-ական թվականներին<ref name="reif19"/>։

Այդ ժամանակաշրջանում գրաքննական հարցերում կուսակցության ուղիղ վերահսկման մասին են վկայում [[Համամիութենական կոմունիստական կուսակցություն|Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության]] (բոլշևիկների) Կենտկոմի կողմից ընդունված մի շարք կարևորագույն փաստաթղթեր՝ «Գեղարվեստական գրականության ոլորտում կուսակցության քաղաքականության մասին» (1925), «Հրատարակչական աշխատանքի մասին» (1931), «Գրական-գեղարվեստական կազմակերպությունների բարեփոխման մասին» (1932), «Մանկական գրականության հրատարակչության մասին» (1933), «Գրաքննադատության և մատենագրության մասին» (1940), ինչպես նաև 1946-1948 թվականների այլ որոշումներ (մասնավորապես, «Զվեզդա» և «Լենինգրադ» ամսագրերի մասին որոշումները)<ref>{{Cite web |title=Постановление Оргбюро ЦК ВКП(б) О журналах "Звезда" и "Ленинград" 14 августа 1946 г.    № 274. |url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/USSR/journal.htm |publisher=Правда. 21 августа 1946}}</ref>։

{{քաղվածք|Կուսակցական թելադրանքը և դրա հետ մեկտեղ կուսակցական գրաքննությունը 1930-1940-ականներին աճում էին երկրաչափական պրոգրեսիայով։ Ամեն ինչ որոշում էին կուսակցական կառույցները՝ սկսած Քաղբյուրոյից, նրա յոթնյակները, հնգյակները, եռյակները, Գլխավոր քարտուղարությունը<ref name="part"/>։|պրոֆեսոր [[Գենադի Ժիրկով|Գ. Ժիրկով]] «История цензуры в России XIX-XX вв»}}

Տեղական մարմինները հրատարակում էին սեփական գրաքննական ցուցումները։ 1950 թվականի մայիսին [[Բելառուսի Կոմկուսի Կենտկոմ]]ն ընդունեց «Թանգարաններում պետական գաղտնիքների բացահայտման փաստերի վերացման միջոցառումների մասին» որոշումը։ [[Բելառուսի՝ Հայրենական մեծ պատերազմի պատմության պետական թանգարան|Հայրենական մեծ պատերազմի թանգարան]]ի ցուցադրությունից հանեցին [[ԲԽՍՀ]] ժողովրդատնտեսական օբյեկտների պայմանական նշանակումները, [[ռազմատուգանք]]ից ստացված խոշոր եղջերավոր անասունների քանակի մասին տվյալները, [[Խորհրդային պարտիզանները Հայրենական մեծ պատերազմում|պատերազմի ժամանակ պարտիզանական ջոկատների]] տեղաբաշխման քարտեզները և շատ այլ բաներ<ref name="bssr"/>։

==== Գրաքննություն և բռնաճնշումներ ====
Գրաքննիչները սերտորեն համագործակցում էին անվտանգության մարմինների հետ։ Գլավլիտի պետ (1935֊1938) [[Սերգեյ Ինգուլով]]ը դեռևս 1928 թվականին է գրել<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/personalia/leader/ingulov/ |автор=Ермаков А. |заглавие=Ножницы небытия. Сергей Борисович Ингулов (1893-1938) |год=2003 |место=М. |издание=Учительская газета |издательство=ЗАО Издательский дом «Учительская газета» |номер=51 (9976) |issn=1607-2162}}</ref>.

{{քաղվածք|Քննադատությունը պետք է հետևանքներ ունենա։ Ձերբակալություններ, դատական պատիժ, խիստ դատավճիռներ, ֆիզիկական և բարոյական գնդակահարություններ...|}}

Հայտնի են բազում դեպքեր, երբ գրաքննիչների նկատած սովորական վրիպակները հավասարեցվում էին հակապետական հանցագործություններին, և այսպիսի դեպքերի մասին տեղեկությունը փոխանցվում էր պետական անվտանգության մարմիններին<ref name="blim"/><ref name="ukr"/><ref name="total"/><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.tellur.ru/~historia/archive/04/glavlit.htm |заглавие=СВОДКА № 10 важнейших изъятий, задержаний и конфискаций, произведенных органами Главлита. 1936 |год=1999 |издание=Мир истории |тип=электронный журнал |номер=4 |issn=1561-8463 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120131060126/http://www.tellur.ru/~historia/archive/04/glavlit.htm |archivedate=2012-01-31}}</ref>։

1943 թվականի հունիսի 21-ին Գլավլիտի պետ (1938֊1946) Ն. Սադչիկովը Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կենտկոմի քարտուղար Պուզինին ուղարկեց [[Կրասնովոդսկ]]ի «Կոմունիստ» թերթում նկատված 2 վրիպակների մասին գաղտնի հաղորդումը․ հունիսի 21-ի թողարկման մեջ «главнокомандующий» բառի մեջ բաց է թողնված «լ» տառը, իսկ մայիսի 14-ի թողարկման մեջ «Сталинград» բառում՝ «ր» տառը<ref name="bssr"/>։

{{քաղվածք|Հաղորդելով այս մասին, կարծում եմ, որ այս հակահեղափոխական վրիպակները թշնամու ձեռքի գործն են։ Այս փաստերի մասին ես հաղորդել եմ նաև ԽՍՀՄ պետական անվտանգության ժողկոմին...|}}

1947 թվականի ապրիլի 5-ին Գլավլիտի պետ (1946֊1957) Կ. Օմելչենկոն գրել է ԽՍՀՄ պետական անվտանգության նախարար [[Վիկտոր Աբակումով]]ին<ref>{{Cite web |author=Руденский Н. |date=16 декабря 2000 |title=В СССР цензуры не было |url=http://www.zeka.ru/freepress/facts/ussr/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090510030933/http://www.zeka.ru/freepress/facts/ussr/ |archive-date=2009 թ․ մայիսի 10 |accessdate=28 марта 2009 |publisher=Грани.ру}}</ref>.

{{քաղվածք|1947 թվականի «Մոլոդոյ կոլխոզնիկ» ամսագրի 1-ին համարի տպաքանակի որոշ մասերում «Երջանկություն» բանաստեղծության ձոնման մեջ նույնպես կոպիտ խեղաթյուրում է տեղի ունեցել. «В 1920 году В. И. Ленин охотился в Брянских лесах» («1920 թվականին Վ․ Լենինը որսորդություն էր անում Բրյանսկի անտառներում») նախադասության փոխարեն գրվել է «В 1920 году В. И. Ленин окотился в Брянских лесах»։ Այս փաստերը, ըստ իս, Պետական անվտանգության նախարարության ուշադրության կարիքն ունեն։|}}

Գրաքննիչները ևս ենթարկվում էին բռնաճնշումների. 1937 թվականին Գլավլիտի տասնյակ աշխատակիցներ ձերբակալվեցին, իսկ կազմակերպության պետ Սերգեյ Ինգուլովը՝ գնդակահարվեց։ Որպես «[[ժողովրդի թշնամի]]ներ» պիտակվեցին [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրացական]], [[Ադրբեջանական ԽՍՀ|Ադրբեջանական]] և [[ՈՒկրաինական ԽՍՀ|Ուկրաինական]] ԽՍՀ-ների Գլավլիտների պետերը<ref name="ukr"/>։ Տարիների ընթացքում գրաքննական կորպուսը գրեթե ամբողջությամբ նորացվեց<ref name="obzor"/>։

Հետագա տարիներին գրաքննության էական տարրերից դարձան [[ՌԽՖՍՀ ՔՕ (1960)|ՌԽՖՍՀ ՔՕ]] № 70 («հակախորհրդային ագիտացիա և քարոզչություն») և № 190-1 («խորհրդային կարգերն արատավորող ակնհայտ կեղծ հերյուրանքների տարածում») և խորհրդային հանրապետությունների քրեական օրենսգրքերի նմանատիպ հոդվածները։ Այդ հոդվածներով, ԽՍՀՄ պետական անվտանգության կոմիտեի տվյալներով, 1958-1966 թվականներին դատապարտվեց 1448 մարդ, իսկ 1967-1975 թվականներին՝ ևս 1583 մարդ<ref>[{{Cite web |title=Письмо {{nobr|Ю. В. Андропова}} в ЦК КПСС № 3213-А от 29.12.1975 |url=http://www.yale.edu/annals/sakharov/documents_frames/Sakharov_108.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100316182106/http://www.yale.edu/annals/sakharov/documents_frames/Sakharov_108.htm |archive-date=2010 թ․ մարտի 16 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 20}} Письмо {{nobr|Ю. В. Андропова}} в ЦК КПСС № 3213-А от 29.12.1975]</ref>։ 1956-1987 թվականներին երկու հոդվածներով ընդհանուր առմամբ դատապարտվեց 8145 մարդ<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.krotov.info/lib_sec/11_k/koz/lov2003.htm |автор=Козлов В. А. |заглавие=Крамола: инакомыслие в СССР при Хрущеве и Брежневе. 1953-1982 годы. |год=2003 |издание=Отечественная история |тип=журнал |номер=4 |страницы=99}}</ref>։

Դևիդ Քինգի «Կորած կոմիսարները» լուսանկարչական ալբոմում (1997)<ref>{{Cite web |title=Commissar Vanishes |url=http://www.newseum.org/berlinwall/commissar_vanishes/index.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20140809212557/http://www.newseum.org/berlinwall/commissar_vanishes/index.htm |archive-date=2014 թ․ օգոստոսի 9 |publisher=Internet Archive}}</ref> ակնառու ցույց է տրված, թե ինչպես էին ԽՍՀՄ-ում հրատարակված խմբակային լուսանկարներում որպես յուրօրինակ [[damnatio memoriae]] լղոզում ([[ռետուշ]]ել) «ժողովրդի թշնամի» հայտարարված գործիչների նկարները, այնուհետև դրանք հետ վերադարձնում․

{{քաղվածք|1920 թվականի հուլիսի 19-ի [[Կոմունիստական ինտերնացիոնալ]]ի երկրորդ կոնգրեսին քիչ մարդ կար։ Լուսանկարեցին, ալբոմներ տպեցին, գոհ պատգամավորներն ալբոմները տուն տարան։ Այսպես, Արևմուտքում պահպանվել են այդ օրվա հետ կապված չփոփոխված վկայությունները։ Իսկ Ռուսաստանում լուսանկարներից հեռացրին բոլորին, բացի ամենագլխավորներից։ Մի լուսանկարում ջնջեցին 27 մարդ, որպեսզի [[Լենին]]ին ոչինչ չխանգարի մենակ մնալ [[Մաքսիմ Գորկի|Գորկու]] հետ։ Պետերբուրգի Ուրիցկու պալատի ծեփաթափ զարդաճաղերը նկարում «վերանորոգեցին». իրական նկարում Լենինի մի ոտքը աղբի մեջ էր. աղբը մաքրեցին, այնպես որ Լենինի ոտքը գետնին չի կպչում։ Մաքրեցին և՛ առաջնորդի, և՛ գրողի կոշիկները։ Գաղտիկուրները քաղհանեցին, իսկ մոլախոտերն առողջ, անորոշ կենսաբանական ծագման ցողուններ սարքեցին։ 1980-ական թվականներին ահավոր լիբերալիզմ էր. հանրությունը վերադարձավ նախկինին։ Ճիշտ է հրատարակեցին լուսանկարի միայն կենտրոնական մասը՝ Լենինին ու Գորկուն, սակայն նրանց հետևում կանգնած երևում էին այդ հիշարժան օրը ներկա գտնվողները։ Աղբը վերադարձրին ոտքերի տակ։ Սակայն մի փաստ. և՛ բնօրինակում, և՛ 1933 թվականի վերափոխված տարբերակում Լենինը կանգնած է՝ ձեռքերը գրպանում, այնպես, որ ճկույթը դրսում է։ Լիբերալ 80-ականներին ինչ-որ մեկը նրբորեն ուղղեց մատը, դրեց Լենինի գրպանը, իսկ շալվարը մաքրեց սպիտակավուն կեղտից։|[[Տատյանա Սուխոտինա-Տոլստայա|Տատյանա Տոլստայա]]<ref>https://books.google.am/books?id=H9M_CwAAQBAJ&pg=PT112</ref>}}

=== Գրաքննությունը 1953֊1966 թվականներին ===
[[Ստալին]]ի մահից հետո գրաքննական սահմանափակումներն ընդհանուր առմամբ աննշան թուլացան (այսպես կոչված «[[Խրուշչովյան ձնհալ]]»), սակայն ավելի ուշ՝ մոտ 1964-1966 թվականներին, արգելքները կրկին խստացան։

1956 թվականին [[ԽՄԿԿ XX համագումար]]ի ժամանակ Ստալինի [[անձի պաշտամունք]]ի դատապարտումը շատերը երկրում ընկալեցին որպես ժողովրդավարացման և ազատության սկիզբ։

«Ձնհալների» կողմնակիցների գլխավոր հարթակը դարձավ «[[Նովի միր]]» գրական ամսագիրը։ Այդ ժամանակաշրջանի որոշ ստեղծագործություններ հայտնի դարձան նաև Արևմուտքում, այդ թվում՝ [[Վլադիմիր Դուդինցև]]ի «Ոչ միայն հացիվ» («Не хлебом единым») վեպը և [[Ալեքսանդր Սոլժենիցին]]ի «Իվան Դենիսովիչի մեկ օրը» պատմվածքը։ Ձնհալի ժամանակաշրջանի այլ նշանակալի ներկայացուցիչներից էին գրողներ և պոետներ [[Վիկտոր Աստաֆև]]ը, [[Վլադիմիր Տենդրյակով]]ը, [[Բելլա Ախմադուլինա]]ն, [[Ռոբերտ Ռոժդեստվենսկի]]ն, [[Անդրեյ Վոզնեսենսկի]]ն, [[Եվգենի Եվտուշենկո]]ն։

Գլավլիտի կարգավիճակը (որն այդ ժամանակ անվանվում էր ԳՈՒՈՏ՝ «Մինիստրների խորհրդին կից պետական և ռազմական գաղտնիքների պահպանման գլխավոր վարչություն») իջեցվեց. այն սկսեց ենթարկվել [[Պետհրատկոմ]]ին<ref name="ukr"/>։

Գրաքննության կադրերը կրճատվեցին՝ մասնավորապես, վերացվեցին խմբագրությունների գրաքննիչները, որոնց պահում էին թերթերի հաշվին<ref name="bssr"/>։ Վերականգնված հեղինակների գրքերը հատուկ պահպանության բաժիններից տեղափոխեցին բաց ֆոնդեր<ref name="ban1"/>։ Մասնավորապես, «Գրականության և արվեստի պետական կենտրոնական արխիվ»-ի բաց ֆոնդեր փոխանցեցին մոտ 30 հազ․ արիխվային գործեր, այդ թվում՝ [[Իսահակ Բաբել|Բաբելի]], [[Կոնստանտին Բալմոնտ|Բալմոնտի]], [[Զամյատին Եվգենի|Զամյատինի]], [[Վսևոլոդ Մեյերխոլդ|Մեյերխոլդի]], [[Դմիտրի Մերեժկովսկի|Մերեժկովսկու]], [[Բորիս Պիլնյակ|Պիլնյակի]], [[Վասիլի Ռոզանով|Ռոզանովի]], [[Իգոր Սևերյանին|Սևերյանինի]], [[Խոդասևիչ Վլադիսլավ|Խոդասևիչի]] և շատ այլոց նյութերը։ Հետագայում՝ 1961 թվականին, ընդհանուր պահպանության փոխանցված առանձին փաստաթղթեր կրկին վերադարձրին հատուկ պահպանության բաժիններ<ref name="gali">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://nasledie-rus.ru/podshivka/6110.php |автор=Волкова Н. Б. |заглавие=«Я считаю, что всё это должно быть в РГАЛИ...» Беседа в Российском государственном архиве литературы и искусства |год=2002 |издание=Наше наследие |тип=журнал |номер=61 |страницы=54-65}}</ref>։
{{Բազմապատիկ պատկերներ
 | գոտի = right
 | ուղղություն = vertical
 | վերնագիր = [[Վլադիմիր Սերով]]ի «Վ. Ի. Լենինը հռչակում է խորհրդային իշխանությունը» <br>  կտավի տարբերակները ԽՍՀՄ <br>փոստային դրոշմանիշների վրա։
 | վերնագրի գոտի = center
 | վերնագրի ֆոն = 
 | նկարագրություն = 
 | նկարագրության գոտի = center
 | նկարագրության ֆոն = 
 | լայնություն =

 | պատկեր1 = Stamp Soviet Union 1954 CPA 1749.jpg
 | լայնություն1 = 300
 | նկարագրություն1 = 1954, նկարիչ Ե. Գունդոբին (առաջին տարբերակը՝ Ստալինի հետ, 1947)

 | պատկեր2 = 1987 CPA 5869.jpg
 | լայնություն2 = 300
 | նկարագրություն2 = 1987, նկարիչ Ի. Մարտինով (1962 թվականի տարբերակը՝ առանց Ստալինի)
}}
Գրաքննությունը սահմանափակում էր Ստալինի գովքը, երբեմն ընդհուպ մինչև գեղարվեստական ստեղծագործություններից նրա անվան և կերպարի ջնջում<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.izvestia.ru/premiere/article3078113/ |автор=Молок Н. |заглавие=Пропали комиссары |год=22.02.2006 |место=М. |издание=Известия |тип=газета |archiveurl=https://archive.today/20130108164856/http://izvestia.ru/news/311458 |archivedate=2013-01-08 |deadlink=404}}</ref>։ Ստալինի անունից բացի արգելվեցին նաև նրա մի քանի կողմնակիցների անունները։ Մասնավորապես, 1954 թվականին [[Լավրենտի Բերիա]]յի ձերբակալությունից հետո [[Սովետական մեծ հանրագիտարան]]ի յուրաքանչյուր բաժանորդ խմբագրությունից փոստով հրահանգ ստացավ կտրել ժողովրդի թշնամու նկարը և կենսագրական հոդվածը ու դրա փոխարեն սոսնձել «Բերինգի նեղուց»-ի մասին հոդվածը<ref>[http://www.encyclopedia.ru/news/enc/detail/2269/ У России нет герба, но есть Энциклопедия]</ref>։

1957 թվականին ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին կից ստեղծվեց Ռադիո- և հեռուստահեռարձակման պետական կոմիտեն։ Այսպիսով, գրաքննության ոլորտում ներառվեց [[ԽՍՀՄ]]-ում զարգացող տեղեկության տարածման նոր միջոցը՝ [[հեռուստատեսություն]]ը։ Գրաքննության ենթարկվեցին նաև կինեմատոգրաֆը և երաժշտությունը։ Բոլոր նոր ֆիլմերը, հաղորդումները, համերգային ծրագրերը և ներկայացումները պետք է հաստատվեին գեղխորհի կողմից։

Այս ժամանակաշրջանում թունավորեցին [[Բորիս Պաստեռնակ]]ին<ref>{{Cite web |author=Андревв Г., Кашин, А. |date=28 ноября 1958 |title=Письмо К. Е. Ворошилову с требованием прекращения травли Б. Л. Пастернака |url=http://www.hrono.info/dokum/195_dok/19581128past.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DuSFDY?url=http://www.hrono.info/dokum/195_dok/19581128past.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=15 апреля 2009 |work=Альманах Россия. XX век |publisher=Фонд Александра Яковлева}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.chukfamily.ru/Kornei/Memories/goliahovskiy.htm |автор=Голяховский В. |заглавие=Путь хирурга. Полвека в СССР |год=2006 |часть=Корней Чуковский и Борис Пастернак |место=М. |издательство=Захаров |страниц=671 |isbn=5-8159-0574-7}}</ref><ref>{{Cite web |author=Нузов В. |date=23 июня 1998 |title=Интервью с Евгением Борисовичем Пастернаком |url=http://www.vestnik.com/issues/98/0623/win/nuzov.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DvbkGl?url=http://www.vestnik.com/issues/98/0623/win/nuzov.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=17 апреля 2009 |publisher=Вестник (США)}}</ref><ref>{{Cite web |author=Парнис А. |date=16 июня 2005 |title=Мы - поимённо - вспомним всех, кто поднял руку… |url=http://antology.igrunov.ru/authors/pasternak/1119025986.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613Dw41tO?url=http://antology.igrunov.ru/authors/pasternak/1119025986.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=17 апреля 2009 |work=Антология самиздата |description=Виктор Некрасов о Борисе Пастернаке}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.belousenko.com/books/new_names/bykov_pasternak.htm |автор=Быков Д. Л. |заглавие=Борис Пастернак |год=2007 |издание=4 |место=М. |страниц=892 |серия=ЖЗЛ |isbn=978-5-235-02977-4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090213074324/http://www.belousenko.com/books/new_names/bykov_pasternak.htm |archive-date=2009-02-13}}</ref>, որը 1958 թվականին արժանացել էր [[Գրականության Նոբելյան մրցանակ]]ի։

