Euskal apologistak

Euskal apologistak euskararen defentsa eta alabantzak egin zituzten idazleak izan ziren. Mendetan jasotako ospe galera konpensatzeko euskara bere neurria baino gorago eraman zuten, hizkuntzaren jatorria eta izeaera idealizatuz. Haien mezua garbia zen: beste hizkuntzen gainetik euskara kokatu behar zen.

Apologisten zergatia

Euskararen apologia egitea ez zen izan urte batzuetako moda, mendeetan zehar eman zena baizik. Apologia hau egin zuten Espainian euskara basatien hizkuntza zela esaten zutelako, hau da ez zuela gramatikarik, ez literaturarik ezta ere hiztegirik. Apologistek horri buelta ematea eta euskara goraipatzea zuten helburu, euskara hizkuntza naturala zela esanez. Lehen gizakiak hitz egiten zuen hizkuntza, ez zegoena beste hizkuntzekin nahastuta eta hortaz Adam eta Evak paradisuan hitz egiten zuten hizkuntza zela esanez. Euskal apologistek gaztelaniaz idazten zuten,^[1] haien lanak euskara gaitzesten zuten jendeari zeudelako zuzenduak.^[2]

Ibai Atutxaren ustez zioetako bat euskara kristautasunarekin lotu eta horrela euskal eliteek Espainiar Inperioko harreman-sareetan sarbidea lortzea litzateke^[3].

Euskal pentsamendutzat har daitekeen lehenengo espresioa, Joseba Gabilondo filosofoaren arabera euskal apologistak euskal pentsamendutzat har daitekeen lehenengo espresioa dira, Rodrigo Semenez Arradakoak gaztelar eta euskal subjektuak sortu zituenetik edaten zutenak^[4]^[5].

Ezaugarri ideologikoak

Euskal Aro Foraleko egoerari zilegitasuna emateko, apologistek holako alegiazko irudi bat asmatzen dute. Irudi horri dagozkion elementu nagusiak hauexek dira:

antzinatasuna,
garbitasuna,
kristautasun goiztiarra,
kaparetasun unibertsala,
berdintasuna
tubalismoa. Antza denez, Tubal, Noeren biloba, garaien hasieran, Euskal Herrira etorri zen eta euskaldunei kristau erlijioa eta euskara erakutsi zizkien. Hau dela eta, euskal lurraldeek euren status politiko eta sozial berezia, Forua, justifikatzen zuten. Bestalde, XVI. mendean, Euskal Herriko lurraldeetan Foru sistema sendotzen denean, testuinguru politiko, sozial eta kultural oso aldakorra dugu (Estatu-nazioaren sorrera, Erreforma, Europatik kanpoko lurraldeen aurkikuntza,…) eta honek guztiak bere ondorioak uzten ditu hizkuntzan.^[6]

Apologista ezagunenak

Hona hemen apologista batzuk: Esteban Garibai, Andrés de Poza, Baltasar Etxabe Orio, Manuel Larramendi, Pedro Astarloa, Juan Bautista Erro, Joan Antonio Mogel...

XVI. mendeko apologistak

Nagusiak Juan Martinez Zaldibiakoa, Esteban Garibai eta Andrés de Poza izan ziren. Hauek ez ziren apologista hutsak izan, euren lanetan euskararen apologiak egiten zituzten baina ez ziren soilik horretara dedikatu.

Juan Martinez Zaldibiakoa (1500 ingur-1575): Egungo zenbait adituen ustetan euskokantabrismoaren sortzailea dugu. Zenbait liburu idatzi zituen, ezagunena 1560ko Suma de las cosas cantábricas y guipuzcoanas izanda. Gainera, bere lanetan Gipuzkoa Gaztelako Erresumarekin borondatez batzearen teoria defendatu zuen, gerora ildo propio sortu eta arrakasta lortuko zuena.

