Վիքիպեդիա

Վատիկան

Երկիր Հարավային Եվրոպայում
Ընտրյալ հոդված
Վիքիպեդիա:Ընտրյալ հոդվածներ
Դուք կարդում եք հոդված, որը «Ընտրյալ հոդված» կարգավիճակ ունի։

Վատիկան քաղաք (իտալ.՝ Città del Vaticano [tʃitˈta del vatiˈkaːno]; լատին․՝ Civitas Vaticana)[Ն 1], պաշտոնապես Վատիկան քաղաք-պետություն (իտալ.՝ Stato della Città del Vaticano[Ն 2], լատին․՝ Status Civitatis Vaticanae)[Ն 3], ինքնիշխան պետություն, որը տեղակայված է Հռոմ քաղաքում։ 44 հեկտար մակերեսով (110 ակր) և մոտ 1000 բնակչությամբ[1] այն աշխարհի ամենափոքր պետությունն է և՛ տարածքով և՛ բնակչությամբ։ Այնուամենայնիվ, պաշտոնապես այն ինքնիշխան չէ, բայց ինքնիշխանությունը գտնվում է պապականության ձեռքում։

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (20 Հունիսի 2019) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)
Վատիկան Քաղաք-Պետություն
Status Civitatis Vaticanae
Վատիկան Քաղաք-Պետություն դրոշ
Դրոշ		 Վատիկան Քաղաք-Պետություն զինանշանը
Զինանշան
Ազգային օրհներգ՝ Inno e Marcia Pontificale
Վատիկան Քաղաք-Պետություն դիրքը
Վատիկան Քաղաք-Պետություն դիրքը
Մայրաքաղաք
և ամենամեծ քաղաք 		Վատիկան Քաղաք
Պետական լեզուներ լատիներեն
Անկախություն
Տարածք
 -  Ընդհանուր 0.44 կմ²  (234րդ)
Բնակչություն
 -  2008 նախահաշիվը 824 
 -  Խտություն 1,780 /կմ² 
4,610 /մղոն²
Արժույթ Եվրո (EUR)
Ժամային գոտի (ՀԿԺ+1)
 -  Ամռանը (DST)  (ՀԿԺ+2)
Ազգային դոմեն .va
Հեռախոսային կոդ +39
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դրոշը ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգություն ,
օբյեկտ № 286
ռուս.. • անգլ.. • ֆր.

Հոգևոր[1] կամ եկեղեցական-մենիշխանական[2] պետություն է (թեոկրատիայի տեսակ), որը ղեկավարվում է Հռոմի պապի կողմից։ Բարձրագույն պետական իշխանությունն իրականացնում է տարբեր ազգային պատկանելիություն ունեցող կաթոլիկ հոգևորականությունը։ 1377 թվականին Ավիգոնից պապերի վերադարձից հետո նրանց նստավայրը հիմնականում Վատիկանի Առաքելական պալատն է, որը գտնվում է ներկայիս Վատիկան քաղաքում, չնայած որ երբեմն նստավայրը տեղափոխվել է Հռոմի Քուիրինալյան պալատ կամ այլ տեղ։

Վատիկանը տարբերվում է պապական աթոռից (լատին․՝ Sancta Sedes)[Ն 4], որը գալիս է վաղ քրիստոնեական ժամանակներից և հիմնական եպիսկոպոսական աթոռն է 1,2 միլիարդ լատինական և արևելյան կաթոլիկ հավատակիցներով ամբողջ աշխարհում։ Մյուս կողմից անկախ քաղաք-պետությունը ստեղծվեց 1929 թվականին Պապական աթոռի և Իտալիայի միջև Լաթերանի պայմանագրով, որով այն ներկայացվում էր որպես նոր ստեղծված[3], ոչ թե որպես ավելի մեծ պապական պետությունների ժառանգորդ (756-1870), որը նախկինում ընդգրկել է Ապենինյան թերակղզու զգալի մասը։ Պայմանագրի համաձայն՝ Պապական աթոռն ունի քաղաք պետության նկատմամբ «ամբողջական սեփականատիրություն, բացառիկ տիրապետություն և ինքնավար իշխանություն և արդարադատություն»[4] ։

Վատիկանում կան կրոնական և մշակութային տեսարժան վայրեր, օրինակ՝ Սուրբ Պետրոսի տաճարը, Սիքստինյան կապելլան, Վատիկանի թանգարանները։ Այնտեղ են գտնվում աշխարհի ամենահայտնի նկարներն ու քանդակները։ Վատիկանի բացառիկ տնտեսությանը ֆինանսապես աջակցում է նամականիշների և հուշանվերների վաճառքը, թանգարանների մուտքի վճարը, հրատարակությունների վաճառքը։

Անվանում

խմբագրել

Վատիկան անվանումն առաջին անգամ օգտագործվել է Լաթերանի պայմանագրում, որը ստորագրվել է 1929 թվականի փետրվարի 11-ին, և որով հիմնադրվում է ժամանակակից քաղաք-պետությունը։ Անվանումը վերցված է Վատիկանյան բլուրի անվանումից, որի վրա տեղակայված է Սուրբ Պետրոսի տաճարը։ «Վատիկանը» ծագել է էտրուսկական բնակավայրի՝ Վատիկա (Vatica ) կամ Վատիկում (Vaticum) անվանումից, որը նշանակում է պարտեզ։ Տեղակայված է հռոմեացիների կողմից vaticanus ager «Վատիկանի տարածք» կոչվող ընդհանուր տարածքում։

Քաղաքը իտալերեն պաշտոնապես կոչվում է Città del Vaticano, իսկ ավելի պաշտոնական անվանումը Stato della Città del Vaticano է, ինչը թարգմանվում է «Վատիկան քաղաք-պետություն»։ Չնայած որ Պապական աթոռը (որը տարբերվում է Վատիկան քաղաքից) և կաթոլիկ եկեղեցին պաշտոնական թղթաբանության մեջ օգտագործում են եկեղեցական լատիներենը, Վատիկան քաղաքը պաշտոնապես կիրառում է իտալերեն։ Քաղաքի լատինական անվանումը Status Civitatis Vaticanæ է[5][6], որը օգտագործվում է Պապական աթոռի պաշտոնական փաստաթղթերում, եկեղեցական և պապական փաստաթղթերի մեծ մասում։

Պատմություն

խմբագրել
 
Սուրբ Պետրոսի հրապարակի տեսքը Միքելանջելոյի գմբեթի գագաթից

Վաղ պատմություն

խմբագրել
 
Վատիկանի կոթողը, որը Կալիգուլան բերել էր Եգիպտոսից

«Վատիկան» անվանումը արդեն օգտագործվում էր Հռոմեական հանրապետության գոյության ժամանակ՝ բնորոշելու համար Տիբերի արևմտյան ափից մինչև Հռոմ ընկած ճահճոտ տարածքը։ Հռոմեական կայսրության ժամանակ շատ վիլլաներ էին կառուցվել այստեղ։ Դրանից հետո Ագրիպինա Ավագը (մ.թ.ա. 14 - մ.թ. 33 հոկտեմբերի 18) տարածքը չորացրեց և մեր թվարկության առաջին դարում այստեղ իր պարտեզները կառուցեց։ Մ.թ. 40 թվականին նրա որդին՝ կայսր Կալիգուլան (մ.թ. 12, օգոստոսի 31- մ.թ.41, հունվարի 24) այդ այգիներում կառուցեց կրկես կառապանների համար (մ.թ. 40), որի կառուցումը հետագայում ավարտեց Ներոն։ Կրկեսը կոչվում էր the Circus Gaii et Neronis[7], կամ պարզապես Ներոյի կրկես[8]։

Ենթադրվում է, որ անգամ քրիստոնեությունից առաջ Հռոմի այս ի սկզբանե չբնակեցված հատվածը (the ager vaticanus) երկար ժամանակ համարվել է սուրբ կամ առնվազն բնակության համար չնախատեսված։ Փռուգիական աստվածուհի Կիբելեին և նրա ամուսին Ատտիսին նվիրված սրբավայրը մոտակայքում Սուրբ Պետրոսի կոնստանտինյան բազիլիկի (տաճար) կառուցումից հետո դեռ երկար ժամանակ գործում էր[9]։

Անգամ տարածքի վերականգնումից հետո Վատիկանի ջրի գերազանցապես ցածր որակի մասին է հիշատակել պոետ Մարցիալը (մ.թ. 40-ից մինչև 102-ից 104 ընկած ժամանակահատված)[10]։ Տակիտոսը գրում էր, որ 69 թվականին՝ 4 կայսրերի տարում, երբ Վիտելլիոսին իշխանության բերած հյուսիսային բանակը ժամանեց Հռոմ, «Նրանց մեծ մասը գիշերեցին Վատիկանի անառողջ շրջաններում, ինչը հանգեցրեց զինվորականության շրջանում շատ մահերի. և՛ Տիբերի այդտեղով հոսելը, և՛ գալլերի և գերմանացիների շոգին չդիմանալը, և՛ նրանց՝ այդ ջուրը խմելու անզուսպ ագահությունը թուլացրեցին նրանց մարմինները, և հիվանդությունների համար լավ նախապայմաններ ստեղծեցին»[11]։

Վատիկանի Օբելիսկը (կոթող) Կալիգուլան վերցրել էր Հելիոպոլիսից (Եգիպտոս)՝ զարդարելու համար իր կրկեսը և հանդիսանում է դրա վերջին նշմարելի մնացորդը[12]։ 64 թվականի Հռոմի Մեծ կրակից հետո այս տարածքը դարձավ շատ քրիստոնյաների նահատակության վայրը։ Հին ավանդույթը պատմում է, որ հենց այս կրկեսում Սուրբ Պետրոսը գլխիվայր խաչվեց[13]։

Կրկեսի դիմաց գերեզմանատուն էր, և նրանք բաժանվում էին միմյանցից Վիա Կորնելիայով։ Սգո հուշարձանները, դամբարանները, տապանաքարերը, ինչպես նաև բոլոր բազմաստվածություն ունեցող կրոնների աստվածներին երկրպագելու համար նախատեսված խորանները կանգում էին մինչև 4-րդ դարի առաջին կեսում Սուրբ Պետրոսի կոնստանտինյան բազիլիկի կառուցումը։ Այս հին գերեզմանատան մնացորդները հայտնաբերվել են դարերի ընթացքում տարբեր պապերի իրականացրած վերակառուցման աշխատանքների ժամանակ։ Այդ աշխատանքները առավել հաճախակի դարձան Վերածննդի (Ռենեսանս) ժամանակ, մինչև պարբերական պեղումների իրականացումը Պիոս XII պապի հրամանով 1939-ից 1941 թվականներին։ Կոնստանտինյան բազիլիկը կառուցվել է 326 թվականին այդ գերեզմանատանը թաղված Սուրբ Պետրոսի ենթադրյալ տապանաքարի վրա[14]։

