Edukira joan

Euskal mitologia

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Euskal mitologiako izaki nagusiak:
Lurra, Eguzki Amandrea eta Ilargi Amandrea,
Mari, Atarrabi eta Mikelats,
herensugea eta zezengorria.

Euskal mitologia[1] Euskal Herriko lurraldeetako mitoen multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin kristauak zein paganoak. Zentzu paganoak "Europa zaharraren" elementuak ditu, Indoeuropar erlijio eta pentsamendua iritsi aurretikoak[2]. Erromatartzeak lehenengo, eta kristautzeak ondoren, zail egiten du baskoien garaitik etorritako mitologia bat denik ziurtatzea, nahiz eta iritsitako mito multzoak argi uzten duen ez direla indoeuroparren ereduarekin alderagarriak[3].

Antzinako euskaldunen erlijioak, neurri handi batean, ez zuen osorik iraun kristautasuna Euskal Herrira IV-XII. mendeetan iritsi ondoren, nahiz eta egungo sinesmen batzuk Paleolitotik etorri ahal diren[4]. Jatorrizko sinesmen-sistema horri buruz dakigunaren gehiengoa kondairen eta toponimoen azterketan eta praktikatutako erritu paganoen erreferentzia historikoetan oinarritzen da[5]. Sinesmen-sistema edo erlijio honen pertsonaia nagusia Mari da, leizeetako jainkozko, zerutik hegalari, ezaren eramaile[6][7], gainerako jeinuen agintaritzat hartzen dena[8][9]. Bere ezaugarriei adituta, Lurraren sinbolotzat hartzera jotzen da, hala honen pertsonifikazioa, beharbada[8][10]. Gainera, beste izaki eta leku mitologikoen ezaugarrietatik abiatuta, erlijio ktonikotzat joko litzateke, izaki gehiengoa lurrean edo haren azpian bizi direnez, zerua (ortzia) gehienetan jainkozkoak igarotzen diren korridore huts gisa ikusten baita. Lurra (Ama Lurra), izaki eta gizaki ororen bizilekua, Ilargi Amandrearen eta Eguzkiaren ama da halaber[11][12].

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Baserritarrak sutondoan kontu kontari
Euskal elezaharrak, orain dela ez hainbeste, askotan etxe eta baserrietako sutondoan entzuten ziren.

Gainerako herri eta kulturen antzera, euskal mitologia alegiazko kontakizunetan, antzinako balizko jainko edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da; gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakar. Kondaira sinbolikoak edo denbora historikotik kanpoko gertakari harrigarriren baten berri ematen du askotan, herri baten tradiziozko pentsamendu kolektiboaren osagai direnak.

Hala ere, Indoeuropar mitologietan ez bezala, non mitoak hiru adar dituen (boterea, Jainkoen panteoi batean irudikatua; indar militarra, gehienetan jainko arretan irudikatua; eta herria, emankortasunari, laborantzari eta emakumeari lotua) euskal mitologiak ez du panteoirik edo horrelako izakien multzokatzerik, Greziar mitologia ondo ezagunak duen bezala[3][13]. Badirudi Akitaniarrek eta Pirinioetako biztanleek bazutela Panteoia, baina ez dago argi hauen posizioa ez antolaketa. Mitoak sailka daitezke kondairaren esanahia edo berez duten mezuaren arabera: batzuek Kosmosa edo Lurraz kanpoko gaia dute, eta beste batzuk, berriz, lurtarrak dira. Mitologia indoeuroparretan nabarmena da Kosmosa (jainko zerutiarren bizitokia) eta Lurra (gizakien bizitokia) nola bereizten diren. Jainkoek erabateko boterea dute, eta jainkoen txotxongiloak dira lurtarrak[13]. Jainkoek, era berean, boterearen arteko gerrak dituzte, sagak eragiten dituena literaturan[14].