1961 թվականին դադարեցվեց «Тарусские страницы» ալմանախի տպաքանակի թողարկումը․ արդեն լույս տեսած օրինակները հանվեցին վաճառքից և գրադարաններից<ref>{{Cite web |title=О журналах "Литературная Москва" и "Тарусские страницы" Паустовского |url=http://paustovskiy.niv.ru/paustovskiy/mesta/tarusa/o-zhurnalah.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613Dwr856?url=http://paustovskiy.niv.ru/paustovskiy/mesta/tarusa/o-zhurnalah.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2011 թ․ հունիսի 1 |publisher=Сайт о Константине Паустовском}}</ref><ref>{{Cite web |title=«Тарусские страницы» |url=http://www.ruthenia.ru/moskva/encycl/t/tarussa.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DxOyhi?url=http://www.ruthenia.ru/moskva/encycl/t/tarussa.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2011 թ․ հունիսի 1 |publisher=Говорит Москва}}</ref>։

[[ԽՄԿԿ]] ղեկավարության շրջանում հասունացան գաղափարական հակասությունները, այդ թվում և գրաքննության քաղաքականության վերաբերյալ։ Որոշ տեղեկություններով [[Նիկիտա Խրուշչով]]ը ծրագրում էր չեղարկել գաղափարական գրաքննությունը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://his.1september.ru/article.php?ID=200100401 |автор=Кацва Л. А.] |заглавие=Общественно-политическая жизнь СССР во второй половине 1950-х годов |год=2001 |место=М. |издание=История |издательство=Чистые пруды |тип=газета |номер=4 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090525212025/http://his.1september.ru/article.php?ID=200100401 |archivedate=2009-05-25}}</ref> և նույնիսկ [[Լեոնիդ Իլյիչյով]]ին հրահանգեց պատրաստել համապատասխան փոստաթուղթը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://cn.com.ua/N364/faces/maitre/maitre.html |автор=Морозов А. |заглавие=Евгений Евтушенко: …Брежнев говорил обо мне: «А что я могу с ним сделать!.» |год=2005 |место=Киев |издание=Столичные новости |тип=газета |номер=27 (364) |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090512061900/http://cn.com.ua/N364/faces/maitre/maitre.html |archivedate=2009-05-12}}</ref>։ ԽՄԿԿ ղեկավարների մի խումբ, որոնք այդ քաղաքականությունը վնասակար և անընդունելի էին համարում (շատերի կարծիքով այդ խմբի առաջատարը Քաղբյուրոյի անդամ [[Միխայիլ Սուսլով]]ն էր), կոնֆլիկտ հրահրեցին։ Դրա համար 1962 թվականի դեկտեմբերին [[Մոսկվա]]յի [[Մանեժ]]ում կազմակերպվեց «Նովայա ռեալնոստ» ստուդիայի նկարիչ-[[Ավանգարդիզմ|ավանգարդիստների]] ցուցահանդեսը և [[Խրուշչովի այցն ավանգարդիստների ցուցահանդես|Խրուշչովի այցն այդ ցուցահանդես]]։ Պատրաստ չլինելով արվեստի ընկալմանը, որը զարմանալիորեն տարբերվում էր [[սոցիալիստական ռեալիզմ]]ի կանոններից, Խրուշչովը վրդովվեց, և այդ վրդովմունքին կողմ արտահայտվեց նաև Սուսլովը։ Տպագրության մեջ քարոզչական արշավ սկսվեց [[Գեղարվեստական ձևաստեղծում|ֆորմալիզմի]] և [[աբստրակցիոնիզմ]]ի դեմ, իսկ գրաքննության չեղարկման մասին արդեն խոսելն էլ ավելորդ էր<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.pseudology.org/razbory/Manezh_vystavka_1962.htm |автор=Молева Н. М. |заглавие=Манеж, которого никто не видел |год=2003 |место=М. |издание=Москва |тип=журнал}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.kultura-portal.ru/tree_new/cultpaper/article.jsp?number=421&rubric_id=210 |автор=Молева Н. М. |заглавие=Драматическая встреча с «Новой реальностью» |год=2002 |издание=Культура |тип=газета |номер=№49 (7356) |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070926224346/http://www.kultura-portal.ru/tree_new/cultpaper/article.jsp?number=421&rubric_id=210 |archivedate=2007-09-26 |deadlink=404}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ogoniok.com/archive/1997/4532/49-40-44/ |автор=Белютин Э. М. |заглавие=1 декабря 1962 г. Манеж |год=1997 |место=М. |издание=Огонёк |тип=журнал |номер=49 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150924071826/http://www.ogoniok.com/archive/1997/4532/49-40-44/ |archivedate=2015-09-24}}</ref>։

[[ԽՄԿԿ Կենտկոմ]]ի առաջին քարտուղարի պաշտոնից Նիկիտա Խրուշչովի հեռացումից և [[Լեոնիդ Բրեժնև]]ի իշխանության գլուխ գալուց հետո` 1964 թվականին սկսեց զարգանալ ավելի բաց և ժողովրդավարական քաղաքականությունը։

Քաղբյուրոյի գաղափարաբան Միխայիլ Սուսլովը վրդովվում էր<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.prosv.ru/Attachment.aspx?Id=6459 |автор=Гаман-Голутвина О. В. и др. |заглавие=История России 1945 - 2008 |год=2008 |часть=Глава 3. СССР в середине 1960-х - начале 1980-х гг |издание=Учебно-методический комплект. Книга для учителя |издательство=Просвещение |страницы=192}}</ref>.

{{քաղվածք|Միայն մտածեք, առավոտյան բացում եմ «Իզվեստիա»-ն և չգիտեմ, թե ինչ եմ տեսնելու այնտեղ։|}}

Կարևոր ջրբաժան էր գրողներ [[Անդրեյ Սինյավսկի|Անդրեյ Սինյավսկու]] և [[Յուլի Դանիել]]ի ձերբակալումը, որոնք Արևմուտքում տպագրել էին իրենց ստեղծագործությունները, քանի որ գրաքննական սահմանափակումների պատճառով չէին կարող դրանք տպագրել ԽՍՀՄ-ում։ Շատերը երկրում և երկրից դուրս վերջիններիս դատական գործընթացը և խիստ դատավճիռը համարեցին քաղաքական դատաստան։ Նրանց պաշտպանությանն ուղղված նամակի տակ ստորագրեց [[ԽՍՀՄ Գրողների միություն|Գրողների միության]] ավելի քան 60 անդամ<ref>{{Cite book |author=Алексеева Л. М.: История инакомыслия в СССР |title=Первые правозащитные выступления (1965-1968 гг.) |pages=216-220}}</ref><ref>{{Cite web |author=Чуковская Л. К. |date=25 мая 1966 |title=Михаилу Шолохову, автору «Тихого Дона» |url=http://www.chukfamily.ru/Lidia/Publ/sholohov.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DyFq6n?url=http://www.chukfamily.ru/Lidia/Publ/sholohov.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=13 апреля 2009 |description=открытое письмо в защиту Синявского и Даниэля}}</ref>։

=== Գրաքննությունը 1966֊1986 թվականներին ===
[[Պատկեր:1918 vmayakovsky-lbrik retouched.jpg|left|150px|thumb|[[Վլադիմիր Մայակովսկի]]ն և [[Լիլիա Բրիկ]]ը։ Վերևի լուսանկարը՝ 1918 թվականի է, ներքևինը՝ 1960-ականների՝ ռետուշից հետո։]]
[[Լճացման ժամանակաշրջան]]ում գրաքննությունը խորհրդային քարոզչական մեքենայի անբաժանելի մասը դարձավ, որը հիմնականում պահպանողական-պաշտպանական գործառույթներ էր կատարում։ [[Գլավլիտ]]ի գլխավոր գործառույթը ոչ թե պետական և ռազմական գաղտնիքների պաշտպանությունն էր, այլ Կենտկոմի գաղափարական որոշումների իրականացումը<ref name="reif19"/>։ Գրաքննական մարմին նոր կադրեր եկան, որոնցից մեծամասնությունը բարձրագույն հումանիտար կրթություն ուներ<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.lik-bez.ru/archive/zine_number325/zine_critics329/publication352 |автор=Соколов В. |заглавие=Л. Квин: Чужие звезды родной стороны |год=2006 |издание=Ликбез |тип=литературный альманах |номер=31}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Այդ ամբողջ ժամանակ (1957֊1986) Գլավլիտը ղեկավարում էր [[Պավել Ռոմանով]]ը։

Գաղափարական վերահսկման ուժեղացման առիթով Գլավլիտը 1966 թվականի օգոստոսի 18-ի որոշմամբ կրկին վերադարձրին Մինիստրների խորհրդի ենթակայության տակ<ref name="ukr"/>։ Փոխվեցին Գլավլիտի և ենթակա կազմակերպությունների փոխգործակցության սկզբունքները՝ արվեստի գործիչներն իրենց ստեղծագործությունները ներկայացնում էին պրոֆիլային կազմակերպություններ՝ գրողների, նկարիչների, քանդակագործների միություններ, թերթերի և ամսագրերի խմբագրություններ։ Այնտեղից ստեղծագործությունները բերվում էին Գլավլիտ՝ համաձայնեցման համար։ Գերատեսչական հրահանգն արգելում էր գրաքննիչներին կոնտակտի մեջ մտնել հեղինակների հետ։ Գրաքննիչները վերածվեցին առասպելական կոնսպիրատիվ կերպարների, ում կարելի էր վկայակոչել (այն էլ միայն բանավոր), սակայն նրանց տեսնել հնարավոր չէր<ref name="bssr"/>։

Ակտիվ գրաքննական պայքար ծավալվեց [[ալյուզիա]]ներիով, [[ռեմինիսցենցիա]]ներով և այլաբանական այլ ձևերով։ Փաստացի գրաքննվում էր ոչ թե այն, ինչ գրված էր, ասված կամ ցույց տրված, այլ այն, թե ինչ կարող էր ընթերցողը, ունկնդիրը կամ հանդիսատեսը մտածել դրա մասին<ref name="vv">{{Cite web |author=Войнович В. Н. |title=Главный цензор |url=http://www.voinovich.ru/home_reader.jsp?book=s8.jsp |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613Dyv1yA?url=http://www.voinovich.ru/home_reader.jsp?book=s8.jsp |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=29 марта 2009 |work=Галерея Владимира Войновича}}</ref><ref>{{Cite web |author=Стругацкий Б. Н. |date=15 декабря 2008 |title=«Из-за советской цензуры мы внесли 980 изменений в «Обитаемый остров» |url=http://times.ua/story/69689/ |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090510044506/http://times.ua/story/69689/ |archivedate=2009 թ․ մայիսի 10 |accessdate=29 марта 2009}}</ref>։

[[Յուրի Բրուտին]]ը 1960-ական թվականների երկրորդ կեսին այսպես է գրել գրաքննության մասին<ref>{{Ռուսերեն հոդված |автор=Буртин Ю. Г. |заглавие=Власть против литературы (60-е годы): Персональные цензурные дела по документам ЦК КПСС и Главлита |год=1994 |издание=Вопросы литературы |тип=журнал |выпуск=2 |страницы=225 |issn=0042-8795}}</ref>.

{{քաղվածք|Երբեմն ծնվում էր որոշ խառը տարբերակ՝ անծանոթ համաշխարհային գրաքննական պրակտիկայում, սակայն մեզ համար բավականին սովորական. երբ ստեղծագործությունը հղկում էին նախնական գրաքննության ժամանակ, իսկ հենց այն տպագրվում էր, նրա վրա էին թափում «կուսակցական քննադատությունը», իսկ հրատարակչություններին խորհուրդ էին տալիս «դրանք չվերահրատարակել»։|}}

1960-ական թվականների վերջին «անվերահսկելի ենթատեքստ» պատճառաբանությամբ արգելվեց «[[Նովի միր]]» ամսագրում տպված [[Դանիիլ Մելնիկով]]ի և [[Լյուդմիլա Չյորնայա]]յի «Համար առաջին հանցագործը» հոդվածն [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ի մասին<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/continent/2007/134/il7-pr.html |автор=Виноградов И. И. |заглавие=Слово и дело |год=2007 |издание=«Континент» |издательство=Независимая редакция журнала «Континент» |тип=журнал |выпуск=134}}</ref>։

Գլավլիտի հրահանգներում հայտնվեց նաև [[ստալինյան բռնաճնշումներ]]ի մասին արգելքը։ «Բանտարկման վայրերի» մասին տեղեկությունը դարձավ պետական գաղտնիք<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.russofile.ru/articles/article_134.php#I77 |автор=Прищепа В. П. |заглавие=Российского Отечества поэт (Е.А. Евтушенко: 1965-1995 гг.) |ответственный=Редактор Л. Н. Макарова |год=1996 |часть=Позиционная борьба с цензурой |место=Абакан |издательство=Издательство Хакасского государственного университета им. Н. Ф. Катанова |страниц=344 |isbn=5-7810-0019-4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090321101652/http://www.russofile.ru/articles/article_134.php#I77 |archive-date=2009-03-21}}</ref>։

1967 թվականի վերջին տեղի ունեցավ հեռուստատեսության «4-րդ հաղորդման» բացման փորձը, որը բարձր մտավոր մակարդակ ուներ՝ նախատեսված բարձրագույն կրթություն ունեցող հանդիսատեսի համար։ Հաղորդումը թաքնված միտք ուներ. այն պետք է քարոզեր նույն գաղափարախոսությունը, սակայն ավելի բարձր մակարդակով։ Փորձը շարունակվեց մոտ մեկ տարի, որից հետո [[Կուսակցական բարձրագույն դպրոց]]ի գիտական գրախոսները բացասական արձագանքեցին՝ այն բնութագրելով որպես ոչ բոլորին հասանելի էլիտար հաղորդում ստեղծելու գաղափարապես սխալ և քաղաքականապես վնասակար փորձ։ Դրանից հետո հաղորդումը դադարեցվեց<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/BermudyTV/Glava01_arshinom.htm |автор=Борецкий Р. А. |заглавие=В Бермудском треугольнике ТВ |год=1998 |часть=Глава 01. Аршином общим не измерить |место=М. |издательство=Икар |страниц=204 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100620092924/http://www.pseudology.org/BermudyTV/Glava01_arshinom.htm |archive-date=2010-06-20}}</ref>։

Ընդհանուր առմամբ այդ ժամանակաշրջանում նվազագույնի հասցվեց ուղիղ հեռարձակումը, իսկ գրեթե բոլոր հաղորդումները մանրամասն մոնտաժվում էին և նախապես գրաքննվում։ 1970 թվականին [[ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին կից Ռադիո- և հեռուստահեռարձակման պետական կոմիտե]]ն վերակազմավորվեց Մինիստրների խորհրդի Ռադիո- և հեռուստահեռարձակման պետական կոմիտեի, իսկ 1978 թվականի հուլիսի 5-ին՝ ԽՍՀՄ հեռուստա- և ռադիոհեռարձակման պետական կոմիտեի։ Վերջին վերակազմավորմամբ հեռուստատեսությունը դուրս եկավ Մինիստրների խորհրդի ենթակայության տակից և անմիջական կախման մեջ ընկավ երկրի ղեկավար [[Լեոնիդ Բրեժնև]]ից<ref name="global">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_book79ef.html?chapter_num=44&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=XX–XXI вв. Цензурный режим в России периода глобализации информационных процессов |место=М. |издательство=АСПЕКТ ПРЕСС |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref>։

[[Խորհրդային զորքերի ներխուժումը Չեխոսլովակիա|1968 թվականի Չեխոսլովակիայի իրադարձություններից]] հետո գրաքննության չեղարկման հնարավորության մասին քննարկման ժամանակ [[Միխայիլ Սուսլով]]ն ասաց<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.medialaw.ru/publications/books/medialaw/comment/2.html |автор=Федотов М. А. |заглавие=СМИ в отсутствие Ариадны |год=1996 |издание=Законодательство Российской Федерации о средствах массовой информации |издательство=Институт «Открытое общество», Центр «Право и средства массовой информации» |тип=Сборник |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090404023142/http://www.medialaw.ru/publications/books/medialaw/comment/2.html |archivedate=2009-04-04}}</ref><ref>''Минералов Ю. И.'' [http://www.mineralov.ru/novymir.htm Отзыв о кандидатской диссертации Дмитриева Дмитрия Петровича «„Новый мир“ А. Т. Твардовского»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090510014624/http://www.mineralov.ru/novymir.htm |date=2009-05-10 }}</ref>.

{{քաղվածք|Հայտնի է, որ Չեխոսլովակիայում գրաքննության չեղարկումից մինչև խորհրդային տանկերի մուտք գործելը մի քանի ամիս անցավ։ Ցանկանում եմ իմանալ, թե ով պետք է մեզ մոտ տանկեր բերի։|}}

1960-ական թվականների վերջին [[Դամանսկի]] կղզու պատճառով [[Չինաստան]]ի հետ հարաբերությունների սրման ժամանակ Գլավլիտը հրահանգ ստացավ հավելյալ գրաքննական սահմանափակումներ կիրառելու մասին. արգելվեցին Հեռավոր Արևելքի տնտեսական ցուցանիշների վերաբերյալ հրատարակությունները՝ տեքստիլի թողարկումից մինչև ձկնորսություն։ Տեղական թերթերի խմբագիրները բողոքում էին, որ իրենք թերթերում հրապարակելու նյութ չունեն։ Հրահանգը չեղարկվեց խորհրդաչինական սահմանի իրավիճակի բարելավումից հետո<ref name="simankov">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=https://www.mk.ru/blogs/idmk/2006/12/01/mk-daily/87516/ |автор=Добровольский А. |заглавие=Министерство непечати |год=2006 |издание=Московский комсомолец |тип=газета}} Интервью с Владимиром Симаньковым</ref>։

«[[Գարնան տասնյոթ ակնթարթները (ֆիլմ)|Գարնան տասնյոթ ակնթարթները]]» հայտնի հեռուստասերիալն էկրան բարձրացավ 1973 թվականին ԽՍՀՄ Պետանվտանգության կոմիտեի ղեկավար [[Յուրի Անդրոպով]]ի հովանավորության շնորհիվ։ Միխայիլ Սուսլովը պահանջում էր թույլ չտալ ֆիլմի ցուցադրությունը, որտեղ «ցույց չի տրված պատերազմում խորհրդային ժողովրդի կատարած սխրանքը», ինչին Անդրոպովը պատասխանեց, որ «ողջ խորհրդային ժողովուրդը չէր կարող ծառայել Շելենբերգի ապարատում»<ref>{{Cite web |title=Тихонов Вячеслав Васильевич |url=http://www.rusactors.ru/t/tihonov/ |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DzOVgQ?url=http://www.rusactors.ru/t/tihonov/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=20 мая 2009 |work=Актеры советского и российского кино}}</ref><ref>{{Cite web |author=Мехтиев А. |date=27 января 2005 |title=Вячеслав Тихонов стеснялся длинного носа |url=http://7days.belta.by/7days.nsf/last/C2D160B6091E9AB042256CD4004999BF?OpenDocument |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613E0Sz0U?url=http://7days.belta.by/7days.nsf/last/C2D160B6091E9AB042256CD4004999BF?OpenDocument |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=20 мая 2009 |publisher=БелТА |description=Интервью Вячеслава Тихонова}}</ref>։

Այդ ժամանակաշրջանի զանգվածային երևույթներից էր չգրաքննված [[հեղինակային երգ]]ը, որը տարածվում էր բանավոր և մագնիտոֆոնի ձայնագրություններով։ Այս ժանրի առավել հայտնի ներկայացուցիչն էր պոետ և դերասան [[Վլադիմիր Վիսոցկի]]ն<ref>''Стельмах В. П.'' «Владимир Высоцкий и цензура». Доклад на Международной конференции «Владимир Высоцкий и русская культура 1960-1970-х годов». 8-12 апреля 1998.</ref>։

1973 թվականի ապրիլի 17-ին Վիսոցկին գրել է ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի անդամության թեկնածու, ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար [[Դեմիչև Պյոտր|Դեմիչևին]]<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://magazines.russ.ru/novyi_mi/2002/1/nivikov.html |автор=Новиков В. И. |заглавие=Высоцкий |год=2008 |часть=Своя заграница |издание=5 |место=М. |издательство=Молодая гвардия |страниц=480 |серия=Жизнь замечательных людей |isbn=978-5-235-03091-6}}</ref>.