Այդ ժամանակներից սկսած տարածքը սկսեց ավելի բնակեցվել, ինչը պայմանավորված էր բազիլիկի շուրջ ձևավորված ակտիվությամբ։ Պալատը կառուցվել է դեռևս 5-րդ դարում Սիմմաչուս պապի ժամանակ (498-ից 514 թվականներ)[15]։

Պապական մարզեր

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Պապական մարզ
 
Իտալական թերակղզին 1796 թվականին: Կենտրոնական Իտալիայի դեղին հատվածով նշված է պապական մարզը:

Պապերը աստիճանաբար ձեռք էին բերում աշխարհիկ դեր՝ ստանձնելով Հռոմի մերձակա շրջանների կառավարումը։ Նրանք ղեկավարում էին պապական մարզերը, որոնք հազարավոր տարիներ զբաղեցնում էին Իտալական թերակղզու մի մեծ հատվածը մինչև 19-րդ դարի կեսեր, երբ պապականությանը պատկանող բոլոր տարածքները բռնագրավվեցին նորաստեղծ Իտալական թագավորության կողմից։

Այս ժամանակահատվածի մեծ մասում պապերը չեն բնակվել Վատիկանում։ Լաթերանյան պալատը, որը Հռոմի հակառակ կողմում էր, նրանց հիմնական նստավայրն էր համարվում հազարավոր տարիներ։ 1309-ից 1377 թվականներին նրանք ապրում էին Ավինյոնում (Ֆրանսիա)։ Երբ վերադարձան,պապերը որոշեցին հաստատվել Վատիկանում։ Նրանք տեղափոխվեցին Քուիրինալյան պալատ 1583 թվականին, երբ կառուցման աշխատանքները ավարտվեցին (այդ ժամանակ պապը Պողոս V էր (1605-1621)), բայց 1870 թվականի Հռոմի գրավումից հետո նրանք տեղափոխվեցին Վատիկան, իսկ նրանց նստավայրը վերափոխվեց Իտալիայի թագավորի նստավայրի։

Իտալիայի միավորում (Ռիսորզիմենտո)

խմբագրել

1870 թվականին պապական ունեցվածքը հայտնվեց վտանգի մեջ, երբ Հռոմը բռնակցվեց Պիեմոնտի առաջնորդած ուժերի կողմից, որոնք միավորել էին Իտալիայի մնացած հատվածը, պապական ուժերի ձևական դիմադրությունից հետո։

Իտալիան քայլեր չձեռնարկեց Վատիկանի պատերի ներսում Պապական աթոռի գործերին միջամտելու համար։ Այնուամենայնիվ, շատ վայրերում այն բռնագրավեց եկեղեցու ունեցվածքը։ 1871 թվականին Քուիրինալյան պալատը բռնագրավվեց Իտալիայի թագավորի կողմից և դարձավ թագավորական պալատ։ Դրանից հետո պապերը հաստատվեցին Վատիկանում, և որոշ պապական արտոնություններ ճանաչվեցին երաշխավորությունների օրենքով, որոնց թվում է դեսպաններ ուղարկելու և ընդունելու իրավունքը։ Բայց պապերը չճանաչեցին Հռոմում իշխելու Իտալիայի թագավորի իրավունքը և հրաժարվեցին լքել Վատիկանը մինչև վեճի լուծումը 1929 թվականին։ Պիոս IX պապը (1846 թվականից 1878 թվականներ)՝ պապական մարզի վերջին ղեկավարը, կոչվում էր «Վատիկանի պատանդ»։ Աշխարհիկ իրավունքներից զրկվելով պապերը կենտրոնացան հոգևոր խնդիրները լուծելու վրա։

Լաթերանի պայմանագրեր

խմբագրել

Այս իրավիճակը լուծվեց 1929 թվականի փետրվարի 11-ին, երբ կնքվեց Լաթերանի պայմանագիրը Իտալիայի թագավորության և Պապական աթոռի միջև համապատասխանաբար Վիկտոր Էմանուիլ III թագավորի անունից վարչապետ և կառավարության ղեկավար Բենիտո Մուսոլինիի և Պիոս XI պապի անունից կարդինալ-պետքարտուղար Պիետրո Գասպարիի կողմից[3][4][16]։ Պայմանագրով, որը ուժի մեջ մտավ 1929 թվականի հունիսի 7-ին, հիմնադրվեց Վատիկան քաղաք-պետությունը և վերահաստատվեց Իտալիայում կաթոլիկության հատուկ կարգավիճակը[17]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

խմբագրել
 
Բրիտանական բանակի 38-րդ բրիգադի խմբավորումները Սուրբ Պետրոսի տաճարի առջև 1944 թվականի հունիսին:

Պիոս XII պապի գլխավորած Պապական աթոռը, որը իշխում էր Վատիկանում, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում որդեգրեց չեզոքության քաղաքականություն։ Չնայած նրան, որ 1943 թվականի սեպտեմբերի Կասսիբիլեի զինադադարից հետո գերմանական զորքերը օկուպացիայի ենթարկեցին Հռոմ քաղաքը, իսկ դաշնակիցները՝ 1944 թվականին, նրանք հարգեցին Վատիկանի չեզոքությունը[18]։ Հռոմի պապի հիմնական դիվանագիտական արտոնություններից մեկը քաղաքի ռմբակոծումը կանխելն է։ Դա է պատճառը, որ պապը դեմ էր անգամ բրիտանացիների կողմից Հռոմի վրա օդից թռուցիկներ նետելուն, պնդելով, որ քաղաք-պետության մեջ իրականացված մի քանի վայրէջքներ խախտել են Վատիկանի չեզոքությունը[19] : Բրիտանական ոստիկանությունը, ինչպես մեկնաբանվեց կաբինետի հանդիպման արձանագրությունում «չպետք է անհանգստացնի Վատիկանին, բայց նրա գործողությունները Հռոմի մյուս հատվածներում կախված կլինեն Իտալական կառավարության՝ պատերազմի կանոններին հետևելուց»[19]։

Ամերիկայի պատերազմի մեջ մտնելուց հետո ԱՄՆ-ն ընդդիմացավ այդպիսի ռմբակոծություններին՝ չցանկանալով վիրավորել իր ռազմական ուժերի կաթոլիկ անդամներին, բայց նշում էր, որ չի կարող արգելել բրիտանացիներին ռմբակոծել Հռոմը, եթե նրանք այդպես որոշեն։ Իսկ բրիտանացիները շարունակում էին պնդել, որ նրանք կռմբակոծեն Հռոմը, եթե պատերազմական իրավիճակը այդպես պահանջի[20]։ 1942 թվականի դեկտեմբերին Բրիտանիայի դեսպանորդը առաջարկեց Պապական աթոռին հռչակել Հռոմը «բաց քաղաք» . մի առաջարկ, որին Պապական աթոռն ավելի լուրջ վերաբերվեց, քան նախատեսում էին բրիտանացիները, ովքեր իրականում չէին ցանկանում, որ Հռոմը լինի բաց քաղաք, բայց Մուսոլինին մերժեց այդ առաջարկը, երբ պապը այն ներկայացրեց։ Դաշնակիցների Սիցիլիա ներխուժմամբ պայմանավորված՝ 500 ամերիկյան ինքնաթիռներ ռմբակոծեցին Հռոմը 1943 թվականի հուլիսի 19-ին՝ թիրախավորելով հիմնականում երկաթուղային հանգույցները։ Մոտ 1500 մարդ սպանվեց։ Պիոս XII-ը, ով հնարավոր ռմբակոծմամբ պայմանավորված նախորդ ամսում բնութագրվում էր որպես «անհանգիստ հիվանդ», անձամբ մեկնեց ողբերգության վայր։ Մեկ այլ հարձակում տեղի ունեցավ 1943 թվականի օգոստոսի 13-ին, որից հետո Մուսոլինին իշխանությունից հեռացվեց[21]։ Հաջորդ օրը Պապական աթոռի հետ հռչակագրի ձևակերպումները ճշգրտելուց հետո նոր կառավարությունը Հռոմը հռչակեց ազատ քաղաք, բայց Բրիտանիան որոշեց, որ երբեք Հռոմը չի ճանաչելու ազատ քաղաք[22]։

Հետպատերազմյա պատմություն

խմբագրել

Պիոս XII-ը պատերազմի ընթացքում ձեռնպահ էր մնում կարդինալ ձեռնադրելուց։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին առկա էին մի քանի կարևոր թափուր պաշտոններ՝ կարդինալ-պետքարտուղար, կամերլինգ, կանցլեր, կրոնականների կոնգրեգացիա[23]։ 1946 թվականի սկզբին Պիոս XII-ը ձեռնադրեց 32 կարդինալների՝ իր այդ մտադրության մասին հայտարարելով Սուրբ Ծննդյանը նախորդող հաղորդագրության մեջ։

Հայրապետական ռազմական կորպուսը՝ բացառությամբ շվեյցարական գվարդիայի, արձակվեց Պոլ VI-ի կամքով, ինչպես նշվում է 1970 թվականի սեպտեմբերի 14-ի նամակում։ Ժանդարմերիայի կորպուսը ձևափոխվեց քաղաքացիական ոստիկանության և անվտանգության ուժերի։

1984 թվականին Իտալիայի և Պապական աթոռի միջև նոր կոնկորդատը ձևափոխեց նախորդ պայմանագրի որոշ դրույթներ, որը ներառում էր կաթոլիկության որպես Իտալիայի պետական կրոնի ճանաչումը. այս կարգավիճակը շնորհվել էր կաթոլիկությանը 1848 թվականի Սարդինիայի թագավորության ստատուտով[17]։

