Յոհան Ֆրիդրիխ Շիլլեր
Յոհան Քրիստոֆ Ֆրիդրիխ ֆոն Շիլլեր (գերմ.՝ Johann Christoph Friedrich von Schiller, նոյեմբերի 10, 1759[1][2][3][…], Մարբախ ամ Նեկար, Վյուրթեմբերգի դքսություն, Սրբազան Հռոմեական կայսրություն[2][4][5] - մայիսի 9, 1805[1][2][3][…], Վայմար, Սաքսեն-Վեյմար-Էյզենախ, Սրբազան Հռոմեական կայսրություն[2][4]), գերմանացի բանաստեղծ, փիլիսոփա, պատմաբան և դրամատուրգ, ով կյանքի վերջին տասնյոթ տարիներին (1788-1805 թվականներ) եղել է անվանի քնարերգու Յոհան Վոլֆգանգ ֆոն Գյոթեի մոտ ընկերը։ Վերջինիս հետ Շիլլերը համագործակցել է որոշ ստեղծագործություններ գրելիս։ Շիլլերը գրականության մեջ ներկայացնում է ռոմանտիկ ուղղությունը։
Կենսագրություն
խմբագրելՅոհան Քրիստոֆ Ֆրիդրիխ Շիլլերը ծնվել է Վյուրտեմբերգյան դքսության Մարբախ քաղաքում, թափառաշրջիկ զինվորական ծառայողի ընտանիքում։ Նրա հայրը զինվորական բուժակ էր։ Դեռ մանուկ հասակից Շիլլերը շատ մեծ հետաքրքրությամբ լսում էր հին ասքերն ու առասպելները, ինչպես նաև հատվածներ Աստվածաշնչից, որոնք սիրով նրա համար կարդում էր նրա մայրը։ Իր ուսումը պատանի Շիլլերը սկսեց Լորիս գյուղում, որ տեղի քահանա Մուլեռը պարապում էր տանը երեք երեխաների հետ։ 1772 թ. տասներեքամյա Շիլլերին սովորելու են ուղարկում այսպես կոչված Վյուրտեմբերգյան դուքս Կարլ Եվգենիայի ակադեմիան։ Շիլլերը հետագայում միշտ նողկանքի ու սարսափի զգացումով է հիշել դպրոցում անցկացրած մռայլ տարիները։ «Անսիրտ, անհոգի դաստիարակությունը կաշկանդել էր ձևավորվող զգացմունքներիս գեղեցիկ հուզմունքը», - գրել է նա։ Ակադեմիայում բոլորովին կտրված արտաքին աշխարհից Շիլլերը սովորել է ութ տարի։
Շիլլերին հաջողվում է գաղտնի ուսումնասիրել Լայբնիցի, Վոլֆի, Հելվեցիուսի, Հոլբախի, Ջոն Լոքի և այլ փիլիսոփաների աշխատությունները չնայած դպրոցում տիրող դաժան, պարզապես ինկվիզիցիոն կարգերին, լրտեսության։ Այստեղ նա առաջին անգամ ծանոթանում է նաև Լեսինգի, Գյոթեի, «գրոհ և փոթորիկ» գրական շարժման հեղինակների ստեղծագործություններին։ Իր անդրանիկ դրամատիկական երկի՝ «Ավազակներ»ի պլանը Շիլլերի մեջ հղացել է դքսի դպրոցում եղած ժամանակ, Լեսինգի «էմիլիա Գալոտիի» և Գյոթեի «Գյոց ֆոն Բեռլիհինգեն» դրամաների ցնցող տպավորության տակ։ Այստեղ էլ վերջին երեք տարիների ընթացքում գաղտնաբար ու ընդհատումներով սկսել է գեղարվեստորեն իրագործել այդ պլանը։ Երբ ավարտում է ակադեմիան, դրամայի մեծ մասն արդեն գրված, պատրաստ է եղել։
Դուքսը նրան նշանակում է գնդի բժիշկ դպրոցն ավարտելուց հետո, 1780 թվականին։ Շատ դառնություններ է Շիլլերը կրել Կարլսշուլեյում եղած տարիներին։ «Ակադեմիայից դուրս գալու օրը... ինձ համար խնդալից տոնախմբություն կլինի», - գրել է Շիլլերը իր դպրոցական դասընկերներից մեկին։ Զրկանքների ու հալածանքների է նա ենթարկվել նաև այն ժամանակ, երբ թվացել է, թե վերջապես ազատագրվել է այդ հեղձուցիչ բանտից։ Գերմանիայից փախչելուց հետո Շիլլերի համար սկսվում է մի աստանդական կյանք։ Նա լինում է Մանհայմում, Շտուտգարտում, Լայպցիգում, Դրեզդենում, ծանոթանում է ժամանակի գրական աշխարհի ներկայացուցիչների հետ։