{{քաղվածք|Դուք երևի գիտեք, որ երկրում ավելի հեշտ է գտնել այնպիսի մագնիտոֆոն, որով իմ երգերն են նվագում, քան այնպիսի մագնիտոֆոն, որով դրանք չեն նվագում։ 9 տարի է խնդրում եմ նույն բանը. ինձ հնարավորություն տալ կենդանի շփվել հանդիսատեսի հետ, երգեր ընտրել համերգի համար, համաձայնեցնել ծրագիրը։|}}

1974 թվականի սեպտեմբերի 15-ին ցրվեց Մոսկվայի նկարիչ-[[Ավանգարդիզմ|ավանգարդիստների]] այսպես կոչված «[[Բուլդոզերային ցուցահանդես]]ը»։ Ցրման պատճառը դրա՝ պաշտոնապես խրախուսվող [[սոցիալիստական ռեալիզմ]]ի ոճի հետ չհամընկնելն էր<ref>{{Cite web |date=16 сентября 2004 |title=Бульдозерная выставка тридцать лет спустя |url=http://prazdnikinfo.ru/5/7/i21_10990.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613E1Em5U?url=http://prazdnikinfo.ru/5/7/i21_10990.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=25 мая 2009 |publisher=Вечерняя Москва, № 174, стр. 32}}</ref><ref>{{Cite web |author=Medvedkova O. |title=Russian Non-conformist Art, 1960-1980 |url=http://www.stria.ca/Brochetain/rnoncon.html |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080611051210/http://www.stria.ca/Brochetain/rnoncon.html |archivedate=2008 թ․ հունիսի 11 |accessdate=25 мая 2009 |work=The Lili Brochetain Collection |publisher=Stria Communicatuonos |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |author=Колесников А. |date=14 сентября 2004 |title=Бульдозерная технология |url=http://www.gazeta.ru/column/kolesnikov/171885.shtml |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613E2mt0T?url=http://www.gazeta.ru/column/kolesnikov/171885.shtml |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=25 мая 2009 |publisher=Газета.ру}}</ref><ref>{{Cite web |date=28 декабря 2007 |title=Соцреализм - другое искусство |url=http://www.antiq.info/news/auction_news/10280.html |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/64u3177ma?url=http://www.antiq.info/auth.aspx |archivedate=2012 թ․ հունվարի 23 |accessdate=16 июня 2009 |publisher=ИА «Русский антиквариат»}}</ref>։

Բացի [[հակասովետականություն|հակախորհրդային]] ագիտացիայի և գաղտնիքների հրապարակման դեմ պայքարից, գրաքննությունը դադարեցրեց նաև Իոսիֆ Ստալինի չափազանց (այսինքն [[ԽՄԿԿ]] ընթացիկ քաղաքականությանը չհամապատասխանող) մեծարումը։ Մի կողմից սահմանափակվեց Ստալինի հասցեին հնչող քննադատությունը, որը գերիշխում էր «ձնհալի» շրջանում<ref>{{Cite web |author=Романов П. К. |date=21 апреля 1967 |title=Секретная докладная записка в ЦК КПСС и другие документы |url=http://www.pseudology.org/Tsenzura/Glavlit.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613E44dya?url=http://www.pseudology.org/Tsenzura/Glavlit.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=16 июня 2009}}</ref>, մյուս կողմից էլ որոշում կար, որ պետք է համարել, որ Հայրենական մեծ պատերազմում հաղթանակ էր տարվել ամբողջ կոմունիստական կուսակցության և ոչ թե անձնապես Ստալինի շնորհիվ<ref>{{Cite web |author=Голованов А. Е. |date=8 апреля 1975 |title=Письмо в ЦК КПСС Л. И. Брежневу и в Совет Министров СССР А. Н. Косыгину |url=http://militera.lib.ru/memo/russian/golovanov_ae/01.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613E4UK8p?url=http://militera.lib.ru/memo/russian/golovanov_ae/01.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=16 июня 2009}}</ref>,։

==== Գրաքննությունը երաժշտության մեջ ====
Գրաքննությունը ձգտում էր վերահսկել նաև երաժշտական խաղացանկը<ref>{{Cite web |author=Бобраков-Тимошкин А. |date=13.07.2009 |title=Новый Цой родится в интернете? |url=http://www.svobodanews.ru/content/article/1775848.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613E55JFK?url=http://www.svobodanews.ru/content/article/1775848.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2009 թ․ հոկտեմբերի 5 |publisher=Радио Свобода}}</ref>։ Այդ ժամանակաշրջանի [[ԽՍՀՄ]]-ում գերիշխում էր [[20-րդ դար]]ի 1930-50-ական թվականներին ձևավորված խորհրդային կոմպոզիտորների դպրոցը։ Նրա պահպանողական դոգմային էին նաև հետևում խորհրդային կոմպոզիտորների մեծ մասը։ Փաստորեն, խորհրդային երաժշտությունը պաշտոնապես 3 հիմնական ուղղություն ուներ. դասական (18-րդ դարասկզբի դասական կոմպոզիտորների երաժշտությունը, 20-րդ դարի ինչպես համաշխարհային առավել հայտնի, այնպես էլ ռուսական երաժշտությունը), ժողովրդական և էստրադային։ ԽՍՀՄ-ում կատարվող բոլոր երգերը ենթարկվում էին նախնական գրաքննման, համերգային ելույթների ծրագրերը հաստատվում էին երաժշտական ստեղծագործությունների տեքստերից առանձին։ 1983 թվականին [[ԽՍՀՄ մշակույթի նախարարություն]]ը որոշում ընդունեց, ըստ որի բոլոր պրոֆեսիոնալ և սիրողական երաժիշտները պարտավոր էին իրենց համերգային երգացանկի 80%-ը կազմել [[ԽՍՀՄ կոմպոզիտորների միություն|ԽՍՀՄ կոմպոզիտորների միության]] անդամ կոմպոզիտորների երգերից։ Այդուհանդերձ, Միության անդամների միջին տարիքը 60 տարի էր, իսկ 1973 թվականից նոր անդամների չէին ընդունում։ Հեռացնում էին նաև փորձարարական երաժշտական ուղղություններով զբաղվող կոմպոզիտորներին։ Մասնավորապես, այդպիսի հեռացման խորհրդանիշներից մեկը դարձավ տխրահռչակ «[[Խրեննիկովի յոթնյակ]]ը», որը բաղկացած էր 7 կոմպոզիտորներից, որոնք 1979 թվականի նոյեմբերին Կոմպոզիտորների միության 6-րդ համագումարին խիստ քննադատության ենթարկվեցին ԽՍՀՄ Կոմպոզիտորների միության առաջին քարտուղար [[Տիխոն Խրեննիկով]]ի կողմից։ Համագումարին այդ կոմպոզիտորները պաշտոնապես բոյկոտի ենթարկվեցին։ Հետագա տարիներին նրանց անունները ռադիոյում, հեռուստատեսությունում և համերգային կազմակերպություններում «սև ցուցակում» ընդգրկվեցին։ Քանի որ 1960-ական թվականներին սկսեց ձևավորվել նոր ուղղության երիտասարդական երաժշտության ժանր և ամենից առաջ ռոք երաժշտությունը․ այն անմիջապես խիստ պետական վերահսկողության տակ առնվեց՝ պրոֆեսիոնալ [[Վոկալ-գործիքային համույթ]]ների ձևավորման ճանապարհով։ Ի տարբերություն արևմտյան ռոք խմբերի՝ այս համույթներում պարտադիր էր հոգևոր բաժինը և դրա առկայությունը երգացանկում։ Խիստ գրքննության էր ենթարկվում նաև երգացանկը։ Այն կարող էր լինել կա՛մ ժողովրդական (ժողովրդական երգերը կամ ժողովրդական մոտիվներով գրված երգերը), կա՛մ էստրադային։ Նույնը վերաբերվում էր նաև ինքնագործ համույթներին։ Այսպիսով, գրաքննությունը խորհրդային վոկալ-գործիքային համույթները հակադրում էր արևմտյան ռոք խմբերին՝ «իրենց ագրեսիվ երաժշտությամբ»։ Ռոք երաժիշտներին, որոնք փորձում էին հենց ռոք խմբեր ձևավորել, հետապնդում էին։ Օրինակ՝ 1983 թվականին [[Յուրի Շևչուկ]]ին [[Ուֆա]]յի Պետանվտանգության կոմիտեի բաժանմունքում առաջարկեցին գրավոր երաշխավորություն տալ, որ նա «երբեք չի կատարի, ձայնագրի կամ գրի սեփական երգեր»<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.nneformat.ru/archive/?id=4989 |автор=Пшеничный О. |заглавие=Рок против террора! |год=23 марта 1991 |место=М. |издание=Комсомольская правда |тип=газета}}</ref><ref>{{Cite web |author=Троицкий А. К. |title=История группы ДДТ |url=http://russrock.ru/history/18-ddt.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613E8cHXA?url=http://russrock.ru/history/18-ddt.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2009 թ․ հոկտեմբերի 5 |work=Русский рок от А до Я}}</ref>։

[[Պատկեր:List of songs 1986.jpg|thumb|1985 թվականին [[ԽՍՀՄ]]-ում արգելված արտասահմանյան երաժշտական խմբերն ու կատարողները։]]
Երբեմն խիստ գրաքննությունը թերի էր և թույլ էր տալիս անցնել «ոչ ձևաչափային» երաժշտական ուղղություններին և կատարողներին։ Մասնավորապես, այսպիսի ժամանակավոր «ստեղծագործական ազատություն» սկսվեց 1980 թվականի [[Ամառային օլիմպիական խաղեր 1980|Ամառային օլիմպիական խաղեր]]ի նախօրեին, երբ բազմաթիվ օտարերկրյա հյուրերին պետք է ցույց տրվեր խորհրդային կարգերի առաջընթացը և որոշակի ազատությունը։ Այդ ժամանակ էլ ԽՍՀՄ-ում անցկացվեց պաշտոնական ռոք փառատոններից մեկը՝ «[[Գարնանային ռիթմեր. Թբիլիսի-80]]»-ը։ 1980-ական թվականների սկզբին էստրադային կատարումներով դասական վոկալ-գործիքային համույթների հանրաճանաչության նվազումով սկսեցին ի հայտ գալ ռոք կատարումներով երաժշտական խմբեր։ Այդ ժամանակ էլ ԽՍՀՄ-ում հայտնվում են առաջին դիսկոտեկները։ Երիտասարդական դիսկոտեկների տարածմամբ խնդիր առաջացավ վերահսկել այնտեղ կատարվող արտասահմանյան երաժշտությունը, որը տարածվում էր մագնիտոֆոնի ձայներիզներով։ Արտասահմանյան և ինքնագործ խորհրդային ռոք երաժշտության դեմ ձեռնարկված միջոցառումները խստացան 1983 թվականի հունիսյան հանրագումարից հետո։ Դիսկոտեկների երգացանկի վերահսկմամբ զբաղվում էին Կենտկոմի մարմինները<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=9jZMAAAAMAAJ |автор=Кретзсчмар Д. |заглавие=Политика и культура при Брежневе, Андропове и Черненко: 1970-1985 гг. |ответственный=пер. Ратгауз М. Г |год=1997 |часть=Рок-музыка и молодёжная культура при Андропове |издательство="АИРО-XX" |страницы=179 |страниц=316}}</ref>։ Օրինակ, 1985 թվականի հունվարի 10-ին Ուկրաինայի Լենինյան կոմունիստական կուսակցության երիտասարդական միության Նիկոլաևսկի շրջկոմը տեղական կազմակերպությունների քարտուղարներին «արտասահմանյան երաժշտական խմբերի և կատարողների մոտավոր ցանկ ուղարկեց, որոնց երգացանկում գաղափարապես վնասակար ստեղծագործություններ կային»։ Սա արվեց դիսկոտեկների գործունեությունը վերահսկելու համար<ref>''Сёмин В., Ильинский В.'' «BACK IN USSR или По волнам нашей памяти», с. 137</ref>։ Միայն «Բարեփոխումների» և «Դռնբացության» ուղղության հայտարարումից հետո երաժշտական գրաքննությունը թուլացավ։ Շատ ռոք խմբեր դուրս եկան ընդհատակից, ի հայտ եկան բազմաթիվ փոփ կատարողներ և փոփ խմբեր։

Զանգվածային լրատվամիջոցների հետ աշխատանքում գրաքննությունը հետևյալ ձև էր։ Սկզբում խմբագիրը Գլավլիտ էր ներկայացնում տպագրության համար պատրաստ էջկապը 2 օրինակով։ Գլավլիտի աշխատակիցն ուսումնասիրում էր նյութը, թե արդյոք այնտեղ առկա են «տպագրության համար արգելված տեղեկություններ»։ Արգելքները 2 մասի էին բաժանվում. պայմանական և ոչ պայմանական։ Ոչ պայմանականներն ինքնըստինքյան էին արգելվում, իսկ պայմանականի համար պետք էր համապատասխան նախարարությունից նախնական թույլտվություն ստանալ։ Գրաքննիչը նկատառումները ձևակերպում էր «Միջամտություն» կոչվող հատուկ ձևաթղթի վրա, որտեղ նշվում էին հրատարակիչը, ճշգրիտ տեքստը, պահանջվող միջամտությունները, դրանց բնույթն ու հիմնավորումը<ref name="20let"/>։

==== Գրաքննությունն ու Աֆղանական պատերազմը ====
1980 թվականին գրաքննվեց «[[Շերլոկ Հոլմսի և դոկտոր Վաթսոնի արկածները]]» ֆիլմի առաջին սերիան։ Գրքում, որի հիման վրա նկարահանվել է ֆիլմը, [[Շերլոկ Հոլմս]]ը դեդուկտիվ մեթոդով եկավ այն եզրահանգման, որ այդպես հուսահատված դոկտոր Վաթսոնը վերադարձել է [[Աֆղանական պատերազմ (1979-1989)|Աֆղանստանի պատերազմ]]ից։ Խորհրդային գաղափարաբանները չէին կարող թույլ տալ, որ վերջերս Աֆղանստան մուտք գործած խորհրդային զորքի հետ կապված որևէ միտք առաջանար։ Այդ իսկ պատճառով գրաքննված տարբերակում Վաթսոնը վերադարձավ «ինչ-որ արևելյան երկրից»<ref name="vv"/><ref>{{Cite web |date=6 января 2004 |title=В СССР Шерлок Холмс попал под цензуру |url=http://news.ntv.ru/36649/ |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613E9KaIx?url=http://www.ntv.ru/novosti/36649/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=29 марта 2009 |publisher=[[НТВ]]}}</ref>։

Ակադեմիկոս [[Անդրեյ Սախարով]]ի՝ Աֆղանական պատերազմի վերաբերյալ արտասահմանյան ԶԼՄ-ներին տված 2 հարցազրույցներից հետո, որտեղ նա քննադատում էր կառավարության քաղաքականությունը, նրան զրկեցին բոլոր պետական պարգևներից՝ ներառյալ [[Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս]]ի կոչումը և 1980 թվականի հունվարի 22-ին նրան արտաքսեցին [[Նիժնի Նովգորոդ|Գորկի]] քաղաք, որտեղ տնային կալանքի տակ դրվեց<ref>{{Cite web |title=Андрей Дмитриевич Сахаров - биография |url=http://taina.aib.ru/biography/andrej-saharov.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101018174657/http://taina.aib.ru/biography/andrej-saharov.htm |archive-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 18 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 21}}</ref>։

Մինչև 1987 թվականն արգելված էր նաև 1979-1989 թվականների Աֆղանական պատերազմի իրադարձություններին մասնակցած անձանց ստեղծագործությունները<ref>{{Cite web |author=Огрызко В. |date=16 декабря 2004 |title=Феномен афганской песни |url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4083000/4083801.stm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EBiMHP?url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_4083000/4083801.stm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=29 марта 2009 |publisher=Русская служба Би-би-си |description=интервью}}</ref>։

Ընդհուպ մինչև 1980-ական թվականների երկրորդ կեսը խորհրդային զանգվածային լրատվամիջոցներում Աֆղանստանի տարածքում ռազմական գործողություններին [[Խորհրդային բանակ]]ի մասնակցության մասին չափազանց քիչ տեղեկություն էր հրապարակվում։ Օրինակ, հրապարակման ենթակա տեղեկությունների որոշման համաձայն, որը մշակվել էր 1985 թվականին ԽՍՀՄ պաշտպանության և արտաքին գործերի նախարարությունների կողմից, կենտրոնական ԶԼՄ-ը կարող էին հաղորդել «զինվորական պարտքը կատարելիս խորհրդային զինծառայողների մահվան կամ վնասվածքի (ամիսը միայն մեկ հատ), խռովարարների հարձակման, աֆղան ժողովրդին միջազգային օգնություն ցուցաբերելու հետ կապված հանձնարարությունների կատարման առանձին եզակի փաստեր»։ Այս փաստաթուղթն արգելում էր բաց հրատարակություններում տեղեկություն հրապարակել ռազմական գործողություններում խորհրդային ստորաբաժանումների մասնակցության (վաշտից բարձր), ռազմական գործողությունների փորձի, ինչպես նաև մարտի դաշտից ուղիղ ռեպորտաժների մասին<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/afgan_tragedy_and_glory/7.shtml?part=6 |автор=Ляховский А. А. |заглавие=Трагедия и доблесть Афганистана |год=1995 |часть=Перечень сведений, разрешаемых к открытому опубликованию, относительно действий ограниченного контингента советских войск на территории ДРА (в соответствии с постановлением ЦК КПСС № П 206/2 7.6.85 г.) |место=М. |издательство=Искона |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304192728/http://www.rsva.ru/biblio/prose_af/afgan_tragedy_and_glory/7.shtml?part=6 |archive-date=2016-03-04}}</ref>։

Ընդհանուր առմամբ Աֆղանական պատերազմի թեման գտնվում էր ինչպես ռազմական, այնպես էլ քաղաքացիական գրաքննության ուշադրության ներքո։ Աֆղանստանում զոհված զինվորների ընտանիքների և ծնողների համայնքների Կոորդինացիոն Խորհրդի կարծիքով հենց գրաքննական սահմանափակումները «անհնար դարձրին սուտ քարոզի քննադատումը, անօրինության մերկացումը և ռազմական իշխանությունների բռնությունը»<ref>{{Cite web |date=1 июня 1990 |title=Обращение к Верховному Совету СССР. 1 июня 1990 года, г. Москва |url=http://pomnimvse.com/08ar.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613ECdm1f?url=http://pomnimvse.com/08ar.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=29 марта 2009 |description=документ}}</ref>։

==== Արտասահմանյան ռադիոկայանների խլացում ====
1940-ական թվականներին, երբ նոր էին իրենց աշխատանքն սկսել ռուսերեն և ԽՍՀՄ այլ ժողովուրդների լեզուներով հեռարձակվող արտասահմանյան ռադիոկայանները («[[Ազատություն ռադիոկայան|Ազատություն]]» ռադիո, «[[Ամերիկայի ձայն]]», «[[Գերմանական ալիք]]», «[[Բի բի սիի ռուսական ծառայություն]]» և այլն), որոնք չէին ենթարկվում խորհրդային գրաքննության, և երբ ժողովրդի մեծ մասը [[Կարճ ալիքներ|կարճալիքային]] [[ռադիոհաղորդիչ]]ներ ուներ, ԽՍՀՄ-ում հզոր ռադիոէլեկտրոնային սարքավորման օգնությամբ սկսեցին այդ ռադիոկայանների զանգվածային [[խլացում]]ը։ Ռադիոխլացման խորհրդային ցանցն ամենահզորն էր աշխարհում<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.agentura.ru/equipment/radiocenzura/ |автор=Плейкис Р. |заглавие=Радиоцензура |год=2002 |издательство=Baltijos kopija |страниц=71 |isbn=9789955942740 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060509125259/http://www.agentura.ru/equipment/radiocenzura/ |archive-date=2006-05-09}}</ref>։

«Թշնամական քարոզչությունից ռադիոպաշտպանության հարցերով տեղեկությունները և համապատասխան ռադիոտեխնիկական միջոցների օգտագործումը» պետական գաղտնիքներ էին։ 1980 թվականին [[Ամառային Օլիմպիական խաղեր (1980)|Մոսկվայի Օլիմպիական խաղեր]]ի բացման նախօրեին «Օլիմպիյսկայա պանորամա» ամսագրում գրաքննիչը հայտնաբերեց [[Ֆիլի]]ի շրջանում գտնվող «խլացուցիչի» գրեթե աննկատելի կայանի լուսնակար։ Եվ թեև լուսանկարն արված էր [[Լենինյան լեռներ]]ի բոլորին հասանելի դիտակետից, որտեղից արտասահմանցիներն ամեն օր լուսանկարում էին այդ տեսարանը, գրաքննիչը թույլ տվեց թողարկել այդ համարը միայն լուսանկարից կայանը հեռացնելուց հետո<ref name="sovsek"/>

Խորհրդային քաղաքացիների համար՝ «դրսից եկող» տեղեկատվության հասանելիությունը սահմանափակելու միջոցներից մեկը 25 մետրից կարճ ալիքների լայնքաչափ ունեցող ռադիոհաղորդիչների արտադրության սահմանափակումն էր։ 1950-ական թվականների կեսերից այսպիսի լայնքաչափով խորհրդային հաղորդիչները միայն արտահանման համար էին, իսկ երկրի ներսում շատ քիչ էին վաճառում։ Այդ իսկ պատճառով ԽՍՀՄ-ում հատկապես արժեքավոր էին կարճալիքային լայնքաչափով արտասահմանյան հաղորդիչները, ինչպես նաև այն վարպետները, որոնք կարողանում էին հաղորդիչները վերափոխել բարձր հաճախականության լայնքաչափի։

==== Խորհրդային փորձն այլ երկրներում ====
Արևելյան Եվրոպայի երկրներում ևս լայնորեն կիրառվում էր տեղեկատվության սահմանափակման խորհրդային փորձը։ Այս նպատակով իրականացվեց արգելող և սահմանափակող միջոցառումների համակարգը՝ քաղաքական գրաքննություն ներմուծելուց, մշակութային֊տեղեկատվական կենտրոնների, գրադարանների և արևմտյան երկրների ինստիտուտների լուծարումից սկսած մինչև օտարերկրյա քաղաքացիների ազատ տեղաշարժի արգելում։ Հատուկ ուշադրություն էր դարձվում կապիտալիստական պետությունների, իսկ 1948 թվականից նաև Հարավսլավիայի ռադիոկայանների խլացմանը։

Այսպիսով, իշխող կոմունիստական կուսակցությունները «ձգտում էին վերարտադրել տեղեկատվության վերահսկման և տեղեկատվորեն փակ հասարակության ստեղծման խորհրդային մոդելը»<ref>Волокитина Т., Мурашко Г., Носкова А. Москва и Восточная Европа. Власть и церковь в период общественных трансформаций 40-50-х годов XX века. М., 2008</ref>։

=== Վերակառուցում և գրաքննության թուլացում ===
[[Վերակառուցում (ԽՍՀՄ)|Վերակառուցման]] ժամանակաշրջանում, որը սկսվեց 1986 թվականին և ավարտվեց [[ԽՍՀՄ փլուզում]]ից հետո, գրաքննությունն աստիճանաբար թուլացավ՝ 1991 թվականին ընդհանրապես վերանալով։

Գրաքննության թուլացումն արտահայտվեց ԽՍՀՄ ղեկավարության՝ 1986 թվականի փետրվարի 25-ի «[[գլասնոստ]]ի» քաղաքականության հռչակումից հետո։ [[ԽՄԿԿ 27-րդ համագումար]]ի զեկույցում [[Միխայիլ Գորբաչով]]ն ասաց<ref>''Горбачёв М. С.'' [http://lib.ru/MEMUARY/GORBACHEV/doklad_xxvi.txt Политический доклад центрального комитета КПСС XXVII съезду коммунистической партии Советского Союза]</ref>.