1995 թվականին նոր հյուրատան՝ Սուրբ Մարտայի տան, կառուցումը Սուրբ Պետրոսի տաճարի հարևանությամբ քննադատվեց Իտալիայի շրջակա միջավայրի պաշտպանության խմբերի կողմից, ում հովանավորում էին Իտալիայի քաղաքական գործիչները։ Նրանք պնդում էին, որ նոր կառույցը թույլ չի տա մոտակա իտալական բնակավայրերից տեսնել տաճարը[24]։ Մի կարճ ժամանակով այդ ծրագրերի պատճառով լարվեցին հարաբերությունները Վատիկանի և Իտալիայի կառավարության միջև։ Վատիկանի տեխնիկական ծառայությունների բաժանմունքի ղեկավարը հաստատակամորեն մերժեց Վատիկան պետության կառուցելու իրավունքի դեմ առկա մարտահրավերները իր սահմանների ներսում[24]։

Աշխարհագրություն

խմբագրել
 
Վատիկան քաղաքի քարտեզը, որտեղ առանձնացված են նշանավոր կառույցները և Վատիկանի այգիները:

«Վատիկան» անվանումը առաջացել է քրիստոնեությունից առաջ, ծագում է լատիներեն Mons Vaticanus բառից, որը նշանակում է Վատիկանի լեռ։ Վատիկան քաղաք-պետության տարածքը Mons Vaticanus-ի և դրա հարևանությամբ գտնվող նախկին Վատիկանի դաշտերի մի մասն է կազմում։ Այստեղ են կառուցվել Սուրբ Պետրոսի տաճարը, Առաքելական պալատը, Սիքստինյան կապելլան, թանգարանները և բազում այլ շինություններ։ ՄԻնչ 1929 թվականը տարածքը հռոմեական Բորգո շրջանի մի մասն էր կազմում։

Գտնվելով Տիբերի արևմտյան ափին և բաժանված լինելով քաղաքից՝ այդ տարածքը պաշտպանվում էր ներգրավված լինելով Լեո IV-ի (847-55) կառուցած պատերի ներսում, իսկ ավելի ուշ ընդլայնվեց ներկայիս ամրության պատերով, որը կառուցվել է Պոլ III-ի (1534-49), Պիոս IV-ի (1559-65) և Ուրբան VIII-ի (1623–44) կողմից։

1929 թվականի Լաթերանի պայմանագիրը որոշեց պետության սահմանները՝ հիմնվելով այն փաստի վրա, որ այդ տարածքի մեծ մասը ընդգրկված էր վերը թվարկված պատերի ներսում։ Սահմանների մի հատվածում պատեր չկային, դրանց փոխարեն սահման էին հանդիսանում որոշ կառույցներ, իսկ սահմանի մի փոքր հատվածի համար կառուցվեց ժամանակակից պատը։

 
Վատիկան քաղաք-պետության տարածքը Լաթերանի պայմանագրի համաձայն:

Այդ տարածքում էր գտնվում Սուրբ Պետրոսի հրապարակը, որը Իտալիայի տարածքից տարբերակվում էր միայն հրապարակի սահմանները խորհրդանշող սպիտ գծերով։ Այս սահմաններին մոտ էր գտնվում Պիոս XII-ի պալատը։ Սուրբ Պետրոսի հրապարակ կարելի է հասնել Via della Conciliazione փողոցով, որն անցնում է Տիբեր գետի մերձակայքով մինչև հրապարակ։ Այս հանճարեղ ուղին կառուցվել է Բենիտո Մուսոլինիի կողմից Լաթերանի պայմանագրի կնքուց հետո։

Լաթերանի պայմանագրի համաձայն՝ Պապական աթոռի Իտալիայի տարածքում գտնվող որոշ սեփականություններ, որոնցից առավել նշանավոր են Կաստել Կանդոլֆոյի պապական պալատը և մեծ բազիլիկ շինությունները, ձեռք բերեցին արտատարածքային կարգավիճակ, ինչպիսին ունեն օտարերկրյա դեսպանությունները։ Այս սեփականությունները, որոնք սփռված էին Հռոմում և Իտալիայում, հիմնեցին գլխավոր գրասենյակներ և հաստատություններ, որոնք կգործեին Պապական աթոռի բնույթին և առաքելությանը համապատասխան։

Կաստել Կանդոլֆոյում և վերը նշված բազիլիկ կառույցներում վերահսկողություն են իրականացնում ոչ թե իտալացի ոստիկանները, այլ Վատիկան քաղաք-պետության ոստիկանական գործակալները։ Լաթերանի պայմանագրով (հոդված 3) Սուրբ Պետրոսի հրապարակում, մինչև բազիլիկան, բայց ոչ բազիլիկա տանող աստիճանները, հիմնականում վերահսկվում են Իտալիայի ոստիկանության կողմից։

Իտալիայի շրջակա տարածքներից Վատիկան մուտք գործելու համար անձնագրային ստուգում չի իրականացվում։ Մարդիկ կարող են ազատ մուտք գործել Սուրբ Պետրոսի հրապարակ և տաճար, իսկ պապական ընդունելության ժամանակ նաև այն սրահ, որտեղ դրանք անց են կացվում։ Այս լսարանի համար, ինչպես նաև Սուրբ պետրոսի տաճարում և հրապարակում անց կացվող մեծ միջոցառումների ժամանակ, անվճար տոմսերը ձեռք են բերվում նախօրոք։ Վատիկանի թանգարանը՝ ներառյալ Սիքտինյան կապելլան, սովորաբար մուտքի գումար է սահմանում։ Պարտեզներում հանրային մուտքը փակ է, փոխարենը փոքր խմբերի համար կարող են կազմակերպվել էքսկուրսիաներ այգիներում և տաճարի տակ գտնվող պեղումների վայրում։ Մյուս վայրերը բաց են միայն այն անձանց համար, ովքեր այնտեղ մտնելու իրավունք ունեն։


 
Սուրբ Պետրոսի հրապարակ, տաճարն ու կոթողը Պիոս XII-ի հրապարակից


Կլիմա

խմբագրել

Վատիկանում նույն Հռոմի կլիման է՝ մեղմ միջերկրյածովյան կլիմա, որն ուղեկցվում է մեղմ, անձրևոտ ձմեռներով հոկտեմբերից մայիսի կեսերն ընկած ժամանակահատվածում, և տաք, չոր ամառներով՝ մայիսից մինչև սեպտեմբեր։ Մի քանի աննշան տեղական կլիմայական առանձնահատկությունների՝ մառախուղի ու ցողի առաջացման պատճառները Սուրբ Պետրոսի տաճարի հսկայական չափսերը, բարձրությունը, շատրվանները և մեծ ընդարձակ հրապարակի չափսերն են։

Վատիկանի կլիմայական տվյալները
Ամիս հունվ փետ մարտ ապր մայ հուն հուլ օգոս սեպ հոկ նոյ դեկ Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F) 19.8
(67.6) 		21.2
(70.2) 		26.6
(79.9) 		27.2
(81) 		33.0
(91.4) 		37.8
(100) 		39.4
(102.9) 		40.6
(105.1) 		38.4
(101.1) 		30.0
(86) 		25.0
(77) 		20.2
(68.4) 		40.6
(105.1)
Միջին բարձր °C (°F) 11.9
(53.4) 		13.0
(55.4) 		15.2
(59.4) 		17.7
(63.9) 		22.8
(73) 		26.9
(80.4) 		30.3
(86.5) 		30.6
(87.1) 		26.5
(79.7) 		21.4
(70.5) 		15.9
(60.6) 		12.6
(54.7) 		20.4
(68.7)
Միջին օրական °C (°F) 7.5
(45.5) 		8.2
(46.8) 		10.2
(50.4) 		12.6
(54.7) 		17.2
(63) 		21.1
(70) 		24.1
(75.4) 		24.5
(76.1) 		20.8
(69.4) 		16.4
(61.5) 		11.4
(52.5) 		8.4
(47.1) 		15.2
(59.4)
Միջին ցածր °C (°F) 3.1
(37.6) 		3.5
(38.3) 		5.2
(41.4) 		7.5
(45.5) 		11.6
(52.9) 		15.3
(59.5) 		18.0
(64.4) 		18.3
(64.9) 		15.2
(59.4) 		11.3
(52.3) 		6.9
(44.4) 		4.2
(39.6) 		10.0
(50)
Ռեկորդային ցածր °C (°F) −11.0
(12.2) 		−4.4
(24.1) 		−5.6
(21.9) 		0.0
(32) 		3.8
(38.8) 		7.8
(46) 		10.6
(51.1) 		10.0
(50) 		5.6
(42.1) 		0.8
(33.4) 		−5.2
(22.6) 		−4.8
(23.4) 		−11
(12.2)
Տեղումներ մմ (դյույմ) 67
(2.64) 		73
(2.87) 		58
(2.28) 		81
(3.19) 		53
(2.09) 		34
(1.34) 		19
(0.75) 		37
(1.46) 		73
(2.87) 		113
(4.45) 		115
(4.53) 		81
(3.19) 		804
(31.65)
Միջ. տեղումների օրեր (≥ 1 mm) 7.0 7.6 7.6 9.2 6.2 4.3 2.1 3.3 6.2 8.2 9.7 8.0 79.4
Միջին ամսական արևային ժամ 120.9 132.8 167.4 201.0 263.5 285.0 331.7 297.6 237.0 195.3 129.0 111.6 2472,8
աղբյուր: Servizio Meteorologico[25], data of sunshine hours[26]

2007 թվականի հուլիսին Վատիկանը ընդունեց Սան Ֆրանցիսկոյում և Բուդապեշտում[27] գործող երկու ընկերությունների առաջարկը, որով նա կդառնար առաջին չեզոք ածխածնային պետությունը։ Իր ածխածնի երկօքսիդի արտանետումները փոխհատուցելու նպատակով Հունգարիայում կառուցվելու էր Վատիկանի կլիմայական անտառ[28], որը լոկ խորհրդանշական քայլ էր[29]՝ ուղղված կաթոլիկներին մոլորակը պահպանելու հարցում ոգևորելուն[30] : Ծրագիրն այդպես էլ չհաջողվեց[31][32]։

2008 թվականի նոյեմբերի 26-ին Վատիկանը սկսեց իրականացնել 2007 թվականի մայիսին հայտարարված ծրագիրը, որով Պոլ VI-ի դահլիճի տանիքում տեղադրվելու էին արևային վահանակներ[33][34]

Այգիներ

խմբագրել

Վատիկանում են գտնվում Վատիկանի այգիները (իտալ.՝ Giardini Vaticani)[35], որոնք զբաղեցնում են այդ տարածքի կեսից ավելին։ Այն այգիները, որոնք կառուցվել են Վերածննդի և Բարոկկոյի ժամանակաշրջանում, զարդարված են շատրվաններով և արձաններով։

Այգիները զբաղեցնում են մոտավորապես 23 հեկտար (57 ակր) տարածք, որը Վատիկանի բլրի մեծ մասն է կազմում։ Ամենաբարձր կետը գտնվում է ծովի մակարդակից 60 մետր (200 ֆուտ) բարձրության վրա։ Հարավից, հյուսիսից և արևմուտքից այն շրջապատված է քարե պատերով։

Այս պարտեզները առաջացել են միջնադարում, երբ պտղատու և խաղողի այգիները ընդարձակվեցին Պապական Առաքելական պալատի հյուսիսային հատվածում[36] 1279 թվականին պապ Նիկոլաս III-ը (Ջիովանի Գաետանո Օրսինի, 1277-1280) իր նստավայրը Լաթերանից հետ տեղափոխեց Վատիկան և այս տարածքը շրջապատեց պատերով[37]։ Այստեղ նա կառուցեց պտղատու այգի (pomerium), սիզամարգ (pratellum) և պարտեզ (viridarium)[37].