Ֆրիդրիխ Շիլլերը 1772 թվականին ավարտել է Լյուդվիգսբուրգի լատինական դպրոցը, 1780 թվականին՝ ռազմական ակադեմիան, որտեղ սովորել է նախ իրավաբանություն, ապա՝ բժշկություն։ Որպես բժիշկ աշխատել է Շտուտգարդի գնդում։ Ուսանողական տարիներին հրապուրվել է XVIII դարի վերջին Գերմանիայում հայտնի «Գրոհ և փոթորիկ» գրական շարժման, ֆրանսիական և անգլիական լուսավորիչ-փիլիսոփաների գաղափարներով։ Նրա հասարակական-քաղաքական հայացքների ձևավորման վրա մեծապես ազդել են գերմանական հակաավատատիրական հրապարակախոսությունը և ամերիկյան ազատագրական շարժումները։ Շիլլերը հայտնի է դարձել «Ավազակներ» (1781 թ.) դրամայով, որտեղ պատկերել է ժամանակի իրականության ողբերգականությունը, թշնամանքն ու ատելությունը մարդկային փոխհարաբերություններում։ Գլխավոր հերոսը՝ Կարլ Մոորը, բացահայտելով եղբոր հրեշավոր հանցագործությունը, ընկալում է այն որպես համընդհանուր անբարոյականություն և վրեժ լուծում շրջապատի մարդկանցից։
1782 թվականին Մանհայմում «Ավազակների» բեմադրությունը դիտելու համար Շիլլերն առանց թույլտվության բացակայել է գնդից, որի համար նրան կալանավորել են և պարտադրել ստեղծագործել միայն բժշկական թեմայով։ Նա ստիպված հեռացել է Շտուտգարդից. 1782 թվականից ապրել է Գերմանիայի տարբեր քաղաքներում։ 1783 թվականին հրատարակել է «Ֆիեսկոյի դավադրությունը Ջենովայում», 1784 թվականին՝ «Սեր և խարդավանք» դրամաները։ Շիլլերն իր դրամատիկական ու քնարական առաջին ստեղծագործություններով նոր թափ, նպատակասլացություն և հասարակական հնչողություն է հաղորդել «Գրոհ և փոթորիկ» շարժմանը։ Առանձնապես մեծ նշանակություն է ունեցել «Սեր և խարդավանք» պիեսը, որը գերմանական գրականության մեջ քաղաքական ուղղվածության առաջին դրաման է, որտեղ գրողն արտացոլել է ժամանակի սոցիալական հակասություններն իշխող վերնախավի՝ ազնվականության և իրավազուրկ ժողովրդի միջև։ 1783–1787 թվականներին Շիլլերը գրել է «Դոն Կառլոս» դրաման, որտեղ պատկերել է պայքարը բացարձակ միահեծան գաղափարախոսության և ազատատենչ բանականության միջև։
Դրամայում մարկիզ Պոզայի կերպարով հեղինակն ընդգծել է վեհանձն գաղափարապաշտի ողբերգական վիճակը հակասական իրականության մեջ։ Հերոսը երազում էր «լավագույն պետության» մասին, որտեղ մարդասեր և բարի թագավորների կամքով կհաղթանակեր արդարությունը։ 1787–1793 թվականներին Շիլլերն իրեն հուզող հասարակական-քաղաքական հարցերի պատասխանները փնտրելու համար ուսումնասիրել է անցյալը։