{{քաղվածք|Մեզ համար սկզբունքային է գլասնոստի տարածման հարցը։ Սա քաղաքական հարց է։ Առանց գլասնոստի չկա և չի կարող լինել ժողովրդավարություն, զանգվածի քաղաքական գործունեություն, նրանց մասնակցությունը կառավարմանը։|}}

Սա նշանակում էր քննարկել նախկինում արգելված բազում թեմաներ, քննադատել իշխանության այս կամ այն մարմիններին։ Մասնավորապես, ԶԼՄ-ներում հայտնվեցին կուսակցական և պետական գործիչների չարաշահումների, տնտեսական դժվարությունների և ապրանքային դեֆիցիտի, սոցիալական բացասական երևույթների (օրինակ՝ թմրամոլություն և մարմնավաճառություն), երիտասարդական շրջանում երաժշտական և այլ ենթամշակույթների մասին հրապարակումներ։

Գրաքննության փաստը հրապարակայնորեն ճանաչվեց Միխայիլ Գորբաչյովի՝ «[[Յումանիտե]]» ֆրանսիական թերթին տրված հարցազրույցում, որը խորհրդային մամուլում հայտնվեց 1986 թվականի փետրվարի 8-ին։ Կարևոր էր գրաքննական սահմանափակումների խնդիրների մատնանշումը. պետական և ռազմական գաղտնիքների պաշտպանություն, պատերազմի քարոզչության, դաժանության և բռնության արգելք, անձի անձեռնամխելիության պաշտպանություն։ Գաղափարական պատճառաբանությունները («հակախորհրդային քարոզչությունը» և այլն) այդպես էլ չասվեցին<ref name="latv">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.leidykla.eu/fileadmin/Knygotyra/47/AINA_STRALE.pdf |автор=Штрале А. |заглавие=Закат цензуры в Советской Латвии 1985-1990 гг |год=2006 |место=Рига |издание=KNYGOTYRA |издательство=Национальная библиотека Латвии}}, ISSN 0204-2061</ref>։

1986 թվականի սեպտեմբերի 4-ին ԽՍՀՄ Գլավլիտն արձակեց № 29с հրամանը, որտեղ գրաքննիչներին հանձնարարված էր ուշադրությունը կենտրոնացնել տպագրության մեջ պետական և ռազմական գաղտնիքների պաշտպանության հետ կապված հարցերի վրա և կուսակցական մարմիններին տեղեկացնել միայն գաղափարական ոլորտում տեղի ունեցող խախտումների մասին<ref name="latv"/>։

Նոր միտումի առաջին արտահայտումներից էր 1986 թվականին «[[Օգոնյոկ]]» ամսագրի ապրիլյան համարում [[Նիկոլայ Գումիլյով]]ի ստեղծագործությունների հրապարակումը<ref name="latv"/>։

[[ԽՄԿԿ Կենտկոմ]]ի 1986 թվականի սեպտեմբերի 25-ի որոշմամբ դադարեցվեց որոշ արտասահմանյան ռադիոկայանների հաղորդումների խլացումը («Ամերիկայի ձայն», «[[ԲիԲիՍի]]») և ուժեղացվեց մյուսների խլացումը («Ազատություն», «Գերմանական ալիք»)։ 1987 թվականի մայիսի 23-ին Խորհրդային Միությունում վերջնականապես դադարեցրին «Ամերիկայի ձայն» ռադիոհաղորդման և արևմտյան այլ ռադիոկայանների խլացումը։ ԽՍՀՄ-ում արտասահմանյան ռադիոկայանների խլացումն ամբողջապես դադարեցվեց 1988 թվականի նոյեմբերի 30-ին<ref>{{Cite web |title=Экспертное заключение по делу КПСС |url=http://www.memo.ru/history/exp-kpss/Chapter5.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080812063115/http://www.memo.ru/history/exp-kpss/Chapter5.htm |archive-date=2008 թ․ օգոստոսի 12 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 25}}</ref><ref>[http://www.radiojamming.puslapiai.lt/doc/2801.jpg Приказ Министерства связи о прекращении глушения]</ref>։

1987 թվականին գործի անցավ ԽՍՀՄ Գլավլիտի կողմից ղեկավարվող Միջգերատեսչական կոմիտեն, որն սկսեց հրատարակումների վերանայումը՝ դրանք հատուկ պահպանվող բաժիններից «բաց» ֆոնդեր տեղափոխելու նպատակով։ Այդ ժամանակ [[Ռուսաստանի Պետական Գրադարան|Վ. Լենինի անվան պետական գրադարան]]ի հատուկ պահպանման բաժնի ֆոնդում հաշվվում էր մոտ 27000 խորհրդային և 250000 արտասահմանյան գիրք, արտասահմանյան ամսագրերի 572000 համար, արտասահմանյան թերթերի մոտ 8500 տարեկան փաթեթ<ref name="rgu"/><ref name="total"/>։ 1985 թվականի սկզբին Ռուսաստանի գրականության և արվեստի պետական արխիվի հատուկ պահպանության բաժնում պահվում էր ընդհանուր արխիվային նյութերի 1,5 %-ը՝ մոտ 150 000 միավոր<ref name="gali"/>։

1988 թվականը բեկումնային էր նախկինում արգելված բազում հեղինակների հրատարակման առումով։ Մասնավորապես, տպագրվեցին [[Ալեքսանդր Սոլժենիցին]]ի «[[Արշիպելագ ԳՈՒԼԱԳ]]», [[Բորիս Պաստեռնակ]]ի «[[Դոկտոր Ժիվագո]]», [[Վասիլի Գրոսման]]ի «[[Կյանք և ճակատագիր]]» և այլոց վեպերը։ 1986-1990 թվականներին նախկինում արգելված այնքան գրականություն տպագրվեց, որ [[Յուրի Լոտման]]ն այդ ժամանակաշրջանն անվանեց «մշակութային պայթյուն»<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/voplit/2007/3/iv7.html |автор=Иванова Н. |заглавие=Ускользающая современность. Русская литература XX–XXI веков: от «внекомплектной» к постсоветской, а теперь и всемирной |год=2007 |издание=Вопросы литературы |тип=журнал |номер=3}}</ref>։

1990 թվականի հունիսի 12-ին [[ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ]]ն ընդունեց ԽՍՀՄ «Տպագրության և զանգվածային լրատվական այլ միջոցների մասին» օրենքը, որտեղ ուղիղ նշվում էր, որ «չի թույլատրվում ԶԼՄ-ների գրաքննություն»<ref>{{Cite web |title=Демократизация издательской деятельности в России |url=http://www.hi-edu.ru/e-books/xbook091/01/index.html?part-005.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110616145349/http://www.hi-edu.ru/e-books/xbook091/01/index.html?part-005.htm |archive-date=2011 թ․ հունիսի 16 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 25}}</ref>։ Օրենքի գործարկման մասին Գերագույն խորհրդի որոշման մեջ ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին հանձնարարված էր «ԽՍՀՄ գերագույն խորհուրդ պատրաստել և ներկայացնել օրենքների նախագծեր, որոնք կարգավորում են պետական և այլ գաղտնիքների պաշտպանության», առանձին զանգվածային լրատվական միջոցների հարցերը՝ ներառյալ հեռուստատեսությունը և ռադիոն<ref>{{Cite web |date=12 июня 1990 |title=О введении в действие закона СССР «О печати и других средствах массовой информации» |url=http://www.ruj.ru/pravcenter/law0.html |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EDRn9y?url=http://www.ruj.ru/pravcenter/law0.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2010 թ․ օգոստոսի 2 |description=Постановление Верховного Совета СССР}}</ref>։

1990 թվականի հուլիսի 9-ին արձակվեց Գլավլիտի հրամանը «Հատուկ պահպանության բաժինների վերացման» մասին, որտեղ հանձնարարվում էր բոլոր գրքերը փոխանցել ընդհանուր ֆոնդեր։

Տպագրության մասին նոր օրենքի ընդունմամբ նախնական գրաքննությունը դարձավ ծառայություն, որը մատուցում էր Գլավլիտը կամավոր և փոխհատուցվող հիմքով<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/nlo/2007/84/iul9.html |автор=Комментарии А. А. Захаровой, Е. Д. Канищевой и П. Е. Гольдина. |заглавие=Июль |год=2007 |место=М. |издание=НЛО |тип=журнал |номер=84}}</ref>։ Ինչպես պնդում էր [[Անդրեյ Մալգին]]ը, առանց նախնական գրաքննության թերթերն ու ամսագրերն սկսեցին թողարկվել 1990 թվականի օգոստոսի 1-ից<ref>{{Cite web |author=Мальгин А. В. |date=20 ноября 2009 |title=Без цензуры |url=http://avmalgin.livejournal.com/1733904.html?thread=37602832#t37602832 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/615tTOJYU?url=http://avmalgin.livejournal.com/1733904.html?thread=37602832#t37602832 |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 21 |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 20}}</ref><ref>{{Cite web |author=Мальгин А. В. |date=3 июля 2008 |title=Послесловие редактора |url=http://www.rulife.ru/mode/article/788/ |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EG48aP?url=http://www.rulife.ru/mode/article/788/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 20}}</ref>։

1991 թվականի սկզբին երկրում մթնոլորտի ապակայունացմամբ ուժեղացավ հեռուստատեսության գրաքննությունը։ Հունվարի 4-ին եթեր չհեռարձակվեց «Հայացք» («Взгляд») հանրահայտ ծրագրի հերթական հաղորդումը, որտեղ ծրագրվում էր ցույց տալ Արտաքին գործերի պաշտոնաթող նախարար Էդուարդ Շևարնաձեի հետ հարցազրույցը։ Հաղորդումը մի քանի ամիս եթեր չհեռարձակվեց։

1991 թվականի օգոստոսի 19-ի խռովության ժամանակ [[Արտակարգ դրության պետական կոմիտե]]ի հրամանով արգելվեցին բոլոր թերթերը, բացի կուսակցականներից։ Օգոստոսի 22-ին հրամանը չեղարկվեց։

1991 թվականի ապրիլի 13-ին ԽՍՀՄ մինիստրների կաբինետի որոշմամբ լուծարվեց [[Գլավլիտ]]ը, որի գործառույթները փոխանցվեցին ԽՍՀՄ տեղեկատվության և տպագրության նախարարությանը։ 1991 թվականի մայիսին Գլավլիտի նախկին ղեկավար Վ. Բոլդիրևը ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովին նամակ ուղարկեց, որտեղ ասվում էր<ref>{{Cite web |author=Руденский Н. |date=16 декабря 2000 |title=Конец «золотого века» цензуры |url=http://www.grani.ru/Society/Media/Freepress/m.2811.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EGbIK1?url=http://www.grani.ru/Society/Media/Freepress/m.2811.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=25 мая 2009 |publisher=Грани.ру}}</ref>.

{{քաղվածք|Զանգվածային լրատվական միջոցներում հրապարակումների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հրապարակումների մի մասը քարոզչությամբ է զբաղված, որն ուղղված է մեր հասարակությունն ապակայունացնելուն, պետական իշխանությունը թուլացնելուն, միջազգային հակամարտություններ հրահրելուն, ԽՍՀՄ Զինված ուժերին վարկաբեկելուն, այնպիսի նյութեր է հրապարակում, որոնք վիրավորում և զրպարտում են երկրի բարձրաստիճան մարմիններին և քարոզում են գրեթե չքողարկված պոռնոգրաֆիա և բռնություն... Այս տեսակ բացասական գործընթացների վերացման նպատակով անհրաժեշտ է միության արտագերատեսչական մարմնին հանձնարարել վերահսկել Տպագրության և զանգվածային լրատվական այլ միջոցների օրենքի կատարումը։|}}

Սակայն խորհրդային ղեկավարությունը գրաքննությունն ուժեղացնելու ուղղությամբ արդեն ոչ մի միջոց ձեռք չէր առնում։ 1991 թվականի հուլիսի 25-ին ԽՍՀՄ տեղեկատվության և տպագրության նախարարությանը կից ստեղծված «Զանգվածային լրատվական միջոցներում պետական գաղտնիքների պաշտպանության գործակալությունը», 3 ամիս գործունեություն ծավալելուց հետո, լուծարվեց ՌԽՖՍՀ մինիստրների խորհրդի 1991 թվականի հոկտեմբերի 15-ի որոշմամբ և ԽՍՀՄ տեղեկատվության և տպագրության նախարարության 1991 թվականի հոկտեմբերի 24-ի հրամանով<ref>{{Cite web |title=Главное управление по охране государственных тайн в печати при Совете Министров СССР (Главлит) |url=http://guides.rusarchives.ru/browse/gbfond.html?bid=203&fund_id=696642 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150402161415/http://guides.rusarchives.ru/browse/gbfond.html?bid=203&fund_id=696642 |archive-date=2015 թ․ ապրիլի 2 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 25}}</ref>։ Այսպիսով, 1991 թվականի հոկտեմբերի 24-ը կարելի է համարել ԽՍՀՄ-ում պետական գրաքննության վերջին օրը։

1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին [[ԽՍՀՄ]]-ը դադարեց գոյություն ունենալ։ ԽՍՀՄ իրավահաջորդ [[Ռուսաստանի Դաշնություն]]ը 1991 թվականի դեկտեմբերի 27-ին ընդունեց «Զանգվածային լրատվական միջոցների մասին» ՌԴ օրենքը, որն ուղղակիորեն արգելում էր գրաքննությունը<ref>Ст. 3 Закона РФ от 27 декабря 1991 года № 2124-1 «О средствах массовой информации» // Российская газета. - № 32. - 8 февраля 1992 года</ref>։

== Գրաքննությունը ՀԽՍՀ-ում ==
Խորհրդային կարգերի հաստատման առաջին օրերից [[ՀԽՍՀ]]-ում սահմանվել է պարբերական մամուլի խստագույն գրաքննություն. մամուլը վերածվել է [[ՀԽՍՀ կոմունիստական կուսակցություն|կոմունիստական կուսակցության]] խոսափողի, փակվել են նախկինում տպվող բոլոր թերթերն ու հանդեսները։ Գլխավոր պարբերականներն էին Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի և գավառական ու շրջանային կոմիտեների պաշտոնաթերթերն ու հանդեսները («Կոմունիստ», «Խորհրդային Հայաստան», «Լենինյան ուղիով», «Բանվորական Երևան» և այլն)։ Կուսակցական մամուլից բացի՝ լույս են տեսել նաև երիտասարդական և մանկապատանեկան («Ավանգարդ», «Պիոներ կանչ», «Ծիծեռնակ»), ժողկրթության բնագավառի («Սովետական մանկավարժ», «Սովետական դպրոց»), գրական-մշակութային («Մուրճ», «Նորք», «Նոր ակոս», «Գրական սերունդ», «Գարուն», «Սովետական արվեստ», «Գրական թերթ»), մարզական («Հայաստանի ֆիզկուլտուրնիկ») և երգիծական («Ոզնի») թերթեր ու հանդեսներ<ref name="դպրոցական">{{Cite book |author=Հայկական Հանրագիտարան Հրատարակչություն |url=http://www.encyclopedia.am/pages.php?hId=1341 |title=ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՍՈՑԻԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ |publisher=Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան, Գիրք II |location=Երևան}}</ref>։

ՀԽՍՀ-ում գրաքննության էր ենթարկվում նաև դատապարտյալների նամակագրությունը<ref>{{Cite book |author=ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդ |url=https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=15 |title=Հայաստանի Հանրապետության ուղղիչ աշխատանքային օրենսգիրք «Հոդված 41. Ազատազրկման վայրերի ռեժիմի հիմնական պահանջները» |year=07.07.1971 |location=Երևան}}</ref>։

Խորհրդային տարիներին գրաքննության գործառույթը կատարել է հատուկ այդ նպատակով ստեղծված ՀԽՍՀ կառավարությանն առընթեր Գրականության և հրատարակչությունների գործերով գլխավոր վարչությունը ([[Գլավլիտ]]), որի երաշխավորությամբ միայն կարող էր ԽՍՀՄ-ում, նաև [[ՀԽՍՀ]]-ում գիրք, պարբերական, հոդված և այլն տպագրվել<ref name="ՀԳԳՀ">{{Գիրք:ՀԳԳՀ|288-289}}</ref>։

Հայկական տպագրության խորհրդային շրջանի կարևոր իրադարձություններից էր 1921 թվականին [[Երևան]]ում [[Հայպետհրատ]]ի ստեղծումը, որտեղ հայերեն և այլ լեզուներով հրատարակվել է բազմաբնույթ գրականություն։ Հիմնվել են նաև այլ հրատարակչություններ՝ [[ԵՊՀ]]-ի, [[ՀԽՍՀ ԳԱ]]-ի, «Լույս», «Գիտելիք» ընկերության, Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրությունը և այլն։ Չնայած այս շրջանում գրքերը ենթարկվել են խիստ գրաքննության, այդուհանդերձ, ստեղծվել է բարձրարժեք տպագիր գրաֆոնդ, տպագրվել են հայ և համաշխարհային (թարգմանաբար) դասականների բազմահատոր ու հատընտիր երկեր, ժամանակակից հեղինակների ստեղծագործություններ, մանկական պատկերազարդ գրքեր, գիտական և գրաքննադատական աշխատություններ, «[[Հայկական սովետական հանրագիտարան]]ը» (13 հատոր), բազմաթիվ այլ արժեքավոր հրատարակություններ՝ մեծ տպաքանակներով<ref name="դպրոցական"/>։

1960֊1970-ական թվականներին գրական մթնոլորտը փոքր-ինչ մեղմացել է։ [[Հովհաննես Շիրազ]]ը, [[Պարույր Սևակ]]ը, [[Համո Սահյան]]ը, [[Սիլվա Կապուտիկյան]]ը, [[Խաչիկ Դաշտենց]]ը, [[Հրանտ Մաթևոսյան]]ը, [[Մուշեղ Գալշոյան]]ը և ուրիշներ խորհրդային գաղափարական գրաքննության պայմաններում կարողացել են ստեղծել ազգային մտածողությամբ ու հոգեբանությամբ հագեցած գրականություն։ Թեպետ սոցիալիստական ռեալիզմը կաշկանդում էր գրականության զարգացումը, բայց և այնպես խորհրդային տարիներին ստեղծվել են համաշխարհային նշանակության այնպիսի արժեքներ, ինչպիսիք են Ե. Չարենցի, Ա. Բակունցի, Հ. Շիրազի, Պ. Սևակի, Հ. Սահյանի, Հ. Մաթևոսյանի և ուրիշների ստեղծագործությունները<ref name="դպրոցական"/>։

«Մամուլի ազատության մասին» ՀՀ օրենքով (սեպտեմբերի 30, 2003, հոդված 6) ՀՀ-ում մամուլի և այլ ԶԼՄ-ների գրաքննությունն արգելված է<ref name="ՀԳԳՀ"/>։

== Դիմադրություն և բողոքներ ==
Գրաքննության դեմ բողոքում էին շատ հայտնի գրողներ, գիտնականներ և հասարակական գործիչներ։ Բողոքներն սկսվեցին գրաքննության ընդունումից գրեթե անմիջապես հետո։ Արդեն 1917 թվականի նոյեմբերի 26-ին «Ռուս գրողների միությունը» թողարկեց հատուկ մեկօրյա «Թերթ-բողոք։ Ի պաշտպանություն տպագրության ազատության»։ Այնտեղ իրենց նյութերն էին հրապարակում [[Զինաիդա Գիպիուս]]ը, [[Եվգենի Զամյատին]]ը, [[Վերա Զասուլիչ]]ը, [[Վլադիմիր Կորոլենկո]]ն, [[Դմիտրի Մերեժկովսկի]]ն, [[Ալեքսանդր Պոտրեսով]]ը, [[Ֆեոդոր Սոլոգուբ]]ը, [[Պիտիրիմ Սորոկին]]ը և այլք<ref name="k1917"/>։

«Տեղական բյուրոկրատիայի ամենաթողության», «մեծ և փոքր կոմիսարների» դեմ բողոքում էին 1918 թվականի նոյեմբերին Մոսկվայում ընթացող խորհրդային լրագրողների Համամիութենական առաջին համագումարի պատվիրակները<ref name="k1917"/>։

1923 թվականի նոյեմբերի 8-ին [[Մաքսիմ Գորկի]]ն գրել է [[Վլադիսլավ Խոդասևիչ]]ին<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.lib.ru/POLITOLOG/s_specchran.txt |автор=Сарнов Б. М. |заглавие=Зачем мы открываем запасники |год=1990 |издание=«Огонёк» |тип=журнал |номер=3}}</ref>.