 
Սուրբ Պետրոսի հրապարակ, տաճարն ու կոթողը Պիոս XII-ի հրապարակից։


Կառավարում

խմբագրել

Վատիկանը բացարձակ ընտրովի միապետություն է, որտեղ իշխանության գլուխ կանգնած է հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու առաջնորդը։ Պապը իրականացնում է հիմնական օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունը ամբողջ Վատիկանի տարածքում, ինչը ոչ ժառանգական միապետության բացառիկ դեպք է։

Վատիկանը այն քիչ ճանաչված անկախ պետություններից մեկն է, որը չի դարձել ՄԱԿ֊ի անդամ։ Պապական աթոռը, որը տարբերվում է Վատիկան քաղաք֊պետությունից, ունի մշտական դիտորդի կարգավիճակ ՄԱԿ֊ի Գլխավոր ասամբլեայում, ինչը ենթադրում է լիիրավ անդամի բոլոր իրավունքները բացառությամբ ձայնի իրավունքից։

Քաղաքական համակարգ

խմբագրել

Վատիկանի կառավարումը ունի եզակի կառուցվածք։ Պապը պետության ղեկավարն է։ Օրենսդիր իշխանությամբ օժտված է Վատիկան քաղաք֊պետության հայրապետական հանձնաժողովը․ այն կարդինալներից բաղկացած մարմին է, ովքեր նշանակվում են պապի կողմից 5 տարի ժամկետով։ Գործադիր իշխանությունը այդ հանձնաժողովի նախագահի ձեռքում է։ Նրան այն իրականացնելու հարցում աջակցում են գլխավոր քարտուղարը և նրա տեղակալը։ Պետության արտաքին հարաբերությունները իրականացնում է Պապական աթոռի պետքարտուղարությունը և դիվանագիտական ծառայությունը։ Այնուամենայնիվ, պապը Վատիկանում ունի իշխանության օրենսդիր, գործադիր և դատական ճյուղերի նկատմամբ բացարձակ վերահսկողություն։ Ներկայումս նա Եվրոպայի միակ բացարձակ միապետն է։

Գոյություն ունեն նաև հատուկ բաժանմունքներ, որոնք զբաղվում են առողջապահությանը, անվտանգությանը, հեռահաղորդակցությանը առնչվող հարցերով[38]։

Կամերլենգո կարդինալը ղեկավարում է Առաքելական պալատը, որին վերապահված է պապական սեփականության և այլ պապական ժամանակավոր իրավունքների և լիազորությունների իրականացումը պապական աթոռի թափուր մնալու դեպքում։ Իսկ արդեն Վատիկան պետության սեփականությունը մնում է Վատիկան քաղաք֊պետության հայրապետական հանձնաժողովի վերահսկողության տակ։ Իր գործունեությունը իրականացնելով 3 այլ կարդինալների հետ միասին, որոնք ամեն 3 օրը մեկ ընտրվում են վիճակահանությամբ (յուրաքանչյուրը կարդինալների առանձին կարգից (կարդինալ֊եպիսկոպոս, կարդինալ֊քահանա, կարդինալ֊սարկավագ)), նա փաստացի իրականացնում է Վատիկան քաղաք֊պետության ղեկավարի լիազորություները այդ ժամանակահատվածում։ Այս 4 կարդինալների ընդունած որոշումները պետք է հավանության արժանանան կարդինալների խորհրդի կողմից։

Ազնվականությունը, որը ասոցացվում էր Պապական աթոռի հետ պապական մարզի ժամանակներում շարունակում էր ասոցացվել Պապական դատարանի հետ այս տարածքների կորստից հետո, միայն պայմանական պարտականություններն իրականացնելիս։ Նրանք կազմավորում են արարողակարգային ազնվական պահակախումբը։ Վատիկան քաղաք պետության գոյության առաջին տասնամյակներում գործադիր իշխանությունը վերապահված էր նրանց, այդ թվում Վատիկան քաղաք պետության պատվիրակին (այժմ՝ Վատիկան քաղաք֊պետության հանձնաժողովի նախագահ)։ Բայց 1968 թվականի մարտի 28֊ի motu proprio Pontificalis Domus նամակով[39] պապ Պոլ VI֊ը վերացրեց այդ ժամանակ դեռևս գոյություն ունեցող պատվավոր պաշտոնները, որոնցից էր ռազմական մատակարարման պետը (quartermaster) և ձիապանը[40]։

1929 թվականի Լաթերանի պայմանագրով ստեղծված Վատիկան քաղաք֊պետությունը Պապական աթոռին օժտում է ժամանակավոր իրավասությամբ և անկախությամբ այդ փոքր տարածքում։ Այն տարբերվում է Պապական աթոռից։ Պետությունը կարող է համարվել Պապական աթոռի կարևոր, բայց ոչ անհրաժեշտ տարրը։ Դեռ Հռոմեական կայսրության ժամանակներից Պապական աթոռը գոյություն է ունեցել որպես դատական գործունեությամբ զբաղվող միասնական մարմին և միջազգայնորեն ճանաչվել որպես անկախ և հզոր ինքնիշխան կառույց՝ սկսած ուշ անտիկ ժամանակներից մինչ մեր օրերը առանց ընդհատումների, անգամ այն ժամանակ, երբ զրկված էր իր տարածքներից (օրինակ՝ 1870-1929): Պապական աթոռնին է պատկանում աշխարհում առաջին ակտիվ մշտական դիվանագիտական ծառայությունը, որը ստեղծվել է առնվազն 325թ. Նիկեայի ժողովի ընթացքում՝ այդ ժողովում իրականացնելով դիվանագիտական առաքելություն[41]։

Պետության ղեկավար

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հռոմի պապ
Տե՛ս նաև՝ Հռոմի պապերի ու հակապապերի ցանկ
 
Առաքելական պալատ (Palazzo Apostolico), հռոմի պապի պաշտոնական նստավայրը: Այստեղ Բենեդիկտոս XVI պապը գտնվում է այն պատուհանի մոտ, որը առանձնանում է պատուհանագոգի կենտրոնից կախված մուգ կարմիր դրոշով:

Հռոմի պապը ի պաշտոնե[42] Վատիկան քաղաք-պետության ղեկավարն է. այդ գործառույթները պայմանավորված են Հռոմի թեմի եպիսկոպոս լինելու առաջնային գործառույթներով։ Պապական աթոռ տերմինը վերաբերվում է ոչ թե Վատիկան պետությանը, այլ պապի հոգևոր կառավարմանը, որը գերազանցապես իրականացվում է Հռոմեական կուրիայի միջոցով[43]։

Ֆրանցիսկոս պապը, ում անունը Խորխե Մարիո Բերգոլիո էր, և ով ծնվել էր Բուենոս Այրեսում (Արգենտինա), պապական աթոռը զբաղեցրեց 2013 թվականի մարտի 13-ին։ Պապին ենթակա Վատիկան քաղաքի հարցերով հիմնական կառավարական պաշտոնյան Վատիկան քաղաք-պետության հայրապետական հանձնաժողովի նախագահն է, ով 1952 թվականից սկսած իրականացնում է այն իշխանությունը, որը նախկինում վերապահված էր Վատիկանի քաղաքապետին։ 2001 թվականից սկսած հայրապետական հանձնաժողովի նախագահն ունի նաև Վատիկանի քաղաքապետարանի նախագահի տիտղոս։ ներկայիս նախագահը իտալացի կարդինալ Ջուզեպպե Բերտելոն է, ով նշանակվեց այդ պաշտոնին 2011 թվականի հոկտեմբերի 1-ին։

Կառավարում

խմբագրել

Օրենսդիր իշխանության լիազորություններն իրականացնում է Վատիկան քաղաք֊պետության միապալատ հայրապետական հանձնաժողովը, որը ղեկավարվում է հանձնաժողովի նախագահի կողմից։ Նրա 7 անդամները 5 տարի ժամկետով պապի կողմից նշանակված կարդինալներ են։ Հանձնաժողովի ընդունած ակտերը պետք է արժանանան պապի հավանությանը Պապական աթոռի պետքարտուղարության միջոցով, և մինչ ուժի մեջ մտնելը պետք է հրապարակվեն Acta Apostolicae Sedis-ի հատուկ հավելվածում։ Այս հավելվածը հիմնականում պարունակում է սովորական կատարողական հրամանագրեր, օրինակ՝ նամականիշների նոր հավաքածուների հաստատումը։

Գործադիր իշխանությունն իրականացնում է Վատիկանի քաղաքապետարանը։ Քաղաքապետարանը բաղկացած է հայրապետական հանձնաժողովի նախագահից, ով նաև գլխավոր քարտուղարն է, և գլխավոր քարտուղարի տեղակալից։ Նրանցից յուրաքանչյուրը նշանակվում է պապի կողմից 5 տարի ժամկետով։ Քաղաքապետի կողմից իրականացվող կարևորագույն գործողությունները պետք է հաստատվեն հայրապետական հանձնաժողովի և պապի կողմից պետքարտուղարության միջոցով։