Euskal mitologiak deskribatutako kosmologiaren irudikapen kontrajarria du; lurreko gainazalak, zeruak eta lurpeak osatzen dute[13], ikertzaile batzuek mitologia matrial deitu dutena[10]. Izaki mitologikoak ez dira bizi zeruan, baizik eta lurpean (Mariren kobazuloak, adibidez). Adibidez, tximista bezalako fenomeno meteorologikoak tradizio indoeuroparrean jainkoen eskutik datozen bitartean, Euskal Mitologian lurraren baitan sortzen dira; ama lurra den Marik eraginda[13][15]. Zerua/Lurra bikotean gutxitan gertatzen dira gizakien eta jainkoen arteko hartu emanak; maizago gertatuko dira, ordea, leizeetan edo lurrean bizi diren izaki mitologikoak daudenean[16]. Lurra partekatzen dutenez, euskal mitologiako izakiek maiz lana egin behar dute, eta oso ohikoa da lanean laguntzea, arropa garbitzen egotea edo etxean egiten diren lanak oztopatzea[13]. Lan horiek, maiz, trukearen ondorio dira. Adibidez, Basajaunen kasuan, artzainek janaria eta sua uzten zizkioten eta honek ordainetan ardiak zaintzen zizkien. Horrez gain, edozein arriskuren edota ekaitzen aurrean artzainak abisatzen zituen[13].

Jainkoa bat eta nahikoa
Zilegi da pentsatzea erlijio monoteistara iristeko beste motatako sinesmenak izan zirela euskaldunen lehenagoko iturriak.

Kristautasunaren sarrerak nabarmen eragin zuen euskal mitologiaren ahoz ahoko transmisioan. Oinarrizko kontzepzio metafisikoa bere horretan mantendu duten alegia askotan ere Bibliako pertsonaien izen-ordezkatzea izaten da: neguko solstizioa Eguberri izatera para zen, udako solstizioa Donibane jaia, jentilarriak Sansonarri[17], Salomon eta abar. Barandiaranen arabera, antzinako euskal erlijioaren iraupenaren arrazoia Euskal Herriko zenbait eskualdeen kristautze berantiarra izan zitekeen, Europako gainerako lurraldeekin alderatuta, batez ere erromatar harbideetatik urrun zeuden alderdietan[18], baina Barandiaranek berak aipatu zuen nola mito batzuek antz handia zuten germaniar herrietako kondairekin[3]. Horren erakusgarri izan daitezke Aralar magalean aurkitutako kokaleku paganoen aztarnak, XIII. mendekoak[19]. Ez litzateke harritzekoa izango, Mari jainkozkoaren arketipoa, esaterako, gaur egun arte bizirik iraun izana, nahiz eta kasu askotan Eliza katolikoak sinesmen hauek sinkretizatzea lortu ez duenean demonizatzen saiatu den[20]. Era berean, hainbat mito beste kulturetatik batuak izan daitezke, adibidez Polifemok eta Tartalok kontakizun partekatuak dituzte[13][21].

Bestetik, badirudi euskal mitologian gauzen jatorria baino, gizakiaren jokabidea azaltzen dela. Erlijio sistema bat baino etika sistema bat dirudi eta hor datza bere garrantzia; zeren, gauzen zergatia garrantzitsua bada gizakientzat, gizabidea garrantzitsuagoa da gizartearentzat, hots taldearentzat[erreferentzia behar]. Hau da elezaharrek ageri duten mezu nagusia, funtzioa eta zentzua. Euskal aitzinako erlijioaren aztarnen aginduak eta betebeharrak Jainkoek gizakien eskuetan uzten dutela etorkizuna legea mantentzen duten bitartean.[erreferentzia behar].

Iturriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira euskal sinesmen ez-kristauen informazio iturri nagusiak[22]

Euskal mitologiaren sinesmen sistemaren oinarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Adur deitzen du euskaldunen indar magikoari
Barandiaranek Adur deitzen du euskaldunen indar magikoari

Herri jakintzan biziak bi alde zituen: Berezkoa eta Gogokoa, bata baikorra eta bestea ezkorra.[erreferentzia behar] Osotasunean bateratzen dituen indar muina Adurra da, indar boteretsu bezain ikustezina. Adur horren bitartez gizakiek naturaren jarraibideak beren borondatearen eraginez aldatu zitzaketen, bai izaki sakratuei zuzendutako eskakizunen bitartez edo biraoen eraginez, hau da, hitzaren indarrez[23]. Joseba Aurkerenak bere Euskal sinesmen zaharrak liburuan[24] euskal sinismenen ezaugarriak azaltzerakoan mendeetan zehar egindako eraldaketetan (sinismen gehiketen ondorioz) ageri diren arlo hauek nabarmentzen ditu:

  • Naturista da eredu eta jarrerak izadian bilatzen dituelako.
  • Animista da izadiko izaki eta indarrak pertsonifikatzen dituelako.
  • Panteista dela dio gizakiak jainko baten sorkuntzaren ondorioa baino bere zati bat garelako.
  • Eternala betidanik eta betirako baitago dena.
  • Manikeista da aurkakoen izanaren adibideak ikasgai dauzkagulako, eguna eta gaua, etab.
  • Mundu magiko batean sinesten du.
  • Monoteista dela dio askoren usteen aurka (politeistatzat dutenen aurka), bainan atal honetan oso nahasirik ez dabilela pentsa genezake ele zaharrak dioena ontzat hartzen badegu: Jainkoa, bat eta nahikoa!

Lurra ardatz

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arrasateko erraldoiakː Errementaria, Anbotoko Mari, Basajaun eta Lamia (Kukubiltxo, 2011).

Euskal mitologiak, kultura tradizional gehienekin, kosmosaren ikuspegi geozentrikoa partekatzen du, non Lurra azpian dagoen, eusten digularik, eta zerua, berriz, gainean dago, mugitzen, biratzen eta inguruan (eta gure inguruan, kosmosaren erdian gaudenez) mugitzen diren gorputz zerutarrez beteta, planeten orbita guztiz zirkularretan[9].

Antzinako esperientziaren ebidentziatik hurbil mantentzen den pentsamolde tradizionalerako, Eguzkia naturaltasunez, zentzumenez eta sinbolikoki ateratzen da goizero Lurraren barnetik, edo orientazio geografikoaren arabera, itsasotik, itzali ez dadin arduratzen dena. Denok dakigu itxura bat besterik ez dela, baina mundu guztiak, fisikariak barne, eguzkia egunsentian irten eta ilunabarrean sartu edo ezkutatu egiten dela esaten jarraitzen du. Euskal kasuan, gainera, uste da Eguzki Amandrea eta Ilargi Amandrea -biak femeninoan eta elkarren artean ahaidetuak, ahizpa gisa- lurretik irten eta bertara itzultzen diren alabak direla, beren barnetasunetik pasatuz birsortzeko, hurrengo egunean birsortzeko. Lurra, beraz, Ama (Amalur) bezala ulertzen da, eta, beraz, bere irudiaren inguruan kultu bat eratzen da eta eskaintzak egiten dira. Izaera kosmikoa ere badu, behetik, besarkada mugagabe moduko batean, dena hartzen baitu: minerala, landarea, animalia, gizakia, izarrak, baita zerua bera ere (Urtzi), bere muturreko muga bezala. Ondorioz, esan liteke euskal mitologiak kosmobisio telurikoa edo lehorrekoa duela, non lurrak unibertsoaren gorputza, ama eta izaki guztiak, gizakia barne, osatzen duten materia irudikatzen dituen[9]. Amalurren espiritua, bere manifestazioak egiten dituena, Mari izenarekin ezagutzen da[9].

Manikeisten dualismoaren aztarna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikuspegi manikeistaren eredua ikusgai daukagu egun eta gauean, baita Mikelats eta Atarrabin ere. Eguna eguzkiaren menpe, gizakientzat zen; gaua, aldiz, ilun eta izugarri, gauekoentzat. Egunez lur barnetan, ilunpetan, bizi zirenak gauez ateratzen ziren lurra menperatuz.[erreferentzia behar] Eguna egunekoarentzat eta gaua gauekoarentzat esaerak ongi adierazten duen pentsaera erabat zabalduta zegoen, eta euskal mitologiaren giltzarrietako bat da. Istorio askok erakusten duten bezala debeku hau ez zen hautsi behar, hausleak ez bazuen fin gaiztorik eraman nahi.