{{քաղվածք|Բանականությունը շշմեցնող նորություններից կարող եմ հաղորդել, որ... Ռուսաստանում Նադեժդա Կրուպսկայան և ոմն Մ. Սպերանսկի արգելել են ընթերցել Պլատոն, Կանտ, Շոպենհաուեր, Վլադիմիր Սոլովյով, Տեն, Ռյոսկին, Նիցշե, Լև Տոլստոյ, Լեսկով, Յասինսկի և շատ այլ հերետիկոսներ։ Եվ ասվում է. «Կրոնական բաժանմունքը պետք է միայն հակակրոնական գրքեր պարունակի»։ Այս ամենն անեկդոտ չէ, այլ տպագրված է «Զանգվածային ընթերցողներ սպասարկող գրադարաններից հակագեղարվեստական և հակահեղափոխական գրականության հեռացման ցուցում» գրքում... Իմ առաջին տպավորությունն այնպիսին էր, որ սկսեցի դիմում գրել Մոսկվա իմ՝ ռուսական հպատակությունից դուրս գալու մասին։ Ի՞նչ կարող եմ էլ անել, եթե այս վայրագությունը ճշմարիտ լինի։|}}

Հեղափոխական, զորապետ և դիվանագետ [[Ֆեոդոր Ռասկոլնիկով]]ը 1939 թվականի օգոստոսի 17-ին Փարիզի «Նովայա Ռոսիա» ամսագրում հրապարակեց «Բաց նամակ Ստալինին», որտեղ մասնավորապես գրում էր.

{{քաղվածք|Մտավորականությանը երեսպաշտորեն «հողի աղ» անվանելով՝ դուք գրողի, գիտնականի, գեղանկարչի աշխատանքը զրկեցիք ներքին ազատությունից։ Դուք արվեստը սեղմել եք աքցանների մեջ, որից այն խեղդվում է, մարում և ոչնչանում։ Ձեր գրաքննությամբ դաժանորեն երկյուղած և ամեն ինչի համար իրենց գլխով պատասխան տվող խմբագիրների հասկանալի ամոթխածությունը հանգեցրին խորհրդային գրականության ոսկրացմանը և կաթվածին։ Գրողը չի կարողանում տպագրվել, դրամատուրգը չի կարողանում թատրոնի բեմին պիեսներ բեմադրել, քննադատը չի կարողանում պետական կնիքով չամրագրված իր սեփական կարծիքն արտահայտել։|}}

Մի շարք խորհրդային գիտնականներ բացեիբաց իրենց վրդովմունքն էին արտահայտում խորհրդային գրաքննիչների ոչ կոմպետենտ գործողությունների համար.

{{քաղվածք|Դժվար է հաշվել գրաքննության հասցրած վնասը՝ միանգամայն անտաղանդ, տգետ և հավանաբար գիտակցաբար մեր երկրի գիտական աշխատանքին խանգարող։|ակադեմիկոս [[Վլադիմիր Վերնադսկի]]<ref>Дневник 1939 г. // Дружба народов. – 1992. – № 11-12</ref>}}

{{քաղվածք|Գլավլիտի միջոցառումները, որից ես բողոքում եմ, դժվարացնում են մեր աշխատանքը և բացի այդ էլ վիրավորական են խորհրդային մարդու համար, քանի որ հասկանալի չէ նրանց հետապնդած նպատակը... Եթե սա գիտելիքն արգելելու միջոցով մեր մտքերի և մտադրությունների անբասիրության մասին հոգ տանելն է, ապա սրա մեջ քիչ իմաստ կա... Ըստ երևույթին Գլավլիտի աշխատակիցները քիչ են կարդացել Շչեդրին, այլապես նրանց համար հասկանալի կլիներ արգելքների հանդեպ բյուրոկրատների ունեցած անհեթեթ ձգտումը։|ակադեմիկոս [[Պյոտր Կապիցա]]<ref name="sovsek">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.sovsekretno.ru/magazines/article/51.pdf |автор=Ямской Н. |заглавие=«Плейбой» для академика Капицы |год=июль 2007 |издание=Совершенно секретно |тип=газета |номер=7/218}}</ref>}}

1967 թվականի մայիսին գրող [[Ալեքսանդր Սոլժենիցին]]ն ուղարկեց խորհրդային մտավորականության շրջանում և Արևմուտքում լայն տարածում գտած [[ԽՍՀՄ Գրողների միություն|ԽՍՀՄ գրողների միությանն]] ուղղված «Հանրագումարի նամակը»։ Նամակում մասնավորապես ասվում էր.

{{քաղվածք|Չնախատեսված սահմանադրությունը և այդ պատճառով էլ անօրինական, ոչ մի տեղ հրապարակայնորեն չանվանված, Գլավլիտի անվան տակ մթագնած գրաքննությունը ճնշում է մեր գեղարվեստական գրականությանը և թույլ է տալիս գրականական առումով անգրագետ մարդկանց ամենաթողությունը գրողների վրա։ Միջնադարի վերապրուկները, գրաքննությունը իրենց Մաթուսաղայի ժամկետներն են քաշեքաշ հասցնում 21-րդ դար։ Փտած նա ձգտում է իրեն վերագրել չփտած ժամանակի մասը՝ արժանի գրքերը վերցնել ոչ արժանիներից։|[[Ալեքսանդր Սոլժենիցին]]<ref name="latynina"/>}}

1975 թվականի դեկտեմբերի 10-ին [[Ելենա Բոներ]]ը [[Օսլո]]յում կարդաց ակադեմիկոս [[Անդրեյ Սախարով]]ի [[Խաղաղության Նոբելյան մրցանակ|Նոբելյան դասախոսության]] տեքստը, որտեղ նա այլ բաների հետ մեկտեղ պահանջում էր «խղճի ազատություն, իրազեկ հասարակական կարծիքի գոյություն, կրթական համակարգում պլյուրալիզմ, տպագրության ազատություն և տեղեկատվական աղբյուրների հասանելիություն»<ref>[http://www.yabloko.ru/Themes/History/sakharov_nobel_lec.html А. Д. Сахаров Нобелевская лекция «Мир. Прогресс. Права человека»]</ref>։

Գրաքննության դեմ հրապարակայնորեն բողոքում էին նաև [[Միխայիլ Բուլգակով]]ը<ref name="part2"/>, [[Միխայիլ Զոշչենկո]]ն, [[Վլադիմիր Վոյնովիչ]]ը, [[Կոնստանտին Սիմոնով]]ը<ref name="russ.ru"/> [[Ալեքսանդր Տվարդովսկի]]ն<ref name="sovsek"/>, [[Կորնեյ Չուկովսկի]]ն, [[Կոնստանտին Ֆեդին]]ը, [[Վիկտոր Շկլովսկի]]ն, [[Իլյա Էրենբուրգ]]ը և շատ ուրիշներ<ref name="chekist"/>։

Որոշ գրաքննական սահմանափակումների դեմ իրենց բողոքն էին հայտնում նաև որոշ գրաքննիչներ։ Մասնավորապես, Գլավլիտի 3-րդ բաժնի պետ Վլադիմիր Սիմանկովը պատմեց, թե ինչպես գրաքննության շնորհիվ արտասահմանյան վերլուծաբանները «գտան» [[Միջին Ասիա]]յում [[ԽՍՀՄ]]-ի պաշտպանական ձեռնարկությունները<ref name="simankov"/>։

=== Գրաքննությունը և տարագրությունը ===
Գրաքննությունը հաճախ էր հանգեցնում նրան, որ ստեղծագործական մասնագիտություն ունեցող տաղանդավոր մարդիկ չէին կարողանում ԽՍՀՄ-ում լիովին գործի դնել իրենց ընդունակությունները։

Մի շարք հայտնի գրողներ (օրինակ՝ [[Եվգենի Զամյատին]], [[Ալեքսանդր Սոլժենիցին]], [[Վիկտոր Նեկրասով]], [[Վլադիմիր Վոյնովիչ]], [[Սերգեյ Դովլաթով]], [[Անդրեյ Սինյավսկի]], [[Անատոլի Գլադիլին]]), պոետներ ([[Իոսիֆ Բրոդսկի]], [[Յուզ Ալեշկովսկի]] և [[Ալեքսանդր Գալիչ]]), նկարիչներ<ref>{{Cite web |author=Толстой А. В. |date=2002 |title=Русская художественная эмиграция в Европе. XX век |url=http://nature.web.ru/db/msg.html?mid=1187419 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EJJaOw?url=http://nature.web.ru/db/msg.html?mid=1187419 |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=30 марта 2009 |publisher=Научная сеть |description=Автореферат диссертации на соискание учёной степени доктора искусствоведения}}</ref> ([[Կոնստանտին Կորովին]], [[Ալեքսանդր Բենուա]], [[Միխայիլ Շեմյակին (նկարիչ)|Միխայիլ Շեմյակին]]), երգիչ [[Ֆեոդոր Շալյապին]]ը և մշակութային շատ այլ գործիչներ ստիպված էին գաղթել կամ աքսորվում էին երկրից։

Նմանատիպ խնդիր կար նաև գիտնականների՝ հատկապես հումանիտար գիտությամբ զբաղվողների շրջանում։ Պետական քաղաքական բաժնի որոշմամբ արտասահման աքսորվածների թվում էին սոցիոլոգ [[Պիտիրիմ Սորոկին]]ը, փիլիսոփաներ [[Իվան Իլյին]]ը, [[Նիկոլայ Բերդյաև]]ը և [[Սեմյոն Ֆրանկ]]ը, պատմաբաններ [[Ալեքսանդր Կիզեվետեր]]ը և [[Սերգեյ Մելգունով]]ը, գաղթած սոցիոլոգ [[Գեորգի Գուրվիչ]]ը, փիլիսոփա [[Վասիլի Զենկովսկի]]ն, պատմաբան [[Սեմյոն Դուբնով]]ը և շատ ուրիշներ<ref>{{Cite web |title=Эмиграция |url=http://www.ihst.ru/projects/sohist/emigration.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EKEMtR?url=http://www.ihst.ru/projects/sohist/emigration.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=30 марта 2009 |publisher=Институт истории естествознания и техники имени Вавилова |description=сборник статей}}</ref>։

== Գրաքննական սահմանափակումների շրջանցում ==
[[Պատկեր:C22693-gorbanevskaya02.jpg|200px|thumb|right|Նատալյա Գորբանևսկայա՝ ԽՍՀՄ առաջին սամիզդատ տեղեկագրի՝ «Ընթացիկ իրադարձությունների քրոնիկոն»-ի հիմնադիր]]
Գրաքննությունը շրջանցելու մեթոդներից էին [[այլաբանություն]]ները ([[Եզոպոսյան լեզու]]), [[սամիզդատ]]ը, [[մաքսանենգություն]]ը, արտասահմանում հրատարակվելը («[[տամիզդատ]]») և այլ միջոցները։

Օրինակ՝ 1967-1982 թվականներին [[Օդեսա]]յում գործում էր չգրաքննված գրականության և սամիզդատի ընդհատակյա գրադարան, որից օգտվում էր շուրջ 2000 ընթերցող<ref>{{Cite web |author=Игрунов В. В. |date=август 2005 |title=Одесская библиотека самиздата: 1967-1982 |url=http://www.igrunov.ru/cv/odessa/dissident_od/samizdat/1123138219.html#_ftnref2 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/615tVTzfu?url=http://www.igrunov.ru/cv/odessa/dissident_od/samizdat/1123138219.html#_ftnref2 |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 21 |accessdate=30 марта 2009 |work=Curriculum vitae}}</ref>։

Քաղաքական գրաքննության դեմ ակտիվ պայքարողներից էին խորհրդային [[այլադավան]]ները։ Տեղեկատվության տարածման հիմնական մեթոդը սամիզդատն էր։ Այլադավանական շարժման մի մասն զբաղված էր իրավապաշտպանությամբ՝ քաղաքացիների իրավունքների և ազատությունների, այդ թվում՝ տեղեկության ստացման և տարածման իրավունքի պաշտպանությամբ։ ԽՍՀՄ առաջին չգրաքննված իրավապաշտպանական տեղեկատվական «[[Ընթացիկ իրադարձությունների քրոնիկոն]]» տեղեկագիրը 15 տարի՝ 1968 թվականի ապրիլի 30-ից 1983 թվականի նոյեմբերի 17-ը տարածվեց սամիզդատում։ Նմանատիպ գործունեությամբ էին զբաղված [[Մոսկվայի Հելսինկյան խումբ]]ը, [[Աշխատավորների ազատ միջմասնագիտական միավորում]]ը և այլ կազմակերպություններ։

Հայտնի են նաև գրական խաբեությունների մի շարք դեպքեր, երբ հեղինակները հորինում էին իբր թարգմանական աղբյուր։ Մասնավորապես, պոետ [[Վլադիմիր Լիֆշից]]ը հորինեց ինչ-որ անգլիացի պոետ Ջեյմս Քլիֆորդի, որն իբր մահացել էր 1944 թվականին Արևմտյան ռազմաճակատում, ումից կատարած թարգմանություններն էր տպագրում. թեև դրանք իր սեփական բանաստեղծություններն էին։ Այդպես վարվեց նաև պոետ [[Ալեքսանդր Գիտովիչ]]ը, որը հորինեց «ֆրանսիացի» պոետի անուն և սկսեց իր ստեղծագործությունները տպագրել այդ անվան տակ։ [[Բուլատ Օկուջավա]]ն իր լավագույն բանաստեղծություններից մեկն անվանեց «Ֆրանսուա Վիյոնի աղոթքը», քանի որ համոզված էր, որ այլ ձևով չի կարող անցնել գրաքննությունը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.russofile.ru/articles/article_134.php#G15 |автор=Прищепа В. П. |заглавие=Российского Отечества поэт (Е. А. Евтушенко: 1965-1995 гг.) |ответственный=Редактор Л. Н. Макарова |год=1996 |часть=Потери и приобретения |место=Абакан |издательство=Издательство Хакасского государственного университета им. Н. Ф. Катанова |страниц=344 |isbn=5-7810-0019-4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090321101652/http://www.russofile.ru/articles/article_134.php#G15 |archive-date=2009-03-21}}</ref>։

Գրաքննության շրջանցման մեկ այլ մեթոդ էր այսպես կոչված «շան մեթոդը»։ Այն կայանում էր նրանում, որ ստեղծագործության մեջ ներառվի ակնհայտ անհեթեթ և գրաքննության ուշադրությունը գրավող վառ դրվագ, որի արդյունքում գրաքննությունը չէր նկատում մանր նրբերանգները։ Մասնավորապես, այս ձևով գրաքննական ուղղումներից հնարավոր եղավ փրկել «[[Ադամանդե ձեռքը]]» ֆիլմը, որտեղ ռեժիսոր [[Լեոնիդ Գայդայ]]ը հատուկ ֆիլմի վերջում միջուկային պայթյուն նկարեց<ref name=ngru1>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ng.ru/saturday/2003-01-31/13_gayday.html |автор=Савицкая Н., Лепешкова С. |заглавие=Ядерный взрыв в «Бриллиантовой руке» |год=31 января 2003 |место=М. |издание=НГ-Антракт. Приложение к Независимой газете |издательство=Редакция «Независимой газеты»}}</ref>։ [[Պետկինո]]յի կոմիտեն սարսափ ապրեց և պահանջեց հեռացնել պայթյունը։ Ձևի համար դիմադրելով՝ Գայդայը հեռացրեց պայթյունը, իսկ ֆիլմը մնաց «չփչացված» գրաքննությամբ, ինչի հույսն էր ուներ Գայդայը<ref>[http://versia.ru/articles/2008/sep/29/briliantovaya_ruka_ubiley Бриллиант чистой руки]</ref>։

Կինոյում գրաքննական արգելքների հաղթահարման ևս մեկ տարբերակի մասին պատմեց «[[Պետրովի և Վասեչկինի արկածները]]» մանկական երաժշտական ֆիլմի ռեժիսոր [[Վլադիմիր Ալենիկով]]ը։ 1983 թվականին բոլոր կառույցների մերժումից հետո նա կարողացավ ֆիլմի դիտմանը հրավիրել [[ԽՄԿԿ Կենտկոմ]]ի գլխավոր քարտուղար [[Յուրի Անդրոպով]]ի դստերը՝ Իրինային, որը «[[Մուզիկալնայա ժիզն]]» ամսագրի գլխավոր խմբագրի տեղակալն էր։ Սպասվելիք դիտման մասին նորությունը բավական էր, որպեսզի Պետհեռռադիոյի ղեկավարությունը ֆիլմն անմիջապես ներառի Կենտրոնական հեռուստաընկերության ծրագրի մեջ<ref>{{Cite web |author=Алеников В. М. |date=1995-1996 |title=Правила игры |url=http://alenikov.ru/index.php?page=pravila_igri |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613ELqI97?url=http://alenikov.ru/index.php?page=pravila_igri |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2010 թ․ փետրվարի 16}}</ref>։

1978 թվականի վերջին սամիզդատում հայտնվեց «[[Մետրոպոլ (ալմանախ)|Մետրոպոլ]]» գրական ալմանախը՝ հեղինակների և կազմողների անունների ցանկով, որոնց թվում էին այնպիսի հայտնի գրողներ, ինչպիսիք են [[Վասիլի Ակսյոնով]]ը, [[Անդրեյ Բիտով]]ը, [[Վիկտոր Երոֆեև]]ը, [[Ֆազիլ Իսկանդեր]]ը, [[Եվգենի Պոպով]]ը, [[Բելլա Ախմադուլինա]]ն, [[Վլադիմիր Վիսոցկի]]ն, [[Սեմյոն Լիպկին]]ը, [[Անդրեյ Վոզնեսենսկի]]ն։ Լյուդմիլա Ալեքսեևայի խոսքերով սա «գրող պրոֆեսիոնալների կողմից ստեղծագործության ազատությանը հասնելու համար գրաքննության շրջանցման» առաջին այսպիսի զանգվածային դեպքն էր։ Հեղինակներն ու կազմողները հետապնդվում էին, մասնավորապես, Վ. Երոֆեևին և Ե. Պոպովին հեռացրին Գրողների միությունից<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Алексеева Л. М.: История инакомыслия в СССР |страницы=285-286 |глава=Хельсинкский период (1976-1981 гг.)}}</ref><ref>{{Cite web |title=Литературный альманах «Метрополь» |url=http://www.museum.ru/C5368 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/6JepvoJyO?url=http://www.museum.ru/C5368 |archivedate=2013 թ․ սեպտեմբերի 15 |accessdate=2013 թ․ սեպտեմբերի 15 |publisher=Музей и общественный центр «Мир, прогресс, права человека» имени Андрея Сахарова}}</ref>։

Տեղեկատվության տարածման կարևոր և զանգվածային չգրաքննվող միջոցներն [[անեկդոտ]]ներն էին։ Այս ֆոլկլորային ձևի միջոցով մարդիկ հաճախ էին իրենց քննադատական վերաբերմունքն արտահայտում իշխանության և կոմունիստական գաղափարախոսության նկատմամբ։ Քաղաքական անեկդոտները հատուկ տարածում գտան 1960-1970-ական թվականներին։ 1980-ական թվականների սկզբին լավ անեկդոտը երեք օրվա ընթացքում տարածվում էր [[Մոսկվա]]յից մինչև [[Վլադիվոստոկ]]<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Ольшанский Д. В. |заглавие=Основы политической психологии |год=2001 |часть=Глава 12. Прикладные проблемы политической психологии. Политический анекдот |издание=Учебное пособие для вузов |место=Екатеринбург |издательство=Деловая книга |страниц=496 |isbn=5-88687-098-9}}</ref>։ Իշխանությունները հետապնդում էին անեկդոտների տարածողներին, այդ թվում՝ քրեական կարգով<ref>''Блинушов А'' [http://www.hro.org/node/139 Новые дела «анекдотчиков»?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091031071915/http://www.hro.org/node/139 |date=2009-10-31 }}</ref>։

Բնակչության շրջանում մեծ թվով կենցաղային մագնիտոֆոնների ի հայտ գալով, գրաքննությունը շրջանցելով՝ սկսեցին տարածվել (կրիչների վրա ազատ պատճենվել) ռոք երաժշտություն և հեղինակային երգեր, իսկ տեսամագնիտոֆոնների ի հայտ գալով՝ մաքսանենգությամբ բերված չգրաքննված արտասահմանյան ֆիլմեր։

Խորհրդային առաջին ռոք երաժիշտը, որը բացեիբաց արհամարհում էր գրաքննական կանոնները, [[Միխայիլ Բորզիկին]]ն էր («[[Տելեվիզոր]]» խումբ), որը 1986 թվականի համերգին կատարեց «Мы идём» և «Выйти из-под контроля» երգերը։ Դրանից հետո խմբին կես տարի արգելեցին ելույթ ունենալ<ref>{{Cite web |title=«Телевизор» |url=http://www.b2club.ru/performances/23-10-2008/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090510022232/http://www.b2club.ru/performances/23-10-2008/ |archive-date=2009 թ․ մայիսի 10 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 26}}</ref><ref>[http://www.peoples.ru/art/music/rock/televizor/ Телевизор] на Peoples.ru</ref>։

== Ազդեցությունը մշակույթի և գիտության վրա ==
Պատմական գիտությունների դոկտոր [[Տատյանա Գորյաևա]]ն գրում է, որ «խորհրդային գրաքննությունը միշտ գնահատվում էր որպես տոտալիտար իշխանության չափազանց հետադիմական դրսևորում»{{sfn|Горяева|2009|с=7}}։