Քաղաքապետարանը իրականացնում է կենտրոնական կառավարական գործառույթները մի քանի վարչությունների և գրասենյակների միջոցով։ Այս գրասենյակների ղեկավարներն ու պաշտոնյաները նշանակվում են պապի կողմից 5 տարի ժամկետով։ Այս մարմինները անդրադառնում են այն նյութական խնդիրներին, որոնք առնչվում են պետության տարածքին, օրինակ՝ քաղաքի անվտանգություն, պաշտոնական գրագրություն, տրանսպորտ, ֆինանսներ։ Քաղաքապետարանը վերահսկողություն է իրականացնում ժամանակակից անվտանգության և ոստիկանության ուժերի՝ Corpo della Gendarmeria dello Stato della Città del Vaticano-ի նկատմամբ։

Դատական իշխանությունն իրականացնում են գերագույն դատարանը, վերաքննիչ դատարանը, տրիբունալը և դատավարությունների դատավորները։ Վատիկանի պահանջով ընդունված վճիռները կարող են կիրառվել նաև Իտալիայում։

Երկրի միջազգային փոստային կոդը SCV է, ունի մեկ փոստային կոդը՝ 00120: Միացնելիս ստացվում է հետևյալ կոդը՝ SCV-00120[44]:

Պաշտպանություն և անվտանգություն

խմբագրել
 
Վատիկանի ժամապահը իր պահակախցիկի մոտ:
Հիմնական հոդված՝ Շվեյցարական գվարդիա
 
Հայրապետական շվեյցարական գվարդիայի անդամը իր ավանդական համազգեստով:
 
Ժանդարմերիայի ավտոմեքենա

Քանի որ Վատիկան քաղաքը անկլավ է Իտալիայի ներսում, նրա ռազմական անվտանգությունն ապահովում են Իտալիայի զինված ուժերը։ Չնայած այդ հանգամանքին, Իտալիայի հետ պաշտոնական պաշտպանության պայմանագիր չի կնքվել, քանի որ Վատիկանը չեզոք պետություն է։ Վատիկանը չունի սեփական զինված ուժեր, բայց կա շվեյցարական գվարդիան. դա Պապական աթոռի ռազմական կորպուսն է, որը պատասխանատու է պապի անձնական անվտանգության համար և մշտապես գտնվում է քաղաքում։ Գվարդիայի զինվորները ունեն Վատիկանի անձնագրի և քաղաքացիության իրավունք։ Շվեյցարացի վարձկանները պատմականորեն պապերի կողմից զորակոչվել են պապական մարզերի բանակներում, իսկ հայրապետական շվեյցարական գվարդիան 1506 թվականի հունվարի 22-ին ստեղծվել է Հուլիոս II պապի կողմից որպես պապի անձնական անվտանգությունն ապահովող պահակախումբ և ներկայումս շարունակում է այդ գործառույթի իրականացումը։ Այն հիշատակվում է Պապական աթոռի, այլ ոչ թե Վատիկան քաղաք-պետության հայրապետական տարեգրքում։ 2005 թվականի ավարտին գվարդիան ուներ 134 անդամ։ Գվարդիայի հավաքագրումը կարգավորվում է Պապական աթոռի և Շվեյցարիայի միջև կնքված հատուկ համաձայնագրով։ Բոլոր նորակոչիկները պետք է լինեն 18-ից 30 տարեկան, նվազագույնը 174 սմ հասակ ունեցող կաթոլիկ, չամուսնացած տղամարդիկ, ովքեր Շվեյցարիայի քաղաքացի են և ծառայել են Շվեյցարիայի զինված ուժերում և ստացել լավ ծառայության մասին վկայական։ Անդամներին տրամադրում են ատրճանակներ և ավանդական սակրատեգ (halberd): Նրանք ձեռք են բերում թիկնապահական հմտություններ։ Պալատինյան գվարդիան և ազնվական գվարդիան՝ Վատիկանի վերջին զինված ուժերը, ազատ արձակվեցին 1970 թվականին Պոլ VI պապի կողմից[45]։ Քանի որ Վատիկանը իր տարածքում գտնվող բոլոր կառույցները գրանցել է հատուկ պաշտպանության տակ գտնվող մշակութային արժեքների միջազգային գրանցամատյանում, Հաագայի ռազմական հակամարտության ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության կոնվենցիան տեսականորեն Վատիկանին դարձնում է պաշտպանված զինված ընդհարումներից[46]։

Քաղաքացիական պաշտպանությունը իրականացնում է Վատիկանի հրշեջների կորպուսը՝ ազգային հրշեջ խումբը։ Սկսելով ձևավորվել 19-րդ դարի սկզբին՝ կորպուսն իր ներկայիս տեսքով հիմնադրվել է 1941 թվականին։ Պատասխանատու է հրդեհաշիջման աշխատանքների, ինչպես նաև մի շարք քաղաքացիական պաշտպանության իրականացման անհրաժեշտություն ունեցող իրադարձությունների ժամանակ, այդ թվում ջրհեղեղներ, բնական աղետներ, մասսայական դժբախտ պատահարեր։ Կորպուսի նկատմամբ վերահսկողություն է իրականացվում Անվտանգության ծառայության և քաղաքացիական պաշտպանության դիրեկտորատի կողմից, որը պատասխանատու է նաև ոստիկանական կորպուսի (ժանդարմերիա) համար։

Ոստիկանական կորպուսը Վատիկան քաղաքի և Պապական աթոռի արտատարածքային սեփականությունների ոստիկանական և անվտանգության ուժերն են[47]։ Կորպուսը պատասխանատու է անվտանգության, հասարակական կարգի, սահմանային վերահսկողության, երթևեկության վերահսկման, քրեական հետաքննության և այլ հիմնական ոստիկանական պարտականությունների իրականացման համար։ Այդ պարտականություններից է նաև պապի անվտանգության ապահովումը Վատիկանից դուրս։ Կորպուսն ունի 130 հոգանոց անձնակազմ և հանդիսանում է Անվտանգության ծառայության և քաղաքացիական պաշտպանության դիրեկտորատի մի մասը, որը Վատիկանի քաղաքապետարանի մարմիններից մեկն է[48][49]։

Միջազգային հարաբերություններ

խմբագրել
 
Վատիկանի քաղաքապետարանի պալատ
 
The Ingresso di Sant'Anna, Իտալիայից մուտքը Վատիկան

Վատիկանը միջազգային իրավունքով ճանաչված քաղաք-պետություն է, բայց նրա անունից դիվանագիտական հարաբերությունները իրականացվում են Պապական աթոռի կողմից, որը ունի նաև իր առանձին դիվանագիտությունը։ Այսինքն, Վատիկանը չունի առանձին դիվանագիտական ծառայություն ։

Տարածքի չափազանց փոքր լինելու պատճառով Վատիկանը այն քիչ պետություններից է, որը իր երկրում դեսպանատներ ունենալու հնարավորություն չունի։ Վատիկանում հավատարմագրված դեսպանատները գտնվում են Հռոմում։ Միայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Վատիկանում հավատարմագրված որոշ դեսպանատների աշխատակիցներ հյուրընկալվեցին Վատիկանում, օրինակ՝ Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատան անձնակազմը, երբ Հռոմը շրջափակված էր Գերմանիայի և Առանցքի ուժերի կողմից։

Վատիկանի չափսերը այսպիսով չեն խանգարում, որ Պապական աթոռը գրանցի գլոբալ լայնամասշտաբ ձեռքբերումներ և իրականացնի ակտիվ միջազգային քաղաքականություն[50]։

Ամեն դեպքում Վատիկանը անդամակցում է որոշ միջազգային կազմակերպությունների, որոնց գործառույթները պահանջում են պետության որպես աշխարհագրական միասնական տարածքի մասնակցություն։ Այս կազմակերպությունների թիվը շատ ավելի քիչ է, քան նրանցը, որտեղ Պապական աթոռը կա՛մ անդամ է կա՛մ դիտորդ։ Հետևյալ 8 կազմակերպություններից յուրաքանչյուրում Վատիկանը հանդիսանում է անդամ պետություն[51][52]։

Նաև մասնակցում է[51]

Տնտեսություն

խմբագրել

Վատիկան քաղաքի բյուջեն ներառում է նաև Վատիկանի թանգարանները և փոստային բաժանմունքները և ֆինանսապես օգտվում է նամականիշների, մետաղադրամների, մեդալների և տուրիստական հուշարձանների վաճառքից, թանգարաններ այցելելու մուտքավճարից և հրատարակությունների վաճառքից ստացված գումարներից։ Աշխարհիկ աշխատողների եկամուտները և կյանքի ստանդարտները նույն են, ինչ Հռոմում նույն աշխատանքով զբաղվողներինը[54] : Արդյոււնաբերական մյուս ճյուղերն են նկարչությունը, խճանկարների արտադրությունը և անձնակազմի համար համազգեստի արտադրությունը։ Վատիկանը ունի նաև դեղատուն։

Կրոնական հարցերի ինստիտուտը (IOR, Istituto per le Opere di Religione), որը հայտնի է նաև Վատիկանի բանկ անվանմամբ Վատիկանում գտնվող ֆինանսական գործակալություն է, որը ամբողջ աշխարհով մեկ ֆինանսական գործունեություն է իրականացնում։ Ունի բազմալեզու բանկոմատներ լատիներեն հրահանգներով, որը այս գործառույթն իրականացնող միակ բանկոմատն է աշխարհում[55]։

Վատիկանն թողարկում է սեփական մետաղադրամներն ու նամականիշները։ Եվրոն Վատիկանի դրամական միավորն է 1999 թվականի հունվարի մեկից՝ ԵՄ-ի հետ կնքված հատուկ համաձայնագրի շնորհիվ (խորհրդի 1999/98 որոշմամբ)։ Եվրոյի մետաղադրամները և թղթադրամները ներկայացվեցին 2002 թվականի հունվարի մեկին. Վատիկանը եվրո բանկնոտներ չի թողարկել։ Եվրոյի մետաղադրամների թողարկումը խստորեն սահմանափակվում է պայմանագրով, սակայն երբեմն թույլ է տրվում ավելի շատ թողարկել այն տարում, երբ տեղի է ունենում պապականության փոփոխություն[56] : Իրենց քանակի սահմանափակ լինելու պատճառով վատիկանի թողարկած եվրոները բավականին թանկ են գնահատվում կոլեկցիոներների կողմից[57]։ Մինչև եվրոյի ընդունումը Վատիկանի մետաղադրամները և նամականիշները արտահայտվում են Վատիկանի լիրայի արժույթով, որը համապատասխանում էր իտալական լիրային։