Mundu magikoan eragiten

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Magikoa den mundu honetan gizaki berezi batzuek magiaren bitartez naturaren gertakarietan eragiteko ahalmena dute. Honetarako bereziak diren eginkizun zehatz batzuk aurrera eraman edo bera baino boteretsuagoa den gizaki baten bitartez (apaiz, azti edo sorginen eskutik) lor dezake bere nahiak betetzea. Modu honetan bakarrik ulertu zitzaketen zoritxarreko gertaerak edo gaixotasun ezezagunen jatorria.

Eginkizun magikoen botereak egindako eskaintzaren pareko erantzuna jasotzen du eta eskalearen botere magikoaren arabera handiagoa edo txikiagoa izango da eragina. Objektuek ere botere honen indarra aurkezten dute, mundu osoa indar magiko honen partaide baita, eta nahiaren boterearen bitartez edozer gauza irudikatzeko ahalmena baitute.[erreferentzia behar] Honela adibidez, kandela mukiak, magiaren eraginez, pertsona baten bizi ariaren iraupena irudika dezake eta gaiztakeri-sorginkeria buruan izanik pizten denean bere erretzearekin, argizaria bezala, irudikatutako pertsonaren osasuna galdu eta kandela mukia bezala bizia murriztuko da.

Hitza sakratutzat zeukaten, eliza-erreguak, sorgin-biraoak eta gizakien arteko hitz-emanak baieztatzen duten bezala, baina hitzaren gainetik irudia boteretsuagotzat zuten, irudiek hitzik gabe esanahia aurkezteko ahalmena bait dute. Bestetan berezko mundu honetaz gain dauden izaki boteretsuei eskakizunak egin eta jakiak edo txanponak eskaintzen zizkieten horren ordainaren truke.[25]

Esamoldeek ezkutatzen dutena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euria ari du
Euria ari du esaldian, ezkutaturik bide dago iraganeko sinesmen jainkotiar bat: haren eragilea Amalur (Mari) zen, agian[erreferentzia behar].

Batzuen ustetan[erreferentzia behar] aitzinako Euskal erlijiorik ez zela egon diote, gehienez nekazari profanoen sineskeriak besterik ez, baina badira ideia honen aurkariak ere. Indoeuroparren kultu eta eratorriak aurreindoeuroparrekin nahastu zirelako ustean jatorrizko sinesmen bila dabiltzanak.

Artxuagak jasota du euskarak gordetzen duen aitzinako sinesmenaren testigu den altxor bat. Esamolde jator hauek dira honen lekuko:

« euria ari du, elurra ari du, Eguzkia atera du, Ilargia atera du, haizea atera du etab. »

"...ari du" eta "...atera du" esamoldeak gramatikalki gaizki esanak badaude ere zentzu sakonago bat ezkutatzen dute antzaz. Norbaiten eskua dagoela gertakizun hauen atzetik, hortaz, Euskaldunon artean sinesmenak gramatika baino pisu handiago daukala baieztatzen du.[26] Esamolde hauen atzean dagoen jainkoa gehienentzat ezezaguna bada ere, batzuentzat, zerutiar Jaungoikoa da eta beste askorentzat ezaguna dugun jainkosa izango litzateke, Mari edota Amalur izan behar da esamolde honen atzean ezkutatzen dan Jainkosa botereduna, bera baita gertakari klimatikoen sortzailea.

Monoteismoa baino lehenagoko Henoteismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aurkerenak dioen monoteismoa baino Euskal Herriko aitzindarien sinesmen sistema henoteista zela sinets genezake. Hau da, jainkotzat zuten beste askoren gainetik osotasunaren sortzaile den Jaungoiko guztiz ahaldun eta boteretsu bat zegoela.[erreferentzia behar] Erromatar garaian jasotako euskal irelu jainkoen aztarnak eta hasierako kristautasunaren hedakuntzarekin batera santuekiko gurtzak henoteismo honen izatea baieztatzen dute aitzinako euskal erlijioak ondorengo erlijio katolikoaren monoteismoaren barne bukatu zuela ikusirik.