[[Վլադիմիր Վոյնովիչ]]ը ենթադրում էր, որ քաղաքական գրաքննությունը, եթե այն ընդունվել է գրողի կողմից, ավարտվում էր «անձի և տաղանդի դեգրադացմամբ»։ Նա օրինակ էր բերում [[Ալեքսեյ Տոլստոյ]]ին, [[Ա. Ֆադեև (գրող)|Ֆադեևին]] և [[Շոլոխով-Մ.|Շոլոխով]]ին։ Ըստ նրա՝ գրաքննությունը խթանում էր քիչ տաղանդավոր, սակայն [[ԽՄԿԿ]] քաղաքականությունը քարոզել ցանկացող և կարողացող գրականագետների հրատարակությունները, իսկ տաղանդավոր գրողները, որոնք չէին համաձայնվում գրաքննական սահմանափակումներին ենթարկվել, հետապնդվում էին իշխանությունների կողմից։ Այսպիսով, Վոյնովիչը գրաքննության ազդեցությունը ԽՍՀՄ մշակույթի վրա միանշանակ բացասական երևույթ էր համարում<ref name="vv"/>։ Վոյնովիչը միայնակ չէր գրաքննության ազդեցության իր գնահատականի մեջ. նույն հայացքներն ունեին կինոռեժիսոր [[Էլդար Ռյազանով]]ը<ref>{{Cite web |author=Гречанинова М. |date=24 октября 2007 |title=Эльдар Рязанов: о цензуре, «большом пу-пу» и душе |url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/talking_point/newsid_7056000/7056780.stm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EMYTtL?url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/talking_point/newsid_7056000/7056780.stm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2 апреля 2009 |publisher=Русская служба Би-би-си}}</ref> և գրող [[Վիտալի Կորոտիչ]]ը<ref>{{Cite web |author=Коротич В. А. |date=28 сентября 2004 |title=Верхний слой |url=http://www.bulvar.com.ua/arch/2004/466-39/41651148747d2/ |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613ENWNom?url=http://www.bulvar.com.ua/arch/2004/466-39/41651148747d2/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=4 апреля 2009 |publisher=Бульвар}}</ref>, ինչպես նաև շատ այլ մշակութային գործիչներ<ref name="milch">{{Cite web |author=Мильчин К. |date=6 декабря 2002 |title=Что наша жизнь?.. Цензура |url=http://old.russ.ru/krug/kniga/20021206.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EOVH6G?url=http://old.russ.ru/krug/kniga/20021206.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=26 марта 2009 |publisher=Русский журнал}}</ref><ref>{{Cite web |author=Мельникова Ж. |date=октябрь 2002 |title=Красный карандаш террора |url=http://magazines.russ.ru/znamia/2002/10/melnik-pr.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613ERlQ4R?url=http://magazines.russ.ru/znamia/2002/10/melnik-pr.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=26 марта 2009 |publisher=Знамя}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.lechaim.ru/ARHIV/198/lkl.htm |автор=Раппопорт А. |заглавие=Александр Гельман: Я старый человек и молодой поэт |год=октябрь 2008 |издание=Лехаим |тип=журнал |номер=10 (198)}}</ref>։ Հարկ է նշել, որ գաղափարական գրաքննության էր ենթարկվում նաև ռուսական դասական գրականությունը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/libraries/books/blium/?id=609 |автор=Блюм А. В. |заглавие=Русская классика XIX века под советской цензурой (по материалам секретных архивов Главлита 30-х годов) |год=1998 |издание=Новое литературное обозрение |номер=2}}</ref>։

[[Կոռնեյ Չուկովսկի|Կորնեյ Չուկովսկին]] ասում էր<ref name="chekist">{{Cite web |title=Информация наркома государственной безопасности СССР В. Н. Меркулова секретарю ЦК ВКП(б) А. А. Жданову о политических настроениях и высказываниях писателей |url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/58110/58298 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090510024133/http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/58110/58298 |archive-date=2009 թ․ մայիսի 10 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 27}}</ref>.

{{քաղվածք|...Բռնապետական իշխանության պայմաններում ռուսական գրականությունը մարեց և գրեթե մահացավ... Ներկայիս տպագրության կախվածությունը հանգեցրել է տաղանդների լռությանը և հարմարվողների ճիչին՝ ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհի առաջ մեր գրական գործունեության խայտառակությանը։|}}

Ռուս գրողների մի շարք ստեղծագործություններ տասնամյակներ շարունակ չէին կարողանում հասնել խորհրդային ընթերցողին՝ օրինակ, 1928 թվականին [[Բեռլին]]ում տպագրված [[Անատոլի Մարիենգոֆ]]ի «Լկտիները» վեպը ԽՍՀՄ-ում հրատարակվեց միայն 1988 թվականին։

Նկարագրելով մի շարք աբսուրդ գրաքննական արգելքներ՝ Ա. Կուստովան հետևյալ եզրակացությանն է հանգում<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.chukfamily.ru/Kornei/Biblio/kustova.htm |автор=Кустова А. В. |заглавие=Советская цензура детской литературы на примере произведений К. И. Чуковского |год=2005 |издание=Вестник Московского университета печати |номер=8}}</ref>.

{{քաղվածք|Այդ տարիներին գրաքննությունը հաճախ բծախնդիր կերպով քննում էր այն տեքստերը, որոնք ընդհանրապես նպատակ չունեին խարխլել հիմքերը։ Բայց բանն էլ հենց դրանում է, որ տոտալիտար գրաքննությունը չի տարբերակում գլխավորը երկրորդականից, էականը քիչ կարևորից։ Նրա գրաքննական կշեռքին նույնն էր և՛ իսկապես քրեական «հակախորհրդային» տեքստը, և՛ վրիպակը խաչբառում և՛ թարգմանության ժամանակ խոսքի ծիծաղաշարժ դարձվածքը։ Նրա գլխավոր խնդիրը բոլոր գրողներին վախեցնելն էր, համատարած վախի ծնումը, գրող կոնֆորմիստների դաստիարակումը և իշխանությանը ոչ պիտանի հեղինակների մեկուսացումը։|}}

Խորհրդային հասարակությունում գրաքննության դերի շուրջ նաև այլ հայացքներ կան։ Օրինակ՝ [[Իոսիֆ Բրոդսկի]]ն համարում էր, որ գրաքննական արգելքները խթանում էին ստեղծագործությունը և զարգացնում տաղանդը<ref name="latynina"/>. այսպես էր մտածում նաև պոետ և գրականագետ [[Լև Լոսև]]ը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ogoniok.com/5070/27/ |автор=Лосев Л. В. |заглавие=Я чувствую Бродского обворованным |год=2008 |издание=Огонёк |номер=44 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090510015629/http://www.ogoniok.com/5070/27/ |archivedate=2009-05-10}}</ref><ref>{{Cite web |date=7 августа 2008 |title=«В быту профессор красноречия…» |url=http://magazines.russ.ru/nz/2008/3/kr16.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613ESLRMc?url=http://magazines.russ.ru/nz/2008/3/kr16.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=19 апреля 2009 |publisher=«Неприкосновенный запас» |description=Беседа Томаса Венцлова и Льва Лосева}}</ref>։ Նույն կարծիքին էր նաև արձակագիր և դրամատուրգ [[Յուրի Մամլեև]]ը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.bigbook.ru/articles/detail.php?ID=5046 |автор=Мамлеев Ю. В. |заглавие=Тем, кто имеет мощную духовную индивидуальность, открыто всё |год=2008 |издание=Аргументы и факты |тип=газета}}</ref>, դերասան [[Դոնատաս Բանիոնիս]]ը<ref>{{Cite web |author=Шигарева Ю. |title=Донатас Банионис сделал Путина разведчиком |url=http://www.peoples.ru/art/cinema/actor/banionis/history.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613ET6lqW?url=http://www.peoples.ru/art/cinema/actor/banionis/history.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=4 апреля 2009 |description=интервью}}</ref> և այլք<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.zavtra.ru/cgi//veil//data/zavtra/97/180/6all.html |автор=Гусев Ю. |заглавие=Время Андрея Балконского |год=1997 |издание=Завтра |тип=газета |номер=180}}</ref><ref name="tortev"/>։ Գրաքննությունը շրջանցելու համար գեղարվեստական ձևի վարպետորեն տիրապետումն իր հետևանքներն ունեին ոչ միայն գրողների, այլև ընթերցողների համար՝ այսպիսի յուրօրինակ ձևով նպաստելով լսարանի մշակութային զարգացմանը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Петр Г. Дейниченко |заглавие=Россия : полный энциклопедический иллюстрированный справочник |год=202 |издательство=ОЛМА |страницы=367 |страниц=415 |isbn=5-224-03742-5}}</ref>։

[[Միխայիլ Դելյագին]]ը համարում է, որ հենց խորհրդային գրաքննությունը, որը ձգտում էր «պարզ վրեժ լուծել դասակարգին օտար կերպար» [[Օստապ Բենդեր]]ից, ազդեց, որ [[Իլֆ և Պետրով|Իլֆը և Պետրով]]ը փոխեցին իրենց «[[Ոսկե հորթը]]» վեպի վերջաբանը, և արդյունքը «հրաշալի էր»<ref>{{Cite web |author=Делягин М. Г. |date=2 апреля 2008 |title=«…А ещё просил казак правды для народа…» О пользе цензуры |url=http://ej.ru/?a=note&id=7944 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613ETlxBk?url=http://ej.ru/?a=note |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=19 апреля 2009 |publisher=Ежедневный журнал}}</ref>։ Երբեմն գրաքննությունն ամբողջովին նոր ստեղծագործություն էր ծնում՝ այսպիսով, ըստ [[Օլեգ Արոնսոն]]ի՝ [[Ֆրից Լանգ]]ի «Դոկտոր Մաբուզե խաղացողը» հայտնի ֆիլմը վերամոնտաժած [[Սերգեյ Էյզենշտեյն]]ն այն վերածեց «հեղափոխական քարոզի»<ref name="aronson"/><ref>Сергей Эйзенштейн, Эсфирь Шуб. Позолоченная гниль. Кинопьеса в 6-ти частях. «Киноведческие записки» № 58, 2002</ref>։

Տարածված է նաև այլ կարծիք՝ այն է՝ գրաքննությունը զսպում էր անքաղաքավարության, ամենաթողության, խոսքի ազատության չարահաշման և ստի երևույթները։ Այսպիսի տեսակետ ունեն օրինակ քաղաքագետ [[Անդրեյ Սավելև]]ը և պատմաբան [[Գեորգի Կումանյով]]ը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.zavtra.ru/denlit/143/21.html |автор=Юшин Е. |заглавие=Культура и бескультурье |год=1995 |издание=Завтра |тип=газета |номер=143}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.russia-today.ru/archive/no_21/21_media_1.htm |автор=Савельев А. |заглавие=Проклятие сквернословию и похвала цензуре |год=2000 |издание=Российская Федерация сегодня |тип=журнал |номер=21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080525140729/http://www.russia-today.ru/archive/no_21/21_media_1.htm |archivedate=2008-05-25}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.belgazeta.by/20040705.26/340070752/ |автор=Куманев Г. |заглавие=Цензура позволяла устанавливать контроль над враньём |год=2004 |место=Минск |издание=Белорусская газета |номер=26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090509214924/http://www.belgazeta.by/20040705.26/340070752/ |archivedate=2009-05-09}}</ref>։ Ռեժիսոր [[Ստանիսլավ Գովորուխին]]ը, նշելով գրաքննության բացասական դերը, ասում է նաև, որ «հենց գրաքննության՝ նախ և առաջ բարոյական գրաքննության օրոք ստեղծվեց իսկական արվեստը, իսկական գրականությունը»<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.nvspb.ru/tops/bez-nravstvennoy-cenzury-chelovek-nesvoboden-41670 |автор=С. Говорухин. |заглавие=Без нравственной цензуры человек несвободен |год=2010 |издание=Невское время}}</ref>։

Գրող [[Ֆազիլ Իսկանդեր]]ը համարում է, որ «խորհրդային ժամանակներում գոյություն ունեցող գրաքննությունը 90 տոկոսով կազմված էր քաղաքական սահմանափակումներից, սակայն մնացած 10 տոկոսը հեռացնում էր գռեհկությունն ու կոպտությունը»<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_book79ef.html?chapter_num=44&bid=79 |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |часть=XX–XXI вв. Цензурный режим в России периода глобализации информационных процессов |место=М. |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}</ref>։

Կա նաև տարածված կարծիք, որ միայն հեռուստագրաքննության չեղարկումից հետո կինոյում և հեռուստաէկրանին ցուցադրվող բռնությունը զանգվածային դարձավ<ref>{{Ռուսերեն հոդված |автор=Жабский М., Коробицын В. |заглавие=Свобода и ответственность в телевещании |год=2002 |место=М. |издание=Высшее образование в России |тип=Сборник |страницы=61-66}}</ref>։ Սակայն [[մանկավարժական գիտությունների դոկտոր]] [[Ալեքսանդր Ֆեոդորով]]ը նշում է, որ «1920-50-ական թվականներին կինոդահլիճներում, իսկ 1960-80-ական թվականներին կինո/հեռուստաէկրաններին ցուցադրվում էին շատ հայրենական ֆիլմեր, որոնք գովերգում և քարոզում էին այսպես կոչված «հեղափոխական բռնություն», «հեղափոխական ահաբեկում», «դասակարգային պայքարից», «պրոլետարիատի բռնապետությունից», քաղաքացիական պատերազմից ծնվածների և այլն»<ref name="fed"/>։ Ինչպես գրում է կինոգետ [[Օլեգ Կովալով]]ը, «ավելի դաժան և նատուրալիստական կինեմատոգրաֆ, քան խորհրդայինն է, 1920-ական թվականներին աշխարհում իսկապես ուղղակի չկար. «բուրժուական գրաքննությունը» էկրաններին թույլ չէր տա այն վայրագությունների նույնիսկ մեկ հարյուրերորդ մասը, ինչը որ ցուցադրում էին հեղափոխության մասին հայրենական կինոժապավենները»<ref>{{Cite web |author=Ковалов О. А. |date=июль 2003 |title=Весь мир насилья мы разрушим |url=http://www.kinoart.ru/magazine/07-2003/now/brokeworld/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20090509194828/http://www.kinoart.ru/magazine/07-2003/now/brokeworld/ |archive-date=2009 թ․ մայիսի 9 |accessdate=11 марта 2011 |publisher=Искусство кино, № 7/2003 |description=реплика в дискуссии}}</ref>։

[[Պատկեր:Russia Permit 1991.jpg|thumb|250px|Ձեռագիրը [[ԽՍՀՄ]]-ից դուրս տանելու թույլտվություն։ Գիտնականներին անհրաժեշտ էր ձեռք բերել այս փաստաթուղթը նույնիսկ իրենց սեփական ձեռագրերի համար։]]
Գաղափարական գրաքննությունը լուրջ վնաս հասցրեց ԽՍՀՄ-ում հումանիտար գիտությունների զարգացմանը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.nir.ru/sj/sj/1firsov.htm |автор=Фирсов Б. М. |заглавие=Воспроизводство научной элиты |год=1998 |место=М. |издание=Социологический журнал |издательство=Институт социологии РАН |номер=1/2 |страницы=5-14 |issn=1684-1581}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Ցանկացած գիտական հետազոտություն, որը չէր համապատասխանում [[մարքսիզմ-լենինիզմ]]ի գաղափարախոսությանը, փաստացի արգելված էր։ Ընթացիկ քաղաքականությունից ցանկացած շեղում՝ նույնիսկ ընդհանուր կոմունիստական գաղափարախոսության շրջանակներում, ենթարկվում էին [[օստրակիզմ]]ի և բռնաճնշումների<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=757011 |автор=Новиков К. |заглавие=Требуется утвердить один авторитет во всех областях |год=2007 |издание=Коммерсантъ-власть |тип=журнал |номер=13 (717)}}</ref>։ Հայտնի գրականագետ [[Յուրի Լոտման]]ը պատմում էր, որ 1984 թվականին [[Տարտուի համալսարան]]ի «Գիտնականների գրառումներ»-ի 645-րդ համարի ամբողջ տպաքանակը ոչնչացվեց՝ [[Գումիլյով Լև|Գումիլյով]]ի և [[Բերդյաև Նիկոլայ|Բերդյաևի]] անունները հիշատակելու համար<ref>{{Cite web |author=Киселёва Л. |title=«Кафедра принадлежит истории культуры» |url=http://www.ut.ee/FLVE/ruslit/kpik.html |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EVb9oe?url=http://www.ut.ee/FLVE/ruslit/kpik.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=31 марта 2009 |publisher=Кафедра русской литературы Тартуского университета}}</ref>։ Նույնիսկ [[կոմունիզմ]]ի համահիմնադիր [[Կառլ Մարքս]]ի ստեղծագործությունները գրաքննվեցին։ Այսպես, Կ. Մարքսի և [[Ֆ. Էնգելս]]ի լիակատար ժողովածուում չկար Մարքսի «Դիվանագիտության պատմությունը 18-րդ դարում» աշխատությունը. այն տպագրեցին միայն «ձնհալի» ժամանակ՝ 1960-ական թվականներին։ Ակադեմիկոս [[Յուրի Աֆանասև]]ի խոսքերով դա պատահեց այն պատճառով, որ «նա ներխուժեց մեր յուօրինակության սուրբ սրբոց. խոսեց Ռուսիայում իշխանական իշխանության կասկածելի բարոյականության և խղճուկ բնույթի մասին, հայտնեց իր կարծիքը Մոսկվայի վեհացման պատճառների մասին»<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.novayagazeta.ru/data/2009/055/12.html |автор=Афанасьев Ю. Н. |заглавие=Нацизм в борьбе с нацизмом |год=27 мая 2009 |место=М. |издание=Новая газета}}</ref>։

Ակադեմիկոս [[Դմիտրի Լիխաչյով]]ը գրել է<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ihst.ru/projects/sohist/books/os/5-6.htm |автор=Лихачёв Д. С. |заглавие=Предисловие |год=1991 |издание=Репрессированная наука |издательство=Наука |тип=Сборник |страницы=5-6}}</ref>.