Վատիկանը, որում աշխատում է 2.000 մարդ, 2007 թվականին ունեցավ 6.7 միլիոն եվրոյի ավելցուկ, սակայն 2008 թվականին 15 միլիոն եվրոյի պակասուրդ գրանցեց[58]

2012 թվականին ԱՄՆ պետդեպարտամենտի թմրամիջոցների վերահսկման միջազգային ռազմավարական զեկույցը առաջին անգամ Վատիկանին ներառեց այն երկրների ցուցակի միջին հորիզոնականներում, որոնք իրականացնում են փողերի լվացում, Իռլանդիայի նման երկրների կողքին, սակայն ոչ այքան խոցելի երկրների շարքում, որոնք են ԱՄՆ-ն, Գերմանիան, Իտալիան և Ռուսաստանը[59]։

2014 թվականի փետրվարի 24-ին Վատիկանը հայտարարեց, որ ստեղծում է տնտեսական հարցերով քարտուղարություն, որը պատասխանատու կլինի Պապական աթոռի և Վատիկանի իրականացրած բոլոր տնտեսական, ֆինանսական և վարչական գործողությունների համար. այն ղեկավարվելու է կարդինալ Ջորջ Փելլի կողմից։ Սա իրականացվեց այն բանից հետո, երբ 2 բարձրաստիճան հոգևորականներ մեղադրվեցին փողերի լվացման մեջ։ Ֆրանցիսկոս պապը նշանակեց նաև գլխավոր աուդիտոր, որը իրականացնելու է անսպասելի աուդիտ ցանկացած գործակալությունում ցանկացած ժամանակ, և ընդգրկելու է ԱՄՆ ֆինանսական ծառայություններ մատուցող ընկերություններին Վատիկանի 19.000 հաշիվները վերանայելու գործում՝ հաստատելու համար իր աջակցությունը փողերի լվացման միջազգային չափանիշների պահպանմանը[60]։

Ժողովրդագրություն

խմբագրել

Բնակչություն և լեզուներ

խմբագրել
 
Վատիկանի կնիքը (իտալերեն)

Վատիկան քաղաքի գրեթե բոլոր 450[61] քաղաքացիները կամ ապրում են Վատիկանում կամ ծառայութուն են իրականացնում Պապական աթոռի դիվանագիտական ծառայության աշխարհով մեկ սփռված դեսպանատներում, որոնք կոչվում են նունցիատուրա, իսկ պապական դեսպանները՝ նունցիաներ։ Վատիկանի քաղաքացիները 2 խմբի են բաժանվում՝ հոգևորականություն, որի մեծ մասը ծառայում է Պապական աթոռին, իսկ մի փոքր հատվածը զբաղեցնում պաշտոններ, և Շվեյցարական գվարդիա։ 2.400 աշխարհիկ աշխատողների մեծ մասը, որը կազմում է Վատիկանի աշխատուժի մեծ մասը, ապրում է Վատիկանից դուրս և Իտալիայի քաղաքացի է, իսկ մի քանիսն էլ այլ պետությունների քաղաքացիներ են։ Արդյունքում քաղաքի ներկայիս բոլոր քաղաքացիները կաթոլիկներ են, իսկ հոգևոր-մշակութային վայրերը՝ կաթոլիկական։

Վատիկանը չի ընդունել պաշտոնական լեզու, բայց ի տարբերություն Պապական աթոռի, որը իր պաշտոնական թղթաբանության մեջ կիրառում է լատիներենը, Վատիկան քաղաքը իր օրենսդրական և պաշտոնական հաղորդակցության մեջ կիրառում է միայն իտալերեն[62] : Իտալերենը նաև քաղաքում աշխատողների մեծ մասի կողմից օգտագործվող լեզուն է։ Շվեյցարական գվարդիայում շվեյցարական գերմաներենը հրամանատարության լեզուն է, բայց դրա առանձին անդամները հավատարմության երդում են տալիս իրենց մայրենի լեզուներով՝ գերմաներեն, ֆրանսերեն,ռոմանշերեն (Շվեյցարիայի պաշտոնական լեզու) կամ իտալերեն։ Վատիկանի պաշտոնական կայքէջի լեզուներն են իտալերենը, անգլերենը, ֆրանսերենը, գերմաներենը և իսպաներենը։ (Այս կայքէջը չպետք է շփոթել Պապական աթոռի կայքէջի հետ, որն օգտագործում է այդ բոլոր լեզուները, պորտուգալերեն, 2008 թվականի մայիսի 9-ից լատիներեն և 2009 թվականի մարտի 18-ից չինարեն)։

Քաղաքացիություն

խմբագրել

Ի տարբերություն այլ երկրների քաղաքացիությունների, որոնք հիմնված են կամ յուս սանգվինիս (jus sanguinis ) (ազգությունով պայմանավորված քաղաքացիություն, անգամ պետության տարածքից դուրս) կամ յուս սոլի (jus soli ) (ծնված պետության տարածքում), Վատիկանի քաղաքացիությունը օժտված է յուս օֆիսիով jus officii, որը պայմանավորված է Պապական աթոռի ծառայության որոշակի պաշտոններում իրականացրած աշխատանքով։ Քաղաքացիությունը դադարեցվում է պաշտոնից ազատվելու ժամանակ։ Քաղաքացիությունը տարածվում է նաև քաղաքացիների ամուսինների, ծնողների, ժառանգների վրա, եթե այդ մարդիկ ապրում են տվյալ քաղաքացու հետ[63][64]։ Պապական աթոռը, չլինելով պետություն, տրամադրում է միայն դիվանագիտական և ծառայողական անձնագրեր, մինչդեռ Վատիկանը իր քաղաքացիներին տրամադրում է սովորական անձնագրեր։

Ցանկացած մարդ, ով կորցնում է Վատիկանի քաղաքացիությունը և այլ երկրի քաղաքացի չի հանդիսանում, ավտոմատ կերպով ձեռք է բերում Իտալիայի քաղաքացիություն, ինչպես նախատեսվում է Լաթերանի պայմանագրով[65]։

2005 թվականի դեկտեմբերի 31 դրությամբ Պապից բացի կար Վատիկանի քաղաքացիություն ունեցող 557 մարդ, մինչդեռ 246 բնակիչ, որոնք չունեին քաղաքացիություն։

557 քաղաքացիների 74%-ը հոգևորականությունն էր, որոնց՝

  • 58-ը կարդինալներ էին, որոնք բնակվում են Հռոմում,
  • 293 հոգևորական, ովքեր Պապական աթոռի դիվանագիտական առաքելության անդամներ են, բնակվում են այլ երկրներում, և կազմում են ընդհանուր քաղաքացիների թվի կեսից ավելին,
  • 62 այլ հոգևորականներ, ովքեր աշխատում են բայց ոչ անպայման բնակվում Վատիկանում։

Շվեյցարական գվարդիայի 101 անդամները կազմում են ընդհանուր քաղաքացիների 18%-ը․ քաղաքում կան նաև օրենքը պահպանող ևս 55 մարդիկ, ովքեր ունեն Վատիկանի քաղաքացիություն[66][67]։

2011 թվականի փետրվարի 22-ին Բենեդիկտոս XVI պապը հրապարակեց նոր օրենք Վատիկան քաղաքի քաղաքացիության, բնակության հաստատման և քաղաք մտնելու կարգի հետ[68]։ Այդ նոր օրենքը բաղկացած էր 16 հոդվածներից, մինչդեռ հինն ուներ 33 հոդված[67]։ Դրանով թարմացվում էր հին օրենքը՝ հաշվի առնելով 1929 թվականից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունները։ Այդ իրադարձություններից են 1940 Վատիկանի քաղաքացիության տրամադրումը Պապական աթոռի դիվանագիտական ծառայության անդամներին[69]։ Ստեղծվեց նաև մի նոր ճյուղ՝ Վատիկանի բնակիչներ, այսինքն մարդիկ, ովքեր բնակվում են Վատիկանում, բայց պարտադիր չէ, որ լինեն Վատիկանի քաղաքացիներ[67]։

2011 թվականի մարտի 1-ին, Վատիկանում ապրող 800 անձանցից 220-ը քաղաքացիներ են։ Կան ընդհանուր 572 Վատիկանի քաղաքացիներ, որոնցից 352-ը բնակիչ չեն, հիմնականում դա նունցիաները և դիվանագիտական անձնակազմն է[67]։

2013 թվականի դրությամբ մոտ 30 կին քաղաքացի կար։


 
Սուրբ Պետրոսի տաճարի գմբեթից բացվող տեսարանը, որտեղ երևում է Վատիկան քաղաքը բոլոր ուղղություններից։


Մշակույթ

խմբագրել
 
Վատիկանի թանգարաններ․ ցուցադրվում են աշխատանքներ կաթոլիկ եկեղեցու հայտնի հավաքածուներից։

Վատիկանը աշխարհում հայտնի արվեստի գործերի տունն է։ Սուրբ Պետրոսի տաճարը, որի հետագա ճարտարապետներն են եղել Բրամանտեն, Միքելանջելոն, Ջակոմո դելա Պորտան, Մադերնոն և Բերնինի, Վերածննդի ճարտարապետության հռչակավոր կոթող է։ Սիքստինյան կապելլան հայտնի է իր որմնանկարներով, որոնք ներառում են Պերուջինոյի, Դոմենիկո Գիրլանդայոի և Բոտիչելիի աշխատանքները, ինչպես նաև առաստաղը և Միքելանջելոյի Վերջին դատաստանը։ Վատիկանի ինտերիերը ձևավորողներն են Ռաֆայելը և Ֆրա Անջելիկոն։

Վատիկանի առաքելական գրադարանը և Վատիկանի թանգարանի հավաքածուները ունեն պատմական, գիտական և մշակութային մեծ կարևորություն։ 1984 թվականին Վատիկանը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ներառվել է Համաշխարհային ժառանգության արժեքների ցուցակում․ այն միակն է, որը ներառված է ամբողջական պետության տեսքով։ Ավելին, այն միակն է, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից գրանցվել է որպես թանգարաններ պարունակող կենտրոն «Հատուկ պաշտպանության տակ գտնվող մշակութային ժառանգության միջազգային գրանցամատյանում» 1954 թվականի զինված հակամարտության ժամանակ մշակութային ժառանգության պաշտպանության Հաագայի կոնվենցիայի համաձայն։