1788 թվականին խմբագրել է «Նշանավոր ապստամբությունների և դավադրությունների պատմություն» խորագրով մատենաշարը։ Գրել է «Իսպանիայի գերիշխանությունից Նիդեռլանդների դուրս գալու պատմությունը» (հատոր 1, 1788 թ.), «Երեսնամյա պատերազմի պատմությունը» (1793 թ.) աշխատությունները։ Նա ողջունել է Ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը, և 1792 թվականին Կոնվենտը (օրենսդիր և գործադիր մարմին՝ 1792–1795 թվականներին) նրան՝ «իբրև մարդկության և ազատության բարեկամի», արժանացրել է Ֆրանսիայի Հանրապետության պատվավոր քաղաքացու կոչման։ Ընդունելով հեղափոխության նշանակությունը՝ մերժել է հասարակության վերակառուցման հեղափոխական՝ արմատական միջոցները, և առաջադրել է գեղագիտական դաստիարակության ընդարձակ ծրագիր։ Շիլլերն Իմանուիլ Կանտի փիլիսոփայության ազդեցությամբ գրել է «Ողբերգականը արվեստում» (1792 թ.), «Նամակներ մարդու գեղագիտական դաստիարակության մասին» (1795 թ.), «Պարզամիտ և սենտիմենտալ պոեզիայի մասին» (1795–1796 թթ.) և այլ աշխատություններ։
1799 թվականին Շիլլերը հաստատվել է Վայմարում, որտեղ մտերմացել է Վոլֆգանգ Գյոթեի հետ։ Նրանք միասին գրել են 400-ից ավելի էպիգրամներ տգիտության, քաղքենիության և կեղծ բարեպաշտության դեմ։ Վայմարյան շրջանում Շիլլերը գրել է նաև բալլադներ («Ձեռնոց», «Իբիկոսի կռունկները»), բանաստեղծություններ («Իդեալներ», «Զանգի երգը», «Երգի իշխանությունը», «Իդեալն ու կյանքը», «Հունաստանի աստվածները»), «Վալլենշտայն» (հրատարակվել է 1800 թվականին) եռերգությունը, «Մարիա Ստյուարտ» (1801 թ.), «Օռլեանի կույսը» (1801 թ.), «Վիլհելմ Տել» (1804 թ.) դրամաները։
Շիլլերը դրամաներում ներկայացրել է մարդու ողբերգական ճակատագիրը պատմության բեկումնային շրջաններում։ Շիլլերն ստեղծել է քաղաքական դրաման և նոր թատրոնը՝ ազատ գաղափարախոսությամբ։ Նրա դրամատուրգիան մեծ ազդեցություն է ունեցել եվրոպական գրականության (Հենրի Իբսեն, Գերհարդ Հաուպտման, Բեռնարդ Շոու, Բերտոլդ Բրեխտ, Ժան-Պոլ Սարտր) զարգացման վրա։ Շիլլերը ծանոթ էր հայ ժողովրդի պատմությանը. նրա «Ոգետես» վեպի գլխավոր հերոսի անունը Հայ է։ Շիլլերի գործերից առաջինը հայերեն է թարգմանել Խաչատուր Աբովյանը, ապա՝ նաև Քերովբե Պատկանյանը, Ղևոնդ Ալիշանը, Մանուկ Աբեղյանը, Ալեքսանդր Ծատուրյանը, Րաֆֆին, Վաղարշ Վաղարշյանը և ուրիշներ։ Հայկական թատրոնում բեմադրվել են Շիլլերի «Ավազակներ», «Սեր և Խարդավանք», «Վիլհելմ Տել», «Դոն Կառլոս», «Մարիա Ստյուարտ» և այլ գործեր։
Ստեղծագործական կյանք
խմբագրել
Շիլլերը ստիպված թողել է ծննդավայրը, ապրել Գերմանիայի տարբեր վայրերում (1782-1799), բայց և շարունակել ստեղծագործել, գրել է «Ֆիեսկոյի դավադրությունը Ջենովայում» (1783), «Սեր և խարդավանք» (1784, բնագրում՝ «Խարդավանք և սեր», սկզբում վերնագրված՝ «Լուիզա Միլլեր») դրամաները։ Այս երեք պիեսների առաջատար գաղափարը «Ավազակներ»-ի երկրորդ հրատարակության համար բնաբան ընտրված «Ընդդեմ բռնակալների» կոչն է։
Շիլլերն իր դրամատիկական և քնարական առաջին ստեղծագործություններով «Գրոհի և փոթորկի» շարժմանը տվել է հասարակականորեն առավել գործուն բնույթ։ 1783-1787 թվականներին աշխատել է ստեղծագործական նոր փուլ նշանավորող «Դոն Կառլոս» դրամայի վրա, որի հերոս մարկիզ Պոզան երազում է «լավագույն պետության» մասին, որտեղ մարդասեր ու բարի թագավորների կամքով կհաղթանակի արդարադատությունը։