Andrés de Poza (1530-1595): Haren liburu apologistak De la Antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas en que, de paso, se tocan algunas cosas de la Cantabria. Compuesto por el Licenciado Andrés de Poza, natural de la ciudad de Orduña y abogado en el muy noble y leal Señorío de Vizcaya. Dirigido a don Diego de Avendaño y Gamboa, señor de las casas de Urquijo y Olaso, y de la villa de Villareal y sus valles, y ballestero mayor del Rey nuestro Señor izenburua du (Bilbo: Matías Marés, 1587). Hau Bilbon argitaratutako lehendabiziko liburua izan zen.^[7] Nolabait apologismoarekin lotuta beste liburu bat egin zuen: Ad Pragmaticas de Toro et Tordesillas, sive De nobilitate et propietate, 1589. Bertan bizkaitar guztion kaparetasun unibertsala defendatu zuen, Juan García Valladolideko Errege Auzitegi eta Chancilleriako fiskalaren aurka.

Esteban Garibai (1533-1599): Idazle eta langile nekaezina zen, eta inork ez bezala ezagutzen zuen Euskal Herriko Erdi Aroaren bukaerako historia, nahiz, garaiak agintzen zuen bezala, Gaztelako erregeen alde egiten saiatu zen etengabe. Esaera zaharren bilduma bat egin zuen, Julio Urkixok Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkarian argitaratu zuena. Esaera horiek gehienbat bizkaierazkoak dira.

XVII eta XVII. mendeko apologistak

Mende horietan euskal apologistarik garrantzitsuenek idatzi zuten. Hauek apologista hutsak izan ziren, egiten zituzten lanak soilik euskararen apologia egitera baitzeuden zuzenduak.^[8]

Baltasar Etxabe Orio (1548-1619 edo 1623): Pintore izateaz gainera, legegizon eta idazlea izan zen. 1607. urtean Discursos de la Antigüedad de la lengua cántabra Bascongada, euskararen aldeko apologia-lana eman zuen argitara.

Juan Perotxegi (?-?): 1731an Origen y antigüedad de la lengua bascongada y de la Nobleza de Cantabria obraren lehen edizioa argitaratzen du Bartzelonan, 1738ko berragitalpenarentzat zuzendu eta emendatu zuena. 1760an Origen de la nacion bascongada, y de su lengua argitaratzen du, testu beraren hirugarren bertsio bat, bigarrena baino pixka bat laburragoa.^[9]^[10]

Manuel Larramendi (1690-1766). Bere lehen lana De la antigüedad y universalidad del Basquence en España: de sus perfecciones y ventajas sobre otras muchas lenguas: Demostración previa, al Arte, que se dará a luz de esta lengua izan zen. Liburu honetan, garai batean Euskara iberiar penintsula osoan hitz egiten zen hizkuntza zela zioen, penintsulako lehen hizkuntza izanik. Izenburu honetako “arte” aipatzen duenean gramatikaz ari da.

Pablo Pedro Astarloa (1752-1806). Bere lehen lana: Apologia de la Lengua Bascongada o ensayo critico filosófico de su perfección y antigüedad sobre todas las que se conocen: en respuesta a los reparos propuestos en el Diccionario geográfico histórico de España, tomo II, palabra Navarra izan zen. Izenburuak dioen bezala, Espainiako hiztegi geografiko historikoari dago zuzenduta. Bertan euskera hizkuntza zaharra zela dudan jarri zelako. Bigarren lana: Reflexiones filosóficas en defensa de la Apología de la lengua bascongada o Respuesta a la censura crítica del cura de Montuenga. Ondoren Carta de un vascongado al señor don Tomás de Sorreguieta, advirtiéndole varias equivocaciones que ha padecido en su obra titulada Semana Hispano-Bascongada plazaratu zuen. Azkena Discursos filosóficos sobre la lengua primitiva o Gramática y análisis razonada de la Euskara o Bascuence izan zen, Astarloa hil ondoren argitaratuta.