Izaki mitologikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Euskal izaki mitologikoen zerrenda»

Mundu hau izakiz beterik dago, mota guztietakoak eta garrantzi desberdinekoak, jainkozkoak edo lurtarrak. Izakirik ezagunenen artean Mari dugu. Mari, zenbait herritan, izaki guztien buru edo amatzat dute, eta gehienetan Dama edo Andrea deitzen dute. Batzuetan Sugaar (Sugoi, Maju) jainkozko arrarekin elkartzen da, ekaitz eta tximista-trumoiak sortuz. Hauen seme dira Mikelats (gaizkia) eta Atarrabi (ongia).

Beste izaki ugari ere badira, taldeak osatzen dituztenak, hala nola laminak, mairuak, iratxoak, jentilak, intxixuak, galtzagorriak eta sorginak, edo banakakoak, hala nola Basajaun, Basandere, Gaueko, Tartalo, Herensugea eta Zezengorria.

Jainko-jainkosak edo partenoi moduko bat

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ohikoa da, beste mitologia batzuetan bezala, jainkozkoen zuhaitz genealogikoa edo familia-harremanen irudikapen bat egitea. Hala ere, zuhaitz genealogikoa hori eztabaidagarria da, ezin delako zehazki horrela izan zenik baieztatu. Kontakizun bat baino gehiago daude, paraleloan joan daitezkeenak. Hala ere, Mari jainkosa eskema guztietan agertzen da.

Partenoi moduko kontakizun batean, Mari jainkosak harremana du Sugaarrekin (Maju edo Culebro bezala ere agertu ohi dena). Euren harremanetatik sortzen dira ekaitzak. Mari eta Sugaar bi semeren gurasoak dira, Atarrabi eta Mikelats. Atarrabik ongia adierazten du, eta Mikelatsek gaizkia. Atarrabik bere itzala galdu zuen, Mikelats Hodei izakiarekin lotuta agertzen den bitartean. Kontakizun batzuetan, Sugaar eta Mikelats nahastuta agertzen dira[27].

Mari, hala ere, Amalur jainkozko izakiaren sinonimoa izan liteke, ez baitago bere inguruko aipamenik idatziz jaso diren kontakizunetan[28]. Amalurrek bi alaba ditu, Eguzki Amandre eta Ilazki[29], Lurra amaren altzora itzultzen direnak gauero. Inon ez da agertzen hauek ere Sugaarren alabak direnik, beraz ezin da gehiago jakin. Eguzki Amandreren etorrerarekin lotzen da eguzki-lorea etxeetako sarreran jartzea[30]. Joseba Aurkenerenak proposatzen du Ama Lurra existitzen den bezala, Ama Itsasoa ere egongo litzatekeela[31]. Eztabaida gehiago sortzen du Urtzik, zeruaren jainko hipotetikoa. Trasken arabera Urtzi zeruko jainkoa zen[32], Thor jainkoaren parekoa. Dakiguna da XII. mendean Aymeric Picaud Codex Calixtinus-en jasotako Euskara-Latina hiztegi labur batean "Deum uocant Urcia" idatzi zuenetik iritzirik ez dala falta itzulpen honen eztabaidarako, izan ere baliteke zerura zeinua egitea Picaudek eta Urcia erantzuna jasotzea, ez jainkorako, baizik eta zerurako[33]. Hartsuagaren ustez Urtzia gainontzeko jainkoen gertakarientzako eremu huts bat izango litzateke, euren ekintzak erakusteko[34].

Beste atal bat merezi du Bizkaiko Jaurerriaren jatorri mitikoa irudikatzeko sortutako zuhaitz genealogikoa. Sugaar (Culebro izenarekin) Bizkaiko armarrian agertzen da, bera baitzen Eskoziatik etorritako Mundakako printzesarekin seme bat izan zuena, Jaun Zuria. Jaun Zuria Maria Molinakoaren gortean egon zen eta hantxe ezkondu zen Maria Harokoarekin, Haro leinuaren jatorri mitikoa izango zena[35].