Ստեղծագործական կյանքը փիլիսոփայության մեջ
խմբագրել
1787-1793 թվականներին Շիլլերը ժամանակավորապես հեռացել է գեղարվեստական ստեղծագործությունից և իրեն հուզող հասարակական-քաղաքական հարցերի պատասխանները փնտրել անցյալի գիտական ուսումնասիրության մեջ։ 1788 թվականներին խմբագրել է «Նշանավոր ապստամբությունների ու դավադրությունների պատմություն» խորագրով մատենաշարը։ Գրել է «Իսպանիայի գերիշխանությունից Նիդերլանդների դուրս գալու պատմությունը» (1788, հ. 1), «Երեսնամյա պատերազմի պատմությունը» (1793)։
Շիլլերը տարվել է Ի. Կանտի փիլիսոփայությամբ, որի ազդեցությունն զգացվում է նրա «Ողբերգականը արվեստում» (1792), «Նամակներ մարդու գեղագիտական դաստիարակության մասին» (1795), «Նաիվ ու սենտիմենտալ պոեզիայի մասին» (1795-1796) և այլ փիլիսոփայական աշխատություններում։
Շիլլերը Ֆրանսիական մեծ հեղափոխության ժամանակ
խմբագրել
Շիլլերը ոգևորությամբ է ընդունել Ֆրանսիական մեծ հեղափոխության լուրը։ 1792 թվականին Կոնվենտը նրան արժանացրել է «Ֆրանսիական հանրապետության պատվավոր քաղաքացու» կոչման «իբրև մարդկության և ազատության բարեկամի»։ Բայց Շիլլերը մերժել է հասարակության վերակառուցման արմատական միջոցները և առաջ է քաշել գեղագիտական դաստիարակության ընդարձակ ծրագիր, ըստ որի՝ «ազատության ճանապարհն անցնում է միայն գեղեցկության միջով»։ 1799 թվականից հաստատվել է Վայմարում։ Այստեղ Շիլլերը և Գյոթեն ստեղծել են էպիգրամների շարք (400-ից ավելի)՝ ուղղված ընդդեմ տափակ ռացիոնալիզմի, ֆիլիստերության՝ գրականության մեջ ու թատրոնում, ընդդեմ գերմանական վաղ շրջանի ռոմանտիկների։ Շիլլերի վայմարյան շրջանի գործերից են «Վալլենշտայն» (հրտ. 1800) եռերգությունը, «Մարիա Ստյուարտ» (1801), «Օռլեանի կույսը» (1801), «Վիլհելմ Տելլ» (1804) դրամաները, որոնք դասվել են համաշխարհային թատրոնի լավագույն գործերի շարքը։ «Վիլհելմ Տելլ»-ը սկզբնավորել է Շիլլերի ստեղծագործական մի նոր փուլ։ Ամբողջ դրամայի միջով անցնում է այն միտքը, որ ժողովուրդը ներգործում է պատմության ընթացքի վրա, իսկ հերոսը պետք է կապված լինի ժողովրդի հետ։
Ստեղծագործություններ
խմբագրել
Շիլլերի ստեղծագործությունը հարուստ է ու բազմաժանր։ Նրա քնարերգությունից նշանավոր են «Իդեալներ», «Զանգի երգը», «Երգի իշխանությունը», «Լծված Պեգասը», «Իդեալն ու կյանքը» բանաստեղծությունները, «Զեռնոցը», «Իբիկոսի կռունկները» բալլադները։ Նրա պոեզիային բնորոշ են վսեմ պատկերավորությունն ու լավատեսությունը։
Հայ իրականության մեջ Շիլլերի ստեղծագործությունն առաջինը քննարկել է Ս. Տիգրանյանը և իր թարգմանած «Գոթողիա» ողբերգության առաջաբանում («Յաղագս ողբերգութեան», 1834)։ Նրա ստեղծագործությանն անդրադարձել են Ս. Ոսկանը, Մեսրոպ Թաղիադյանը, Ս. Նազարյանը, Միքայել Նալբանդյանը, Պետրոս Դուրյանը, Ռաֆայել Պատկանյանը, Րաֆֆին, Տ. Նազարյանը, Ս. Թառայանցը և ուրիշներ։