Juan Antonio Iza-Zamakola (1756-1826): Bere bi liburu aipatu behar ditugu, Historia de las Naciones Bascas de una y otra parte del Pirineo Septentrional y costas del Mar Cantábrico, desde sus primeros pobladores hasta nuestros días. Con la descripción, carácter, fueros, usos, costumbres y leyes de cada uno de los estados Bascos que hoy existen. Dividida en varias épocas (Auch: 1818) eta Perfecciones analíticas de la lengua bascongada. A imitación del sistema adoptado por el célebre idiologista D. Pablo Pedro de Astarloa en sus admirables Discursos filosóficos sobre la primitiva lengua, (Bilbo, 1822).

Juan Bautista Erro (1773-1854): Pablo Pedro Astarloa eta Juan Antonio Iza-Zamakolak hasitako lanak jarraitu eta hauek hiltzean bere eskuizkribuak eman zizkioten. Alfabeto de la lengua primitiva de España bere liburuan euskoiberismoaren alde egin zuen, kritika asko jasoz, Hala ere ingeles eta frantsesera itzuli zuten. Kritikak erantzuteko 1807an Observaciones filosóficas en favor del Alfabeto primitivo liburua argitaratu zuen.

Bibliografia

ZUBIAUR, Jose Ramon. Las ideas lingüísticas en el siglo XVI (Zaldibia, Garibay, Poza). Donostia: Deustuko Unibertsitatea, 1990.

Erreferentziak

↑ http://www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/villasante/testuak/738.pdf
↑ http://trikitixa.eus/trikimailua/prentsa/pdf/2009/2009-03-03beria-iritzi%20artikulua.pdf^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Atutxa, I. 2022: Barbaroak eta zibilizatuak, Tafalla, Txalaparta. 35-49 or.
↑ (Ingelesez) Gabilondo, Joseba. Before Babel : a history of Basque literatures. ISBN 978-1-5308-6832-2. PMC 950465512. (Noiz kontsultatua: 2019-11-20).
↑ Jiménez de Rada, Rodrigo Verfasser. Historia de rebus Hispaniae sive Historia Gothica. Brepols Publishers PMC 1074732973. (Noiz kontsultatua: 2019-11-20).
↑ https://www.ehu.eus/seg/his/2
↑ Silvia's blog
↑ http://www.euskaltzaindia.net/dok/ikerbilduma/541.pdf
↑ http://www.bilketa.eus/eu/bildumak/gure-hautaketa/1216-euskararen-eta-kantabriako-nobleziaren-jatorri-eta-antzinatasuna
↑ https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/nafarkaria/1999-05-07.pdf

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Eskolako eskema orokorra.
Urko Apaolazaren "Tubalen seme-alaben atzoko eztabaidak" artikulua Argian, 2009/02/08.
"Euskararen eta Kantabriako nobleziaren jatorri eta antzinatasuna".
Ivan Igartua eta Xabier Zabaltzaren Euskararen historia laburra, Etxepare Institutua.^{[Betiko hautsitako esteka]}

Datuak: Q85966957

[1] ttps://www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/villasante/testuak/738.pdf

[2] ttps://trikitixa.eus/trikimailua/prentsa/pdf/2009/2009-03-03beria-iritzi%20artikulua.pdf^{[Betiko hautsitako esteka]}

[3] Atutxa, I. 2022: Barbaroak eta zibilizatuak, Tafalla, Txalaparta. 35-49 or.

[4] (Ingelesez) Gabilondo, Joseba. Before Babel : a history of Basque literatures. ISBN 978-1-5308-6832-2. PMC 950465512. (Noiz kontsultatua: 2019-11-20).

[5] Jiménez de Rada, Rodrigo Verfasser. Historia de rebus Hispaniae sive Historia Gothica. Brepols Publishers PMC 1074732973. (Noiz kontsultatua: 2019-11-20).

[6] ttps://www.ehu.eus/seg/his/2

[7] Silvia's blog

[8] ttps://www.euskaltzaindia.net/dok/ikerbilduma/541.pdf

[9] ttps://www.bilketa.eus/eu/bildumak/gure-hautaketa/1216-euskararen-eta-kantabriako-nobleziaren-jatorri-eta-antzinatasuna

[10] ttps://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/nafarkaria/1999-05-07.pdf

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]