Jentilak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Jentil»

Jentilak euskal mitologiako izakiak dira, kristautasunaren aurreko euskal herritar paganoak sinbolizatzen dituena. Erraldoiak eta indartsuak dira, eta etsaiei harri handiak botatzeko ohitura dute. Haiek eraiki dituzte zutarriak (jentilarriak) eta harrespilak (jentil baratzeak). Hainbat kondaira daude jentilen inguruan, tartean Olentzerori eta kristautasunaren etorrerari buruzko Kixmiren jaiotza eta Olentzeroren jatorria. Jentilen artean daude ere Mairuak, harrespilen (mairu baratzak) sorreran parte hartu zutenak. Hala ere, mairuak kristautu gabekoak izanda, sinonimoa ere izan liteke. Erraldoiak, Errolan eta Samson ere agertu ohi dira kontakizunetan, maiz Jentilen ordezko gisa.

Olentzerori eta eguberriei lotutako beste pertsonaia bat Ujanko da. Ujankok egun haina begi ditu, 366 begi omen zituen Olentzerok ahozko kontakizun zahar batzuetan[36], baina egunero bat galtzen omen zuen. Urte zahar egunean begi bakarra du, Tartalok bezala[37]. Tartalo ere erraldoia da, eta Basajaun edo Basandere bezala basoetan bizi dira. Tartalo greziar mitologiako Polifemorekin nahasten da kondaira batzuetan[13][21]. Pertsonaia hauek guztiak harreman antzekoa dute kondairetan, maiz ona, beste batzuetan gaiztoa. Jentilek, maiz, gizakiek ez dituzten sekretuak ezagutzen dituzte. Basajaunek, adibidez, nekazaritza edo metalurgia irakatsi die gizakiei kondaira batzuetan[38]. Beste kondaira batean Martin Txikik garia lapurtu zien jentilei. Eta badago han-hemenka agertzen den pertsonaia bat, Hamalau izenekoa, akaso jentilen eta gizakien arteko harramanean sar daitekeena.[erreferentzia behar]

1970eko hamarkadatik Olentzeroren inguruko ohiturek berrinterpretazio sakona izan dute. Jesusen jaiotzaren mezulari gisa kristautasunarekin zuen lotura ezabatu (batzuen ustez, Olentzero kristautasunak usurpatutako pertsonaia izan da), neguko solstizioa eta eguzkiaren itzulera iragartzen dituen pertsonaia berreskuratu[39] eta euskal identitatearen pertsonaia moduan berreraiki da. 1980ko hamarkadatik, ordea, Bizarzuri eta Errege Magoen ezaugarriak eta zereginak hartu ditu bere gain, bereziki haurrei opariak ematearena. Hori dela eta, maiz zaku bat bizkarrean irudikatzen da, haurrentzako opariez beteta, Bizarzuri bezala.[40][41] XXI. mendean kopla batean jasotako Maridomingi pertsonaia gehitu da herri askotan, Olentzeroren emazte gisa[42], maiz Erdi Aroko emakumeen janzkerarekin.

Sorginak eta laminak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal mitologian ohikoak dira sorgin eta laminen inguruko kondairak. Euren artean kontrako jarrera izan ohi dute: sorginek gaizkia egiten dute, eta gertakari txarren erantzuleak dira eta laminek laguntzen dute laguntza eskatzen duenari.

Sorginak izaki ezberdinak dira, kondairaren jatorriaren arabera. Alde batetik Mariren borondatearen gauzatzaileak diren sorginak, izaki miragarri bezain mitikoak. Bestalde sorgintzat jo zituzten emakumeak gauetan akelarre izeneko bileretara hurbiltzeaz salatuak izan zirenak. Maiz, sorginen inguruko kontakizunak Euskal Herrian izandako sorgin ehizan eraikitako kontakizunetan oinarritzen dira, baina abesti tradizionalek kutsu onagoa ematen diete[43]. Sorgin-ehiza horretan Malleus Maleficarum liburuan agertzen diren kondairak erabiltzen ziren[44]. Badaude ere bestelako izena duten sorginak. Sorsain, adibidez, jaioberriak lapurtzeko zain egoten den sorgin bat da; Belagileak Deabruaren aginduz edo pertsonen enkarguz besteen janaria usteldu eta animaliak hiltzen zituzten sorginak ziren. Sorginen pareko botereak dituzten beste pertsona batzuk aztiak dira. Bargotako aztia edo Errezabalgo aztia tradizio honetako bi izan dira, pertsonaia historikoen[45] gainean eraikitako izaki magikoak.