{{քաղվածք|Գիտության առաջընթացը դիտարկվում էր որպես դաժան պատիժ նրանց, ովքեր համաձայն չէին միակ, սկզբնապես ճշմարիտ ուղղության հետ։ Գիտական բանավեճի փոխարեն մերկացումներ էին, դիմակազերծումներ, գիտությամբ զբաղվելու արգելքներ, իսկ բազում դեպքերում՝ ձերբակալություններ, աքսորներ, պատժաչափեր, ոչնչացում։ Ոչնչացվում էին ոչ միայն ինստիտուտները, լաբորատորիաները, գիտնականները, գիտական դպրոցները, այլև գրքերը, ձեռագրերը, փորձերի տվյալները։|}}

Բնագիտության մեջ գրաքննության խնդիրն այդքան էլ ուժեղ չէր արտահայտված, սակայն մի շարք բնագավառներում (օրինակ՝ [[գենետիկա]]յում և [[կիբեռնետիկա]]յում) այն երկար տարիներ հանգեցրեց լուրջ լճացման<ref>''Конашев М. Б.'' Лысенкоизм под охраной спецхрана / Репрессированная наука. Вып. 2. СПб. 1994. С. 97-112.</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ihst.ru/projects/sohist/papers/kolch97v.htm |автор=Колчинский Э. И. |заглавие=Диалектизация биологии |издательство=Институт истории естествознания и техники имени Вавилова}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ihst.ru/projects/sohist/books/os2/45-56.htm |автор=Музрукова Е. Б., Чеснова Л. В. |заглавие=Советская биология в 30-40-е годы: кризис в условиях тоталитарной системы |издательство=Институт истории естествознания и техники имени Вавилова}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.ihst.ru/projects/sohist/papers/ihst/2003/konashev.htm |автор=Конашев М. Б. |заглавие=Один из аспектов диалога отечественных генетиков на родине и за рубежом |издательство=Институт истории естествознания и техники имени Вавилова}}</ref>։

[[Այլախոհ]] և գիտնական [[Վալենտին Տուրչին]]ի կարծիքով գրաքննությունը որպես տեղեկատվական հասարակության զարգացման գլխավոր խոչընդոտ, նույնպես վիթխարի նյութական վնաս հասցրեց ԽՍՀՄ-ին։ Նա ենթադրում էր, որ գրաքննությունը ծանր տնտեսական հանցագործություն է<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.index.org.ru/position/297rabot.html |автор=Работнов Е. С. |заглавие=Давно... В шестидесятые |год=1997 |издание=Индекс/Досье на цензуру |тип=журнал |номер=2}}</ref>։

=== Գրաքննությունը և Գրականության Նոբելյան մրցանակակիրները ===
[[Պատկեր:A solzhenitsin1.jpg|[[Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրների ցանկ|Գրականության Նոբելյան մրցանակ]]ակիր [[Ալեքսանդր Սոլժենիցին]]ը, ում հեռացրին [[ԽՍՀՄ գրողների միություն]]ից իր գրական գործունեության համար։|thumb|right|200px]]
[[Գրականության Նոբելյան մրցանակ]]ի բոլոր մրցանակակիրների ռուսական և խորհրդային ծագման գրական ստեղծագործություններն այս կամ այն աստիճանով ենթարկվում էին գրաքննության։

Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ տարագրված [[Իվան Բունին]]ի ստեղծագործությունները 1929-1954 թվականներին ընդհանրապես չէին հրատարակվում [[ԽՍՀՄ]]-ում, իսկ մի շարք ստեղծագործություններ տպագրվեցին միայն [[վերակառուցում]]ից հետո<ref>''Костомарова И.'' [http://bunin.niv.ru/bunin/museum/museum-orel.htm Музей И. А. Бунина в Орле] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090509214639/http://bunin.niv.ru/bunin/museum/museum-orel.htm |date=2009-05-09 }}</ref>։

[[Բորիս Պաստեռնակ]]ը հեռացվեց [[ԽՍՀՄ գրողների միություն]]ից, իսկ նրա գլխավոր արձակ ստեղծագործությունը՝ «[[Դոկտոր Ժիվագո|Դոկտոր Ժիվագո»]]-ն, արգելվեց տպագրել ԽՍՀՄ-ում, ինչը չէր խանգարում, որ նրանք, ովքեր չէին կարդացել վեպը, դատապարտեին հեղինակին<ref>{{Ռուսերեն հոդված |автор=Васильцев Ф. |заглавие=Лягушка в болоте |год=1 ноября 1958 |место=М. |издание=Литературная газета |номер=131}}</ref><ref>{{Cite web |date=2001-2003 |title=Борис Пастернак и власть. 1956-1960 гг. |url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-document/15 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EW8jXX?url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-document/15 |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=19 мая 2009 |work=Альманах Россия. XX век |publisher=Фонд Александра Яковлева}}</ref><ref>''Пригодич В.'' [http://www.1archive-online.com/archive/prigodich/Koshach_my.pdf Кошачий ящик], СПб, 2002</ref><ref>{{Cite web |author=Ивинская О. |date=После 1975 года |title=В плену времени: годы с Борисом Пастернаком |url=http://antology.igrunov.ru/authors/ivinskaya/with-pasternak.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EWaUet?url=http://antology.igrunov.ru/authors/ivinskaya/with-pasternak.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2009 թ․ հոկտեմբերի 28 |work=Антология самиздата}}</ref>։ Վեպը ԽՍՀՄ-ում հրատարակվեց միայն 1988 թվականին<ref>{{Cite web |author=Пастернак Е. Б. |date=май 1988 |title=Предисловие к «Доктору Живаго» Б. Пастернака |url=http://www.infoliolib.info/philol/epasternak/epasternak.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EXGXoc?url=http://www.infoliolib.info/philol/epasternak/epasternak.html |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=2009 թ․ հոկտեմբերի 28 |work=Библиотека Infolio}}</ref><ref>{{Cite web |author=Чуковская Л. К. |date=7 сентября 1973 |title=Гнев народа |url=http://www.chukfamily.ru/Lidia/Publ/gnev.htm |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613EXs4Ry?url=http://www.chukfamily.ru/Lidia/Publ/gnev.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=13 апреля 2009}}</ref>։

[[Միխայիլ Շոլոխով]]ի ստեղծագործությունների բախտն ավելի բերեց. նրան հաջողվեց, չնայած գրաքննությանը, հրատարակել իր «[[Խաղաղ Դոն]]»-ը, թեև բազում վերամշակումներից հետո<ref>{{Cite news |date=25 мая 2005 |title=В станице Вешенской начались торжества, посвященные 100-летию Шолохова |url=http://newsru.com/cinema/25may2005/vesch.html |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 8 |publisher=NEWSru.com}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://feb-web.ru/feb/sholokh/critics/ermol/erm-001-.htm |автор=Герман Ермолаев. |заглавие=«Тихий Дон» и политическая цензура: 1928-1991 |год=2005 |издательство=Институт мировой литературы имени А. М. Горького РАН |страниц=253}}</ref><ref>{{Cite web |title=Михаил Александрович Шолохов |url=http://cyclop.com.ua/content/view/324/1/1/18/ |accessdate=30 марта 2009 |work=100 великих Нобелевских лауреатов |publisher=Циклоп: энциклопедии и словари}}</ref>։

[[Ալեքսանդր Սոլժենիցին]]ը 1965 թվականից իր գործունեության համար հետապնդվում էր։ Հետագայում նրան հեռացրին ԽՍՀՄ գրողների միությունից, զրկեցին քաղաքացիությունից և աքսորեցին երկրից։ «[[Արշիպելագ ԳՈՒԼԱԳ]]» վեպը և այլ ստեղծագործություններն արգելեցին տպագրել ԽՍՀՄ-ում և մինչև վերակառուցումը տարածվում էին միայն սամիզդատի միջոցով<ref>[http://magazines.russ.ru/continent/2008/138/so.html Солженицын: значение подвига]</ref><ref>[http://www.chukfamily.ru/Elena/Articles/solg.htm Александр Солженицын. От выступления против цензуры к свидетельству об Архипелаге ГУЛАГ]</ref><ref>{{Cite web |title=Травля Солженицына и Сахарова. Официальные публикации и документы |url=http://antology.igrunov.ru/after_75/memo/1088679091.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180424022205/http://antology.igrunov.ru/after_75/memo/1088679091.html |archive-date=2018 թ․ ապրիլի 24 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 28}}</ref>։

[[Իոսիֆ Բրոդսկի]]ն քրեական և հոգեբանական բռնաճնշումներից հետո ստիպված էր հեռանալ ԽՍՀՄ-ից<ref>[http://www.memo.ru/history/diss/perecen/diss_05.htm Диссидентская активность. Персоналии]</ref><ref>«Тунеядец». Отрывки из книги Льва Лосева «Иосиф Бродский»</ref>, իսկ նրա ստեղծագործություններն սկսեցին հրատարակվել ԽՍՀՄ-ում միայն 1990 թվականից։

Օտարերկրյա Նոբելյան մրցանակակիրների ստեղծագործությունները նույնպես ենթարկվում էին գրաքննության։ Օրինակ՝ «Նևա» ամսագրում [[Էռնեստ Հեմինգուեյ]]ի «[[Ում մահն է գուժում զանգը (վեպ)|Ում մահն է գուժում զանգը]]» վեպի հրատարակությունը, որը նախապես համաձայնեցվել էր հեղինակի հետ, 1960 թվականին արգելվեց [[Կենտրոնական կոմիտե (ԽՄԿԿ)|ԽՄԿԿ Կենտկոմի]] կողմից՝ գաղափարական նկրտումների պատճառով։ ԽՍՀՄ-ում վեպը հրատարակվեց 1968 թվականին, ընդ որում տեքստից ավելի քան 20 գրաքննական փոփոխություն կատարվեց<ref name="neva">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/neva/2005/4/bl21.html |автор=Блюм А. В. |заглавие=«Нева» в годы оттепели и застоя |год=2005 |место=СПб. |издание=Нева |тип=журнал |номер=4}}</ref>։ 1973 թվականին [[Հայնրիխ Բյոլ]]ի «[[Խմբանկար տիկնոջ հետ]]» վեպում 150 տեղ փոփոխություն արվեց (500 տող)<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Казак В.: Лексикон русской литературы XX века}}. - С. 452.</ref>։

=== Գրաքննություն և ազգային հարց ===
Ազգային հարցեր քննարկելիս գրաքննական սահմանափակումները խիստ էին։ Գործող գաղափարական սահմանումների համաձայն՝ ԽՍՀՄ-ում չկային միջազգայնական հակասություններ և խնդիրներ։ Այդ պատճառով տեղի գրաքննական մարմինները հատուկ ուշադրություն էին դարձնում այս կամ այն ազգությանը պատկանող «[[Խորհրդային ժողովուրդ|խորհրդային ժողովրդի]]» հիշատակությամբ նյութերին{{sfn|Блюм|1996|с=32, 37-40, 70-75, 87}}<ref name="reif19"/>։

1937 թվականին [[Լենինգրադ]]ում փակվեցին մի շարք թերթեր, որոնք տպագրվում էին ազգային լեզուներով ([[ֆիններեն]] և այլն)։ Փակման պատճառն այն էր, որ կուսակցական մարմինները չէին կարողանում վերահսկել դրանց բովանդակությունը<ref name="tortev">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/nlo/2005/74/to44.html |автор=Тортев Д. |заглавие=Nonumque prematur in annum |год=2005 |издание=НЛО |тип=журнал |номер=74}}</ref>։

Լատվիայում արգելվում էր հրատարակել 1937-1938 թվականներին կոմունիստ լատիշների բռնաճնշումների, 1941 և 1949 թվականներին Լատվիայի բնակչության բռնի [[Տեղահանություն|տեղահանման]] մասին նյութեր, արգելվում էր քննարկել ոչ լատիշների կողմից [[լատիշերեն]]ի յուրացման հարցերը և այլն<ref name="latv"/>։ Նմանատիպ խնդիրներն կային նաև այլ ազգային հանրապետություններում<ref name="ukr"/><ref>{{Cite web |title=Цензура печати в оккупированной Эстонии |url=http://www.okupatsioon.ee/rus/1940/okupatsiooniaegne_trykistsensuur.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070823050615/http://www.okupatsioon.ee/rus/1940/okupatsiooniaegne_trykistsensuur.html |archive-date=2007 թ․ օգոստոսի 23 |accessdate=2007 թ․ օգոստոսի 23}}</ref>։

ԽՍՀՄ-ում 1920-ական թվականների սկզբից հրեական թեման պարբերաբար ենթարկվում էր գրաքննության{{sfn|Блюм|1996|с=31-36}}։ [[Եբրայերեն]]ի դասավանդումը (բացառությամբ արևելագիտական ամբիոններում)<ref>{{ЭЕЭ|15420|Советский Союз. Евреи в Советском Союзе в 1967–85 гг.}}</ref>, ինչպես նաև եբրայերեն գրականությունն արգելված էր{{sfn|Блюм|1996|с=34}}։ [[Բելառուս]]ում [[Հայրենական մեծ պատերազմ]]ի տարիներին լռում էին հրեա պարտիզանների և ընդհատակների գործունեության մասին։ Մասնավորապես, 1983 թվականին կուսակցության պատմության ինստիտուտի հրատարակած «Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Բելառուսի պարտիզանական կազմավորումները» պաշտոնական տեղեկատուի մեջ հիշատակված չէ հրեական «[[Բելսկի (պարտիզաններ)|Տուվիա Բելսկի]]» խոշորագույն պարտիզանական ջոկատի մասին։ Հրեաների մասնակցությունը պարտիզանական շարժմանը նույնպես թաքցվեց «այլ ազգեր» խորագրի տակ<ref>{{Cite web |title=Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне (1941-1945) |url=http://portal.nlb.by/portal/page/portal/index/content?lang=ru&classId=5DD9A4943BEB49E49527D88AFA2307BD |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131113223456/http://portal.nlb.by/portal/page/portal/index/content?lang=ru&classId=BFA5327BAA744D18A632DF8A19544D9F |archive-date=2013 թ․ նոյեմբերի 13 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 28}}</ref><ref name="melt1">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.vestnik.com/issues/1999/0706/win/meltzer.htm |автор=Мельцер Д. |заглавие=Еврейское антинацистское сопротивление в Белоруссии |год=6 июля 1999 |издание=Вестник |номер=14 (221)}}</ref>։ [[Հոլոքոստ]]ի ժամանակ զոհվածների հուշարձաններին «հրեա» բառի փոխարեն գրում էին «խաղաղ բնակչություն» կամ «խորհրդային քաղաքացիներ»<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Смиловицкий Л. Л.:Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941-1944 |6 |279}}</ref>։ «Հրեական թեման» գրաքննվում էր ոչ միայն Բելառուսում․ 1964 թվականին «[[Մոլոդայա գվարդիա]]» հրատարակչատանը տպագրվեց Վ․ Տոմինի և Ա․ Սինելնիկովի «Վերադարձն անցանկալի է» փաստագրական պատմվածքը՝ «[[Սոբիբոր]]» նացիստական մահվան ճամբարի մասին, որտեղ ոչնչացվում էին բացառապես հրեաներ․ գրքում «հրեա» բառը ոչ մի անգամ չի հիշատակվում<ref>''Виленский С.'' [http://berkovich-zametki.com/2009/Zametki/Nomer3/Vilensky1.php О статье Ефима Макаровского «Собибор»]</ref>։

=== Գրաքննությունը և սեքսը ===
1920-ական թվականներին հեղափոխությունից հետո ԽՍՀՄ-ում փաստացի [[սեռական հեղափոխություն]] էր կատարվում, և գրաքննությունը չէր խոչընդոտում սեռական փոխհարաբերությունների թեմաների բացեիբաց քննարկմանը։ Սակայն, 1930-ական թվականներին, հայտնի սեքսոլոգ, պրոֆեսոր [[Իգոր Կոն]]ի խոսքերով, «բոլշևիկյան կուսակցությունը բռնի կերպով ընդհատեց այդ գործընթացը՝ լիովին վերացնելով և՛ սեքսոլոգիական հետազոտությունները, և՛ սեռական գրագիտությունը, և՛ էրոտիկ արվեստը»։ Հետագայում «խորհրդային գաղափարախոսության մեջ սեռականությունը որպես այդպիսին ընդհանրապես չէր ներգրվում»։ Այդ իսկ պատճառով նույնիսկ համապատասխան հանրագիտարանային հոդվածները ([[սեռ]], [[սեռական կյանք]] և այլն) նվիրված էին միայն [[Բժշկություն|բժշկությանը]] և [[Կենսաբանություն|կենսաբանությանը]], սակայն ոչ հոգեբանությանը և մարդկային փոխհարաբերություններին։ Քանի որ [[միասեռականություն]]ը համարվում էր սեռական այլասեռվածություն և քրեորեն պատժելի էր, այս թեմայի հիշատակումը բացառված էր։ Այս բոլոր արգելքների արդյունքը եղավ, ըստ Կոնի, աշխարհում ամենացածր մակարդակ ունեցող սեռական մշակույթը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://expert.ru/ural/2005/33/33ur-uobsh_64125/ |автор=Паутова О. |заглавие=Эффект перевозбуждения |год=5 сентября 2005 |издание=«Эксперт Урал» |тип=журнал |номер=3 (203) |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090509205511/http://www.expert.ru/printissues/ural/2005/33/33ur-uobsh/ |archivedate=2009-05-09 |deadlink=404}} - интервью с Игорем Коном.</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Articles/OsechkaGlasnost.htm |автор=Кон И. С. |заглавие=Осечка с гласностью |год=15 июля 1987 |место=М. |издание=«Литературная газета»}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Articles/SexImeetZnachenie.htm |автор=Кон И. С. |заглавие=Секс имеет значение! |год=16 июля 1991 |место=М. |издание=«Комсомольская правда» |тип=газета}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/ManBodyCulrure/00.htm |автор=Кон И. С. |заглавие=Мужское тело в истории культуры |год=2003 |часть=Введение |место=М. |издательство=Слово |страниц=431 |isbn=5-85050-704-3}}</ref>։ Այսպիսի գրաքննության բնորոշ օրինակ է «[[Անորսալի վրիժառուները]]» ֆիլմում էրոտիկ տեսարանի արգելման պատմությունը<ref>{{Cite news |author=Саенко Л |date=29 марта 2009 |title=Советская цензура не пропустила «эротику» в «Неуловимых мстителях» |url=http://www.rian.ru/culture/20090329/166329480.html |accessdate=2010 թ․ փետրվարի 23 |publisher=РИА-Новости |location=Нью-Йорк}}</ref>։ Եվ թեև էրոտիկ ենթատեքստ ունեցող տեսարանները երբեմն խուսափում էին գրաքննությունից («[[Անձնակազմ (ֆիլմ, 1979)|Անձնակազմ]]», «[[Ամուսնանալ կապիտանի հետ (ֆիլմ)|Ամուսնանալ կապիտանի հետ]]»)<ref>[http://gazeta.aif.ru/online/superstar/49/32_01 Как снимали «Экипаж»] Аргументы и факты</ref><ref>[http://www.film.ru/afisha/movie.asp?code=ZAMUZHZK Фильм «Выйти замуж за капитана»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210505171538/http://www.film.ru/afisha/movie.asp?code=ZAMUZHZK |date=2021-05-05 }} Кино на Фильм. Ру</ref>։ Առաջին խորհրդային ֆիլմը, որը վերջնականապես հաղթահարեց սահմանված թույլատրելի սահմանները, [[Վասիլի Պիչուլ]]ի «[[Փոքր Վերան (ֆիլմ)|Փոքր Վերան]]» դրաման էր, որն էկրան բարձրացավ 1988 թվականին<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.kino-teatr.ru/kino/art/kino/341/ |автор=Фёдоров А. |заглавие=Русская киноэротика |год=1995 |издание=Видео-Асс Экспресс |тип=журнал |выпуск=32 |страницы=60-61}}</ref>։

== Գրաքննական գերատեսչությունները ԽՍՀՄ-ում ==
* [[Պետհրատ]]ը, մինչև Գլավլիտի հայտնվելը, [[ՌԽՖՍՀ]]-ում տպագրության գրաքննության կենտրոնական մարմինն էր։
* [[Գլավլիտ]]ը գլխավոր գրաքննական մարմինն էր, 1922 թվականից վերահսկում էր ամբողջ տպագրական նյութերը՝ դրա բովանդակության համապատասխանումը պետական գաղափարախոսությանը և դրանում պետական գաղտնիքի առկայությունը։
* [[Գլավռեպերտկոմ]]ը հանդիսախաղերի և խաղացանկի վերահսկման կոմիտեն էր, 1920-1930-ական թվականներին վերահսկում էր ցանկացած հանդիսախաղ և ելույթ՝ սկսած դասախոսություններից, զեկույցներից, վերջացրած էստրադային և նույնիսկ երաժշտապարային երեկոներով<ref>[http://www.kino-teatr.ru/kino/history/2-9/36/ Контроль за зрелищами и репертуаром. Цензура в СССР]</ref>։
* [[Պետկինո]]ն գրաքննում էր կինոֆիլմերը։
* ԽՍՀՄ [[Պետհեռռադիո]]ն գրաքննում էր հեռուստահաղորդումները և ռադիոհաղորդումները։
* [[Առաջին բաժին]]ը գրաքննում էր գիտահետազոտական ինստիտուտների, գործարանների և այլ կազմակերպությունների գիտահետազոտական տեղեկատվությունը, որոնք ինֆորմացիան պատճենելու հնարավորություն ունեին։
* ԽՍՀՄ [[Պետական անվտանգության կոմիտե]]ն և [[մաքսատուն]]ը հանգամանորեն վերահսկում էին արտասահմանից գրքերի, ամսագրերի (և այլ տպագրական նյութերի), աուդիո և վիդեոնյութերի ներմուծման բոլոր փորձերը։ Սակայն, չնայած բոլոր ջանքերին, նրանք չէին կարողանում դիմակայել արտասահմանյան ֆիլմերի (հատկապես երկրում տեսամագնիտոֆոնների տարածումից հետո), արտասահմանյան կատարողների ձայնասկավառակների և այլնի անօրինական ներմուծմանը։

Սակայն գրաքննությամբ զբաղվում էին ոչ միայն հատուկ գերատեսչությունները։ Ցանկացած ստեղծագործություն անհրաժեշտ էր համաձայնեցնել այն գերատեսչության հետ, որը շոշափվում էր տվյալ ստեղծագործության մեջ։ Օրինակ՝ եթե գրողը գրում էր ռազմական թեմայով, նրան նախապես գրաքննում էր Պաշտպանության նախարարության գլխավոր քաղաքական վարչությունը, եթե գրողը գրում էր մետաղագործության մասին, գրաքննությունը հաշվի էր առնում մետաղագործական արդյունաբերության ղեկավարության կարծիքը։

Մեծ թվով «կամավոր գրաքննիչներ» զբաղված էին ինչ-որ գաղափարախոսական վրիպակներ փնտրելով, որը բաց էր թողել պետական գրաքննությունը և այդ մասին պետական ու կուսակցական մարմիններին հայտնելով։ Մի շարք հեղինակների և ստեղծագործությունների դեմ հետգրաքննական հալածանքին մասնակցում էին նաև պետական գրաքննադատները։ Մի քանի խորհրդային ֆիլմեր գրաքննվեցին [[Չինաստան]]ի ղեկավարների պահանջով, իսկ 1960 թվականին [[Հեմինգուեյ, Է.|Հեմինգուեյ]]ի «Ում մահն է գուժում զանգը» վեպի հրատարակման արգելքին նպաստեց [[Դոլորես Իբարուրի]]ի բացասական արձագանքը։

Սակայն ցանկացած վիճելի հարցի վերջնական որոշումը միշտ կայացնում էին կուսակցական մարմինները, որոնք վերահսկում էին ամբողջ գրաքննությունը [[ԽՍՀՄ]]-ում<ref name="nekrich"/><ref name="20let">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://7days.belta.by/7days.nsf/last/8700D27CD24E06C842256CAA0047604F?OpenDocument |автор=Ануфриев Г. |заглавие=20 лет в Главлите |год=27 января 2005 |место=Минск |издание=7 дней |издательство=Белорусское телеграфное агентство |тип=газета |номер=4 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090509230043/http://7days.belta.by/7days.nsf/last/8700D27CD24E06C842256CAA0047604F?OpenDocument |archivedate=2009-05-09}}</ref><ref name="russ.ru">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/voplit/2002/3/bel-pr.html |автор=Беляев А. |заглавие=На Старой площади |год=2002 |издание=Вопросы литературы |тип=журнал |номер=3}}</ref><ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.index.org.ru/censor/kaledin.html |автор=Каледин С.Е. |заглавие=Стройбат и цензура |год=1997 |издание=Индекс/Досье на цензуру |тип=журнал |номер=1}}</ref>։