  •  
    Միքելանջելոյի Pietà-ն տաճարում, որը Վատիկանի ամենահայտնի արվեստի գործերից մեկն է։
  •  
    Միքելանջելոյի որմնանկարը Սիքստինյան կապելլայի առաստաղին[70]։
  •  
    Մանրամասն զարդարված Սիքստինյան սրահը Վատիկանի գրադարանում։

Սպորտ

խմբագրել

Վատիկանն ունի քաղաքի ֆուտբոլի առաջնություն, որում ընդգրկված են 8 թիմեր, օրինակ, Շվեյցարական գվարդիայի ֆուտբոլային ակումբը և ոստիկանության և թանգարանների գվարդիայի թիմերը[71]։

Ենթակառուցվածքներ

խմբագրել

Տրանսպորտ

խմբագրել
 
Աշխարհի ամենակարճ ազգային երկաթգծային համակարգը:

Վատիկանն ունի իր տարածքին համապատասխան զարգացած տրանսպորտային ցանց (քաղաքում շատ են հրապարակները և քայլուղիները)։ պետությունը, որն ունի 1.05 կմ (0.65 մղոն) երկարություն և 0.85 կմ (0.53 մղոն) լայնություն[72], ունի փոքր տրանսպորտային համակարգ՝ առանց օդանավակայանի և մայրուղիների։ Վատիկանի միակ օդով ճանապարհորդելու տարբերակը քաղաքի ուղղաթռակայանն է։ Վատիկանը այն քիչ անկախ երկրներից է, որ չունի օդանավակայան, և օգտվում է Հռոմի օդանավակայանների ծառայություններից։ Այդ օդանավակայաններն են Լեոնարդո դա Վինչի-Ֆյումիչինո օդանավակայանը, ինչպես նաև Չամպինո օդանավակայանը[73]։

Վատիկանն ունի երկաթուղագիծ, որը հիմնականում օգտագործվում է բեռնափոխադրման համար, որը Իտալիայի երկաթուղագծին միանում է Հռոմի Սուրբ Պետրոսի կայարանում 852 մետր երկարությամբ (932 յարդ) գծով, որի 300 մետրը (330 յարդ) գտնվում է Վատիկանի տարածքում[73]։ Ջոն XXIII պապը առաջինն էր, ով շահագործեց երկաթգիծը. Ջոն Պոլ II պապը ավելի հազվադեպ էր այն օգտագործում[73]։

Մետրոյի ամենամոտ կայանն է Օտտավիանո-Սան Պիետրո-Մուզեյի Վատիկանի-ն[74]։

Հաղորդակցություն

խմբագրել

Քաղաքը սպասարկվում է անկախ, ժամանակակից հեռախոսային ծառայություններ մատուցող համակարգի կողմից, որը կոչվում է Վատիկանի հեռախոսային ծառայություն[75], ինչպես նաև փոստային համակարգի կողմից, որը սկսեց գործել 1929 թվականի փետրվարի 13-ից։ Օգոստոսի 1-ին պետությունը սկսեց թողարկել սեփական փոստային նամականիշները Վատիկան քաղաք-պետության ֆիլատելիստական և նումիզմատիկական գրասենյակի ղեկավարության ներքո[76] : Ասում են, որ քաղաքի փոստային ծառայությունը աշխարհում լավագույններից է[77], և ավելի արագ է, քան Հռոմինը։

 
Վատիկանի փոստը, որը հիմնադրվել է 1929 թվականի փետրվարի 11-ին:

Վատիկանը ունի նաև իր առանձին Ինտերնետ դոմենը (TLD), որը գրանցված է (.va). Լայնաշերտ ծառայությունները լայնորեն ապահովվում են Վատիկանի կողմից։ Վատիկանն ունի նաև ռադիոյի Միջազգային հեռահաղորդակցության միության կողմից տրամադրված ալիք, HV-ն, և սա երբեմն օգտագործվում է նաև սիրողական ռադիոօպերատորների կողմից։

Գուլիելմո Մարկոնիի կողմից կազմակերպված Վատիկանի ռադիոն հեռարձակվում է կարճ ալիքներով, միջին ալիքներով, FM հաճախականությամբ և Ինտերնետով[78]։ Դրա հեռարձակման հիմնական ալեհավաքը տեղակայված է Իտալիայի տարածքում, ինչը գերազանցում է հեռարձակումների շրջակա միջավայրի պաշտպանության թույլատրելի աստիճանը։ Այդ պատճառով էլ Վատիկանի ռադիոյին դատարանի առջև կանգնեցրին։ Հեռուստատեսային ծառայությունները ապահովվում են մեկ այլ կառույցի՝ Վատիկանի հեռուստատեսային կենտրոնի կողմից[79]։

L'Osservatore Romano-ն Պապական աթոռի կիսապաշտոնական բազմալեզու թերթն է։ Այն հրատարակվում է մասնավոր ընկերության կողմից հռոմեական կաթոլիկ հովիվների հսկողությամբ, սակայն տրամադրում է պաշտոնական տեղեկատվություն։ Այնուամենայնիվ, փաստաթղթերի պաշտոնական տեքստերը հրատարակվում են Acta Apostolicae Sedis-ում, որը Պապական աթոռի պաշտոնաթերթն է և ունի Վատիկան քաղաք-պետության փաստաթղթերի հավելված։

Վատիկանի ռադիոն, Վատիկանի հեռուստատեսային կենտրոնը և L'Osservatore Romano-ն ոչ թե Վատիկանի այլ Պապական աթոռի մարմիններ են, և որպես այդպիսին հանդիպում են հայրապետական տարեգրքի ցուցակներում՝ Պապական աթոռի հետ կապված ինստիտուտներ բաժնում, որը գտնվում է Պապական աթոռի արտասահմանում գտնվող դիվանագիտական ծառայության և Վատիկանում հավատարմագրված դիվանագիտական կորպուսներին վերաբերող բաժիններից առաջ, և որից հետո գալիս է Վատիկան քաղաք-պետության բաժինը։

Վերամշակում

խմբագրել

2008 թվականին Վատիկանը սկսեց վերամշակման թափոնների «էկոլոգիական կղզին» և այդ նախաձեռնությունը շարունակվեց Ֆրանցիսկոսի պապի աթոռը զբաղեցնելու ողջ ժամանակահատվածում։

Ճարտարապետություն

խմբագրել

Հարուստ է ճարտարապետական հուշարձաններով՝ կերտված Վերածննդի խոշորագույն վարպետների մտահղացմամբ՝ Ռաֆայել Սանտի, Միքելանջելո, Բեռնինի։ Կենտրոնը Պապական պալատն է և Հռոմի Սուրբ Պետրոս տաճարը՝ կառուցված Սուրբ Պետրոս առաքյալի դամբարանի վրա։

Հանցագործություն

խմբագրել

Հանցագործությունը Վատիկանում հիմնականում դրսևորվում է պայուսակների հափշտակմամբ, գրպանահատությամբ և խանութների թալանով[80]։ Գրպանահատները հիմնականում գողություն են անում Սուրբ Պետրոսի հրապարակի այն հատվածում, որտեղ զբոսնում են տուրիստները[81]։ Եթե գողությունը կատարվում է Սուրբ Պետրոսի հրապարակում, հանցագործները ձերբակալվում և դատապարտվում են Իտալիայի օրենքներով, քանի որ այդ հատվածում պարեկություն են իրականացնում իտալացի ոստիկանները[82]։

Լաթերանի պայմանագրի 22-րդ հոդվածով[83], Իտալիան Պապական աթոռի պահանջով կարող է պատժել Վատիկանում հանցանք գործած անձանց և հենց ինքն էլ հանդես է գալիս այդ անձի դեմ մեղադրանքի առաջադրմամբ, եթե այդ մարդը ապաստան է գտել Իտալիայի տարածքում։ Եթե անձի կատարած գործողությունը և՛ Վատիկանում, և՛ Իտալիայում համարվում է հանցագործություն, և այն կատարվել է Իտալիայում, ապա Վատիկանում կամ պայմանագրով անձեռնմխելի համարվող տարածքներում ապաստան գտնելու դեպքում նրանց արտահանձնում են Իտալիայի իշխանություններին[83][84]։

Վատիկանը չունի բանտեր․ այստեղ կան միայն նախնական կալանքի համար նախատեսված վայրեր[85]։ Վատիկանում հանցանք գործած անձինք պատիժը կրում են Իտալիայի բանտերում, իսկ այդ ծախսերը իր վրա է վերցնում Վատիկանը[86]։