Թարգմանություններ
խմբագրել
Շիլլերի առաջին թարգմանիչն է Խաչատուր Աբովյանը (1831, Դորպատ), որի ստեղծագործության վրա ակներև է գերմանացի բանաստեղծի ազդեցությունը։ Թարգմանիչներից հիշատակելի են Վ. Ասկարյանը, Ռաֆայել Պատկանյանը, Ղևոնդ Ալիշանը («Զանգակի երգը», 1871), Մանուկ Աբեղյանը («Ալպյան որսորդը», 1886), Կ. Ղազարոսյանը («Հովհաննա դ′Արկ կամ Օռլեանի օրիորդը», 1868), Մ. Կյուլլապյանը («Վիլհելմ Տելլ»), 1874), Մ. Մաքսուդյանը, Հովհաննես Հովհաննիսյանը, Ալեքսանդր Ծատուրյանը, Լ. Մանվելյանը, Րաֆֆին, Հովհաննես Թումանյանը, Ղազարոս Աղայանը և ուրիշներ։ Շիլլերի լավագույն թարգմանիչը նախասովետական շրջանում Գ. Բարխուդարյանն է (թարգմանել է Շիլլերի դրամատիկական երկերի մեծ մասը)։ Խորհրդային շրջանում Շիլլերի երկերի թարգմանությամբ հանդես են եկել Վ. Վաղարշյանը, Հ. Հակոբյանը և ուրիշներ, կյանքի ու գործունեության ուսումնասիրությամբ՝ Ա. Տերտերյանը, Վ. Թերզիբաշյանը, Հ. Մամիկոնյանը, Ս. Սողոմոնյանը։ Շիլլերը հայ բեմ է ելել 19-րդ դարի 60-ական թվականներին, Պոլսում, իսկ 1873 թվականին՝ Թիֆլիսում։ Նրա ստեղծած կերպարների փայլուն մարմնավորողներ են եղել Մ. Ամերիկյանը, Պ. Ադամյանը, Սիրանույշը, Մ. Մանվելյանը, Ա. Արմենյանը։ Շիլլերի «Ավազակներ»-ը եղել է սովետահայ առաջին թատրոնի անդրանիկ խաղացանկում (1922, ռեժ. Լ. Քալանթար)։ 1972 թվականին Սունդուկյանի անվան թատրոնի հիմնադրման 50-ամյա հոբելյանը նշվեց «Ավազակներ»-ի նոր բեմադրությամբ (ռեժ, Հ. Հովհաննիսյան)։ Շիլլերը ծանոթ է եղել հայ ժողովրդի պատմությանը, նրա «Ոգետես» վեպի գլխավոր հերոսի անունը Հայ է։
Շիլլերը հայերեն
խմբագրելԳրքեր
խմբագրելՄամուլ
խմբագրել- Շրջագայութին։ «Բազմավեպ», 1851, № 3: Գերմաներենից գրաբար թարգմ.՝ Ղևոնդ Ալիշան։
Գրականություն
խմբագրել- Ղևոնդ Ալիշան, Շիլլեր։ «Բազմավէպ», 1851, № 1։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 Либинзон З. Е. Шиллер // Краткая литературная энциклопедия (ռուս.) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 8.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Fischer H. Schiller, Friedrich von (գերմ.) // Allgemeine Deutsche Biographie — L: 1890. — Vol. 31. — S. 215–245.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Archivio Storico Ricordi — 1808.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 https://zkm.de/en/person/friedrich-schiller
Արտաքին հղումներ
խմբագրել
|
Վիքիդարան նախագծում կարող եք գտնել այս հեղինակի ստեղծագործություններ։ |
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յոհան Ֆրիդրիխ Շիլլեր» հոդվածին։ |
 | Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յոհան Ֆրիդրիխ Շիլլեր» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յոհան Ֆրիդրիխ Շիլլեր» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 495)։ 
|