=== Ռազմական գրաքննության մարմիններ ===
1918 թվականին ստեղծված ռազմական գրաքննության մարմինները մինչև ԽՍՀՄ գոյության վերջին տարիները բազմիցս վերակազմավորվեցին<ref>[http://militera.lib.ru/research/kolpakidi_prohorov1/index.html Органы военной цензуры (защиты военных тайн в печати)]</ref><ref>{{Cite web |title=История военной цензуры |url=http://vif2ne.ru/nvk/forum/archive/61/61089 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090509215553/http://vif2ne.ru/nvk/forum/archive/61/61089 |archive-date=2009 թ․ մայիսի 9 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 29}}</ref>։

* [[Ռազմական գործերով Ժողովրդական կոմիսարիատ]]ի օպերատիվ բաժնին կից ռազմագրաքննական բաժանմունք (հունիսի վերջ - դեկտեմբեր, 1918)<ref name="k1917"/>
* Երրորդ բաժին՝ Հանրապետության Հեղափոխական ռազմական խորհրդի Դաշտային շտաբի Գրանցման վարչության Ռազմական գրաքննության բաժին (կենտրոնական ռազմագրաքննական բաժին) (դեկտեմբեր, 1918 ֊ հոկտեմբեր, 1919)<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_1252-6576_1997_num_38_1_2485 |автор=Давидян И. |заглавие=Военная цензура в России в годы Гражданской войны |год=1997 |издание=Cahiers du Monde Russe {{ref-fr}} |номер=38/1-2 |страницы=117-125 |ISSN=1777-5388}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://militera.lib.ru/research/kolpakidi_prohorov1/02.html |автор=Колпакиди А. И., Прохоров Д. П. |заглавие=Империя ГРУ. Очерки истории российской военной разведки |ответственный=Колпакиди, Александр Иванович |год=2000 |часть=Рождение советской военной разведки (1917-1921 гг.) |место=М. |издательство=Олма-Пресс |страниц=447 |серия=Досье |isbn=5-224-00767-4}}</ref> 
* [[Հեղափոխական ռազմական խորհուրդ|Հեղափոխական ռազմական խորհրդի]] Դաշտային շտաբի ռազմագրաքննական բաժին (հոկտեմբեր, 1919 ֊ մարտ, 1921)
* [[Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակ]]ի շտաբի ռազմական գրաքննության վարչություն (մարտ֊ապրիլ, 1921 ֊ օգոստոս, 1921)<ref>{{Cite web |title=Штаб Рабоче-Крестьянской Красной Армии |url=http://guides.eastview.com/browse/gbfond.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070705065613/http://guides.eastview.com/browse/gbfond.html |archive-date=2007 թ․ հուլիսի 5 |accessdate=2007 թ․ հուլիսի 5}}</ref>
* ՌԽՖՍՀ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին կից Հակահեղափոխության և սաբոտաժի դեմ պայքարի Համառուսաստանյան արտակարգ կոմիտեի Տեղեկատվական բաժնի ռազմական գրաքննության ենթաբաժին (օգոստոս, 1921)
* Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի Գրանցման վարչության 8-րդ բաժին (կենտրոնական ռազմական գրաքննություն) (1935)
* Կարմիր բանակի Գլխավոր շտաբի Գլխավոր հետաքննչական վարչության ռազմական գրաքննության բաժին (փետրվար, 1942 ֊ հոկտեմբեր, 1942)
* ԽՍՀՄ պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարիատի կենտրոնական ռազմական գրաքննության բաժին (հոկտեմբեր, 1942 ֊ սեպտեմբեր, 1943)
* Կարմիր բանակի Գլխավոր շտաբի ռազմական գրաքննության բաժին (սեպտեմբեր, 1943 ֊ փետրվար, 1946)
* [[Գլխավոր շտաբ#Գլխավոր շտաբի պատմությունը ԽՍՀՄ-ում|ԽՍՀՄ Զինված ուժերի Գլխավոր շտաբի]] ռազմական գրաքննության վարչություն (փետրվար, 1946֊1990)
* [[ԽՍՀՄ Զինված ուժեր]]ի Գլխավոր շտաբի Տպագրության և զանգվածային այլ լրատվամիջոցներում գաղտնիքների պաշտպանության բաժին (1990֊1991)

=== Գրաքննության մակարդակներ ===
Խորհրդային գրաքննությունն ուսումնասիրող [[Առլեն Բլյում]]ն առանձնացնում է գրաքննության 5 մակարդակ՝
* [[ինքնագրաքննություն]]
* խմբագրական գրաքննություն
* Գլավլիտ
* [[ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտե|գաղտնի քաղաքական ոստիկանական մարմինների]] պատժիչ գրաքննություն
* կուսակցական ղեկավարության գաղափարական գրաքննություն։

Գրող [[Վլադիմիր Վոյնովիչ]]ը գրում էր, որ «Խորհրդային Միությունում ամենագլխավոր գրաքննիչը վախն է»<ref name="vv"/>։

Եթե խորհրդային առաջին տարիներին գրաքննիչներն ստիպված էին խմբագրել և արգելել կոմունիստական քաղաքականությանը հակասող բազում ստեղծագործություններ, ապա հետագայում հեղինակներն ու խմբագիրներն իրենք սկսեցին ջանալ հարմարվել գրաքննական սահմանափակումներին։ Այսպես առաջացավ ինքնագրաքննության երևույթը։ Արդյունքում գրաքննիչներն արդեն հիմնականում երևան էին հանում վրիպակներ և ալյուզիաներ, ինչպես նաև հեռացնում էին բռնաճնշված հեղինակների ստեղծագործությունները։

1984-1989 թվականներին բարձրաստիճան գրաքննիչներից մեկը՝ Յու. Օտրեշկոն ասել է.

{{քաղվածք|Ոչ ոք իրեն թույլ չէր տալիս գրել ինչ-որ արտառոց բան, որպեսզի հատուկ գրաքննության չենթարկվի։ Մարդիկ, որոնք աշխատում էին խորհրդային գրական կամ լրագրության ոլորտում, գիտեին, թե ինչպես խուսափել գրաքննական խմբագրումներից։ Ճշգրիտ կլիներ ասել, որ իմ ժամանակ գրաքննությունը երբեք չէր արգելում հակասովետականությունը։ Այն պատճառով, որ ոչ ոք չէր գրում հակասովետականություն։ Հնարավոր է, որ գրում էին իրենց համար, սակայն թերթեր, ամսագրեր կամ հրատարակչատներ չէին տանում<ref name="cjes"/>։|}}

Հաջորդ մակարդակը խմբագրական գրաքննությունն էր և գրաքննությունը ստեղծագործական միություններում։ Ինչպես գրում է Առլեն Բլյումը. «1940-50-ական թվականներին խմբագիրները, որպես կանոն, արդեն փոխարինում էին գրաքննիչներին՝ վերջիններիս թողնելով միայն գաղտնի տվյալների ռազմատնտեսական ցանկի պահպանման վերահսկողությունը»։ Որպես օրինակ կարելի է նշել [[Սերգեյ Վորոնին]]ին, որը 1963 թվականին հեռացվեց «[[Նևա (ամսագիր)|Նևա]]» ամսագրի գլխավոր խմբագրի պաշտոնից՝ «գրաքննական թերակատարման» համար<ref name="neva"/><ref>{{Ռուսերեն հոդված |автор=Блюм А. В. |заглавие=«Нева» накануне «второго Октябрьского переворота» |год=1996 |место=СПб. |издание=Нева |тип=журнал |страницы=214-216}}</ref>, ինչպես նաև 1970 թվականին [[Ալեքսանդր Տվարդովսկի|Ալեքսանդր Տվարդովսկու]] պաշտոնաթողությունը և «[[Նովի միր]]» ամսագրի աշխատակազմի ճակատագիրը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://books.google.com.by/books?id=Rrt6UlAlUIIC&printsec=frontcover&hl=ru#PPA239,M1 |автор=Лакшин В. Я. |заглавие=Голоса и лица |год=2004 |часть=Твардовский |издательство=Geleos Publishing House |страницы=239-253 |страниц=606 |isbn=5818902935}}</ref>։

Գրաքննության մեջ կենտրոնական դիրք էր զբաղեցնում [[Գլավլիտ]]ը՝ պաշտոնական գրաքննական գերատեսչությունը։ Գլավլիտի կողմից հաստատված ստեղծագործություններն արդեն պետք է լիովին բավարարեին գաղափարական մաքրության բոլոր պահանջներին։ Փաստացի այն տպագրված ստեղծագործությունների պետական ընդունման բաժինն էր{{sfn|Блюм|2000|loc=Глава I. Система тотального контроля}}։ Նմանատիպ գործառույթներ էին կատարում իրենց ոլորտներում [[Պետկինո]]ն և [[Պետհեռռադիո]]ն։

ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության մարմինները՝ Միացյալ պետական քաղաքական վարչությունը, [[ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ|Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը]], [[ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության նախարարություն|Պետական անվտանգության նախարարություն]]ը և [[ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտե|Պետական անվտանգության կոմիտեն]], նույնպես զբաղվում էին գրաքննական հարցերով (սկզբնապես Պետական քաղաքականության վարչությունում ստեղծվեց Քաղբաժին, որը մի շարք բարեփոխումների արդյունքում դարձավ Պետանվտանգության կոմիտեի 5-րդ վարչությունը)։ 1920-ական թվականներին նրանք, փաստորեն, կատարում էին վերագրաքննական գործառույթներ՝ ստուգելով Գլավլիտի գրաքննիչների աշխատանքը և բռնագրավելով այն ստեղծագործությունները, որոնք պատահաբար վրիպել էին։ 1930-ական թվականներին ազդեցության ոլորտների բաժանում կատարվեց, 1940-ական թվականներից պետանվտանգությունն սկսեց Գլավլիտից «հակախորհրդային քարոզի» փաստի փորձաքննություն պահանջել այն ստեղծագործությունների համար, որոնք բռնագրավվել էին{{sfn|Блюм|2000|loc=Глава I. Система тотального контроля}}։

1970-ական թվականներին Պետանվտանգության կոմիտեն չէր թույլատրում տպագրել գրող [[այլախոհ]]ների ստեղծագործությունները, ինչպես նաև վերահսկում էր նրանց «աշխատանքները»։ Այսպես, [[Սերգեյ Դովլաթով]]ի գրքի առաջին տարբերակը [[Էստոնական ԽՍՀ Պետանվտանգության կոմիտե]]ի հրամանով ոչնչացվեց «Էեստի Ռաամատ» հրատարակչատանը<ref>{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.sergeidovlatov.com/books/rein.html |автор=Рейн Е. Б. |заглавие=Несколько слов вдогонку |год=1999 |место=СПб. |издание=Малоизвестный Довлатов |издательство=АОЗТ «Журнал "Звезда"» |тип=Сборник |страницы=386-396 |isbn=5-7439-0021-3}}</ref>։

Պետանվտանգության աշխատանքն ուղղված էր անցանկալի տեղեկատվության՝ նախքան գրաքննությանը դրա հասնելը, ի հայտ բերելու պրոֆիլակտիկային։ Նրանք վերահսկում էին նաև գրաքննական մարմինների կադրերի ընտրությունն ու տեղաբաշխումը, մասնակցում էին գրադարանների «մաքրմանը»։ Սակայն պետանվտանգությունը կարևորագույն դեր էր խաղում արտասահմանից եկած տեղեկատվության վերահսկման մեջ. բոլոր նամակները, ծանրոցները և այլն նրանց ուշադրության կենտրոնում էին{{sfn|Блюм|2000|loc=Глава I. Система тотального контроля}}։

Կոմունիստական կուսակցության մարմինները գրաքննության վերջին և բարձրագույն կառույցներն էին, որոնք լուծում էին ցանկացած հարց՝ հեղինակների, ստեղծագործությունների, հրատարակչատների, զանգվածային լրատվամիջոցների ճակատագրերն ամբողջովին վերահսկվում էին գաղափարական բաժանմունքների կողմից։ Երկրի գրաքննական մարմինները ենթարկվում էին [[Կենտրոնական կոմիտե (ԽՄԿԿ)|Կենտկոմին]] և [[Քաղբյուրո]]յին, որոնք վերահսկում էին գաղափարական ոլորտը։ Կուսակցական կառույցների որոշումները պարտադիր էին բոլոր պետական մարմինների համար։ Առավել կարևոր հարցերում հաշվի էին առնվում բարձրագույն կուսակցական մարմինների հատուկ որոշումները{{sfn|Блюм|2000|loc=Глава I. Система тотального контроля}}։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}

== Գրականություն ==
* {{Ռուսերեն գիրք |заглавие=История советской политической цензуры. Документы и комментарии |ответственный=Составитель Т. М. Горяева |год=1997 |место=М. |издательство=«Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН) |страниц=672 |isbn=5-86004-121-7}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Горяева |автор=Горяева Т. М. |заглавие=Политическая цензура в СССР. 1917-1991 |год=2009 |издание=2 |место=М. |издательство=«Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН) |страниц=407 |серия=История сталинизма |isbn=978-5-8243-1179-2 |тираж=2000}}
* {{Ռուսերեն գիրք |автор=Горяева Т. М. |заглавие=Радио России. Политический контроль советского радиовещания в 1920-х - 1930-х годах. Документированная история |год=2009 |место=М. |издательство=Фонд Первого Президента России Б. Н. Ельцина |страниц=160 |серия=История сталинизма |isbn=978-5-8243-1085-6 |тираж=2000}}
* {{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Большая цензура. Писатели и журналисты в Стране Советов. 1917-1956 |ответственный=Составитель Л. В. Максименков |год=2005 |место=М. |издательство=Материк |страниц=752 |isbn=5-85646-145-2 |тираж=3000}}
* {{Ռուսերեն գիրք |автор=Блюм А. В. |заглавие=За кулисами «Министерства правды». Тайная история советской цензуры, 1917-1929 |год=1994 |место=СПб. |издательство=Академический проект |страниц=320 |isbn=5-7331-0027-3 |тираж=2000}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Блюм |ссылка=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/libraries/books/blium/total/ |автор=Блюм А. В. |заглавие=Советская цензура в эпоху тотального террора. 1929-1953 |год=2000 |издание=Монография |место=СПб. |издательство=Академический проект |страниц=321 |isbn=5-7331-0190-3}}
* {{Ռուսերեն գիրք |автор=Блюм А. В. |заглавие=Закат Главлита: Как разрушалась система советской цензуры: Документальная хроника 1985-1991 гг. Книга: Исследования и материалы |год=1995 |место=М. |издательство=Терра}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Блюм |автор=Блюм А. В. |заглавие=Еврейский вопрос под советской цензурой: 1917-1991 |ответственный=Отв. ред. Д. А. Эльяшевич |год=1996 |место=СПб. |издательство=Петербургский еврейский университет |том=1 |страниц=185 |серия=Петербургская иудаика}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_book7731.html |автор=Жирков Г. В. |заглавие=История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие |год=2001 |издательство=Аспект пресс |страниц=358 |isbn=5-7567-0145-1}}
* {{Ռուսերեն գիրք |автор=Кинг Д. |заглавие=Пропавшие комиссары. Фальсификация фотографий и произведений искусства в сталинскую эпоху |год=2005 |оригинал=The Commissar Vanishes: The Falsification of Photographs and Art in Stalin's Russia |издательство=Контакт-культура |страниц=208 |isbn=5938820235}}
* {{Ռուսերեն գիրք |автор=Козлов В. А., Мироненко С. В., Эдельман О. В., Завадская Э. Ю. |заглавие=Крамола. Инакомыслие в СССР при Хрущеве и Брежневе. 1953-1982 гг |год=2005 |место=М. |издательство=Материк |страниц=432 |isbn=5-85646-128-2}}
* {{Ռուսերեն գիրք |автор=Глазков М. Н. |заглавие=Чистки фондов массовых библиотек в годы советской власти (октябрь 1917 - 1939) |год=2001 |издание=Монография |место=М. |издательство=Пашков дом |страниц=102 |серия=Отечественная история библиотечного дела |isbn=5-7510-0238-5}}
* {{Ռուսերեն գիրք |автор=Смыкалин А. С. |заглавие=Перлюстрация корреспонденции и почтовая военная цензура в России и СССР |год=2008 |издание=Монография |издательство=«Юридический центр Пресс» |страниц=320 |серия=Теория и история государства и права |isbn=978-5-94201-519-6 |тираж=1000}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Encyclopedia of Censorship |автор=Jonathon Green, Nicholas J. Karolides. |заглавие=Encyclopedia of Censorship |год=2009 |издательство=Infobase Publishing |pages=586-593 |allpages=721 |серия=Facts on File Library of World History |isbn=9781438110011}}

== Արտաքին հղումներ ==
* {{Cite web |title=Цензура и текст. После 1917 |url=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/ |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613HC6iWF?url=http://opentextnn.ru/censorship/russia/sov/ |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=6 апреля 2009 |publisher=Открытый текст |description=Коллекция документов, библиография}}
* {{Cite web |title=История политической цензуры в СССР |url=http://www.alexanderyakovlev.org/db-docs/58380 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/613HDD5sD?url=http://www.alexanderyakovlev.org/db-docs/58380 |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=6 апреля 2009 |work=База данных документов |publisher=Фонд Александра Яковлева}}
* {{Ռուսերեն գիրք |автор=Рейфман П. С. |заглавие=Цензура в дореволюционной, советской и постсоветской России. В 2-х томах |ответственный=Под ред. Г. Г. Суперфина. Пред. И. А. Пильщикова и В. С. Парсамова |год=2015 |место=М. |издательство=«Пробел-2000» |том=1}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.index.org.ru/journal/14/aronson1401.html |автор=Аронсон О. В. |заглавие=Неархивируемое |год=2001 |издание=Индекс/Досье на цензуру |тип=журнал |номер=14}} - о цензуре в советском кино.
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://magazines.russ.ru/nlo/2007/83/fe32.html |автор=Федотов М. А. |заглавие=Закон СССР о печати как юридическое чудо |год=2007 |издание=НЛО |тип=журнал |номер=83}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://russiancinema.ru/template.php?dept_id=3&e_dept_id=5&e_chr_id=49&e_chrdept_id=2&chr_year=1986 |автор=Ковалов О., Кудрявцев С. |заглавие=Новейшая история отечественного кино. 1986-2000. Кино и контекст |ответственный=под редакцией Л. Аркус |год=2004 |часть=Практика цензуры зарубежных фильмов подвергается резкой критике на секретариате СК СССР |место=СПб. |издательство=Сеанс |том=4 |isbn=5-901586-07-7 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111123233337/http://russiancinema.ru/template.php?dept_id=3&e_dept_id=5&e_chr_id=49&e_chrdept_id=2&chr_year=1986 |archive-date=2011-11-23}}
* {{Cite web |author=Суров А. |date=1999 |title=Краткий обзор цензурной политики советского государства |url=http://www.bulletin.memo.ru/b20/19.htm |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/613DhvofC?url=http://www.bulletin.memo.ru/b20/19.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 19 |accessdate=10 июня 2009}}
* [http://www.polit.ru/research/2010/07/06/goryaeva.html Политическая цензура в период стагнации и кризиса власти и идеологии в СССР (1969-1991 гг.)] // ''Горяева Т. М.'' Политическая цензура в СССР. 1917-1991. М.: РОССПЭН, 2009
* [http://www.agentura.ru/equipment/psih/info/story/ История системы и органов защиты информации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110606031532/http://www.agentura.ru/equipment/psih/info/story/ |date=2011-06-06 }} на сайте Agentura.ru
* Индекс/Досье на цензуру - российский журнал, посвящённый проблемам цензуры, в том числе истории советской цензуры
* [http://gazeta.aif.ru/_/online/longliver/86/19_01 Цензура бессмертна. Интервью с начальником Третьего управления Главлита В. Симаньковым] // АиФ
* [http://www.svoboda.org/a/28148315.html Почтовая цензура в СССР] // РС/РСЕ, 10 декабря 1996
* ''Арлен Блюм''. [http://www.fedy-diary.ru/html/042011/24042011-02a.html Как это делалось в Ленинграде. Цензура в годы оттепели, застоя и перестройки, 1953-91]
* ''Арлен Блюм''. [http://magazines.russ.ru/neva/2005/4/bl21-pr.html «Нева» в годы оттепели и застоя. Хроника цензурных репрессий] // magazines.russ.ru, 2005
* [http://www.bbc.com/russian/features-37802585 «Cоветская цензура»]: историческая справка, Би-Би-Си, 28.10.2016
* {{Cite web |author=David King. |date=1997 |title=The Commissar Vanishes |url=https://www.nytimes.com/books/first/k/king-commissar.html |accessdate=2015 թ․ նոյեմբերի 2 |publisher=The New York Times |language=en}}

{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից|2017 թվականի [[Կաղապար:Օրվա հոդված/Օգոստոսի 10, 2017 թ.|օգոստոսի 10]]}}
{{Տարվա հոդված/Կատեգորիա|2017}}
{{Ընտրյալ հոդված/Կատեգորիա|2018}}

[[Կատեգորիա:Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում]]
[[Կատեգորիա:Մարդու իրավունքները ԽՍՀՄ-ում]]
[[Կատեգորիա:Քաղաքագիտություն]]