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ պաշտոնական արտասանությունը [[Միջազգային հնչյունական այբուբեն|[ˈtʃivitas vatiˈkana]]],դասականը՝ [[Միջազգային հնչյունական այբուբեն|[ˈkiːwɪtaːs waːtɪˈkaːna]]].
  2. ↑ "Stato della Città del Vaticano" (իտալերեն) գործածվում է պետության հիմնարար օրենքի տեքստում և պետության պաշտոնական կայքը.
  3. ↑ Այն լեզուներում, որոնք օգտագործվում են Պապական աթոռի պետքարտուղարության կողմից (բացառությամբ անգլերենի և իտալերենի, ինչպես արդեն նշվել է վերևում)։
    • ֆր.՝ Cité du Vatican — État de la Cité du Vatican
    • գերմ.՝ Vatikanstadt, cf. Vatikan — Staat Vatikanstadt (in Austria: Staat der Vatikanstadt)
    • լեհ.՝ Miasto Watykańskie, cf. Watykan — Państwo Watykańskie
    • պորտ.՝ Cidade do Vaticano — Estado da Cidade do Vaticano
    • իսպ.՝ Ciudad del Vaticano — Estado de la Ciudad del Vaticano
  4. ↑ Պապական աթոռը կաթոլիկ եկեղեցու կենտրոնական ղեկավար մարմինը և ինքնիշխան ամբողջությունն է, որը ճանաչված է միջազգային իրավունքի կողմից և բաղկացած է Պապից և Հռոմեական կուրիայից։ Դա, ընդհանուր առմամբ, կարող է կոչվել Վատիկան, հատկապես երբ օգտագործվում է որպես փոխանունություն կաթոլիկ եկեղեցու հիերարխիայի համար։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 «Holy See (Vatican City)». CIA—The World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 7-ին.
  2. ↑ «Vatican City». Catholic-Pages.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Preamble of the Lateran Treaty» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 11-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 «Text of the Lateran Treaty of 1929». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 7-ին.
  5. ↑ «Apostolic Constitution» (Latin).{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  6. ↑ Pope Francis (2014 թ․ սեպտեմբերի 8). «Letter to John Cardinal Lajolo» (Latin). The Vatican. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  7. ↑ Lanciani, Rodolfo (1892). Pagan and Christian Rome Houghton, Mifflin.
  8. ↑ «Vatican City in the Past». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 11-ին.
  9. ↑ «Altar dedicated to Cybele and Attis». Vatican Museums. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  10. ↑ «Damien Martin, "Wine and Drunkenness in Roman Society"» (PDF).
  11. ↑ Tacitus, The Histories, II, 93, translation by Clifford H. Moore (The Loeb Classical Library, first printed 1925)
  12. ↑ Pliny the Elder, Natural History XVI.76.
  13. ↑ «St. Peter, Prince of the Apostles». Catholic Encyclopedia. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  14. ↑ Fred S. Kleiner, Gardner's Art through the Ages (Cengage Learning 2012 978-1-13395479-8), p. 126
  15. ↑ «Vatican». Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). 2001–2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 7-ին.
  16. ↑ Trattato fra la Santa Sede e l'Italia
  17. ↑ 17,0 17,1 «Patti lateranensi, 11 febbraio 1929 – Segreteria di Stato, card. Pietro Gasparri». vatican.va.
  18. ↑ «Rome». Ushmm.org. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 Chadwick, 1988, pp. 222–32
  20. ↑ Chadwick, 1988, pp. 232–36
  21. ↑ Chadwick, 1988, pp. 236–44
  22. ↑ Chadwick, 1988, pp. 244–45
  23. ↑ Chadwick 1988, էջ. 304
  24. ↑ 24,0 24,1 Thavis, John (2013). The Vatican Diaries: A Behind-the-Scenes Look at the Power, Personalities and Politics at the Heart of the Catholic Church. NY: Viking. էջեր 121–2. ISBN 978-0-670-02671-5.
  25. ↑ Tabelle climatiche 1971–2000 della stazione meteorologica di Roma-Ciampino Ponente dall'Atlante Climatico 1971–2000 – Servizio Meteorologico dell'Aeronautica Militare
  26. ↑ «Visualizzazione tabella CLINO della stazione / CLINO Averages Listed for the station Roma Ciampino». Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 13-ին.
  27. ↑ «Vatican footprint wrong-footed». The Global Warming Policy Forum. 2010 թ․ մայիսի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 2-ին.
  28. ↑ «The Vatican to go carbon neutral». United Press International. 2007 թ․ հուլիսի 13. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  29. ↑ Vatican signs up for a carbon offset forest, Catholic News Service, published 13 July 2007. Retrieved 3 August 2007 Արխիվացված 5 Հուլիս 2008 Wayback Machine
  30. ↑ Climate forest makes Vatican the first carbon-neutral state, Western Catholic Reporter, published 23 July 2007. Retrieved 3 August 2007 Արխիվացված 4 Մարտ 2008 Wayback Machine
  31. ↑ Carbon offsets: How a Vatican forest failed to reduce global warming The Christian Science Monitor
  32. ↑ "Dangers lurk in offset investments", Ethical Corporation published 19 September 2011. Retrieved 25 August 2012 Արխիվացված 27 Ապրիլ 2012 Wayback Machine
  33. ↑ Going green: Vatican expands mission to saving planet, not just souls, Catholic News Service, published 25 May 2007. Retrieved 12 June 2007
  34. ↑ Glatz, Carol (26 November 2008) Vatican wins award for creating rooftop solar-power generator, Catholic News Service.
  35. ↑ «Map of Vatican City». saintpetersbasilica.org. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  36. ↑ «Al Pellegrino Cattolico: The Vatican Gardens». 2008 Al Pellegrino Cattolico s.r.l. Via di Porta Angelica 81\83 (S.Pietro) I- 00193 Roma, Italy. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 «Official Vatican City State Website: A Visit to the Vatican Gardens». 2007–08 Uffici di Presidenza S.C.V. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  38. ↑ «Vatican City». Catholic-Pages.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 4-ին.
  39. ↑ Pontificalis Domus, 3
  40. ↑ The site Hereditary Officers of the Papal Court continues to present these functions and titles as still in use, several decades after their abolition. Արխիվացված 13 Մարտ 2007 Wayback Machine
  41. ↑ Vatican Diplomacy, Catholic-Pages.com Արխիվացված 2007-03-19 Wayback Machine. Retrieved 15 March 2007
  42. ↑ One of the titles of the Pope listed in the Annuario Pontificio is "Sovereign of Vatican City State" (page 23* in recent editions).
  43. ↑ «Code of Canon Law: text – IntraText CT».
  44. ↑ "International postal code: SCV-00120." www.vatican.va Holy See Press Office – General Information. Retrieved 23 October 2009.
  45. ↑ «Vatican City Today». Vatican City Government. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  46. ↑ Duursma, Jorri C. (1996). Fragmentation and the International Relations of Micro-states: Self-determination and Statehood. Cambridge University Press. էջ 396. ISBN 9780521563604.
  47. ↑ «Corpo della Gendarmeria» (Italian). Stato della Città del Vaticano. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 15-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  48. ↑ «Gendarme Corps». Office of the President of Vatican City State. 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  49. ↑ «Administrations and Central Offices». Office of the President of Vatican City State. 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  50. ↑ The Holy See and Diplomacy, Foreign and Commonwealth Office Արխիվացված 21 Մայիս 2009 Wayback Machine
  51. ↑ 51,0 51,1 Vatican City State: Participation in International Organizations Արխիվացված 10 Հուլիս 2010 Wayback Machine
  52. ↑ See also appendix at end of Bilateral Relations of the Holy See. vatican.va
  53. ↑ «Membership Vatican City State». Interpol. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 5-ին.
  54. ↑ «Holy See (Vatican City): Economy». CIA – The World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  55. ↑ O'Malley, Seán P. (2006 թ․ սեպտեմբերի 28). «A Glimpse Inside the Vatican & Msgr. Robert Deeley's Guest Post». Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 30-ին.
  56. ↑ «Agreements on monetary relations (Monaco, San Marino, the Vatican and Andorra)». Activities of the European Union: Summaries of legislation. Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 23-ին.
  57. ↑ «Benedict Vatican euros set for release». Catholic News. 2006 թ․ ապրիլի 21. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  58. ↑ Holy See's budget shortfall shrinks in 2008. Christian Telegraph. The report quoted deals mainly with the revenues and expenses of the Holy See and mentions only briefly the finances of Vatican City.
  59. ↑ Pullella, Philip (8 March 2012). "U.S. adds Vatican to money-laundering 'concern' list." Արխիվացված 2015-09-24 Wayback Machine Reuters.
  60. ↑ «Vatican financial system restructuring begins with new secretariat». The Italy News.Net. 2014 թ․ փետրվարի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 15-ին.
  61. ↑ «Vatican City State: Population». Vatican City State (English). Presidency of the Governorate of Vatican City State. 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  62. ↑ Vatican City State appendix to the Acta Apostolicae Sedis is entirely in Italian.
  63. ↑ United Nations High Commissioner for Refugees (1992 թ․ հունիսի 7). «Law on Citizenship and Residence, 7 June 1992». Unhcr.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  64. ↑ «Cittadinanza vaticana». Vatican.va. 2001 թ․ դեկտեմբերի 31. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  65. ↑ «Patti Lateranensi». vatican.va. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  66. ↑ «Vatican citizenship». Holy See Press Office. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 «Law Now Allows for Vatican Residents: 1929 Code Replaced». ZENIT. Innovative Media, Inc. 2011 թ․ մարտի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 2-ին.
  68. ↑ «Law on Citizenship, Residency and Access to the Vatican». VIS – Vatican Information Service. 2011 թ․ մարտի 1. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 1-ին.
  69. ↑ "Stato Città del Vaticano: Nuova legge sulla cittadinanza" in Toscana Oggi, 3 January 2011
  70. ↑ König, Gabriele Bartz, Eberhard (1998). Michelangelo Buonarroti, 1475–1564 (English ed.). Cologne: Könemann. ISBN 3-8290-0253-X.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  71. ↑ «Life in the Guard». Pontifical Swiss Guard. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  72. ↑ «Holy See – State of the Vatican City». Vatican Papal Conclave. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 «Railways of the World». Sinfin.net. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  74. ↑ https://www.rometoolkit.com/whattodo/vatican.htm
  75. ↑ On call 24/7: Vatican phone system directs thousands of call each day Արխիվացված 19 Դեկտեմբեր 2012 Wayback Machine, 24 July 2006.
  76. ↑ «The Early Definitives». Vatican Philatelic Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  77. ↑ Baker, Al (2004 թ․ հունիսի 27). «Hail Marys Not Needed: Vatican Mail Will Deliver». The New York Times. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  78. ↑ «Vatican Radio – Index». Vatican.va. 2005 թ․ սեպտեմբերի 2. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 6-ին.
  79. ↑ «Vatican Television Center – Index». Vatican.va. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 6-ին.
  80. ↑ «Vatican crime rate 'soars'». BBC. 2003 թ․ հունվարի 8. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  81. ↑ "Vatican surpasses all nations... in pickpockets?" Արխիվացված 15 Նոյեմբեր 2012 Wayback Machine. Rome Reports, 14 February 2011.
  82. ↑ Glatz, Carol (19 December 2013) "Man seriously injured after setting self on fire in St. Peter's Square" Արխիվացված 2018-09-20 Wayback Machine. Catholic News Service
  83. ↑ 83,0 83,1 «INTER SANCTAM SEDEM ET ITALIAE REGNUM CONVENTIONES* INITAE DIE 11 FEBRUARII 1929» (Italian). Vatican.va. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 12-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  84. ↑ Shea, Alison (2009). «Researching the Law of the Vatican City State». Hauser Global Law School Program. New York University School of Law. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
  85. ↑ How Does Vatican City Deal With Criminals? Slate. 30 May 2012. Retrieved 18 April 2013.
  86. ↑ "Is the Vatican a Rogue State?" Spiegel Online. 19 January 2007. Retrieved 25 August 2010.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վատիկան» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վատիկան&oldid=10064295» էջից