Laminak, kontrara izaki on bezala agertzen dira. Anuntxi Arana antropologoak "lamina eraikitzaileak" eta "ur bazterretako laminak" bereizten ditu. Mitologiako beste jeinu askok legez, batzuetan gizakiei laguntzen diete eta bestetan kalte egiten. Edonola ere jendearekin harremanak dituzte, jendea bisitatzen edo haien aurrean agertu omen baitira, eta maiz gauez egiten dituzte gizakiek egunean zehar eskatutakoa. Ur bazterreko laminen adibide bat Amilamia izango litzateke[46]. Bizkaiko kontakizun batzuetan laminek begi bakarra dute, Tartalok bezala[47]. Euskal tradizioan itsas laminak ere agertzen dira, beste kultura batzuetako sirenaren antza duten izakiak.

Jeinuak eta ireluak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Han-hemenka, jeinu edo irelu ugari agertzen dira euskal mitologiako kontakizunetan. Horietako gehienak kontakizunen osagarri dira, eta gizakiak laguntzeko edo gogaitzeko egon daitezke. Batzuek ez dute forma berezirik, adibidez Ireltxua izan daiteke ahotik sua botatzen duen txoria, edo katua, edo txerria. Intxisuak batzuetan gizaki txikiak dira, fruituak mendian hartzen dituztenak beste izaki batzuei laguntzeko, baina beste ipuin batzuetan jentilak izan daitezke. Ingumek etxeetan laino bat bezala sartzen dira gauez eta amesgaiztoak sortzen dituzte; etxea babesten duten ireluak etxejaunak izan daitezke. Laino bat ere bada Aideko, ekintzak erraztu edo zaildu ditzakeenak. Mamarroak edo Galtzagorriak[48] kontakizun askotan agertzen diren intsektu edo izaki txikiak dira, praka goriekin, fabore bat eskatuz gero gauez egiten dutenak. Mikolasak aipatzen dira modu berean, gauez eraikitzen duten izakiak, maiz Etxajaunekin nahastuta. Gaizkina edo Gaizkiñe buruki azpian ezkutatu daitekeen oilar gaiztoa da. Eta beste ume-izutzaile batzuk ere badaude, hamalau-zaku bezala, beste kultura batzuetako izakiekin erraz pareka daitekeena.

Kondairetan ere badaude, munduko beste hainbat lekutan bezala, mamuak edo itzal jendea, Gerixeti moduko arima ibiltariak. Gerixeti hildakoen arima herrari bat da, maiz Ehiztari beltzaren kontakizunari lotuta agertzen dena[49].

Naturako elementuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal mitologian ohikoa da naturako elementu batzuk pertsonifikatzea edo borondatea ematea. Iluntasunaren eta gauaren errepresentazioa Gaueko da. Bere erregealdia gauerdian hasi eta argitu arte irauten zuen, denboraldi horretan berak bakarrik agintzen zuen lur gainean bere legearekin. Lege horrek gizakiei debekatu egiten zien gauean lan egitea, lehiatzea edo baserriaren babesetik irtetea. Herriko istorioetan, Gaueko arima bahitzaile moduan jarduten zuen, hau egitean otso handi bat bezala edo irudi ikusezin baten moduan agertzen zen. Batzuetan haren ordez sorginak, jentilak edo Basajaun bera ere bidaltzen zituen eta haien biktimak normalean neska ederrak ziren.

Eguraldiari lotutako beste pertsonifikazio batzuk ohikoak dira. Hodei eta Eate, ekaitzei lotuta, Marirekin edo Sugaarrekin (eta maiz Mikelatsekin) lotuta egoten dira, euren aginduz jokatu baitezakete. Hegoi hego-haizearen pertsonifikazioa da. Hego haizeak zurrunbiloetan jotzen du askotan mendi, baso eta herrietan, eta batzuetan bere indarragatik txikizioak egiten ditu. Hau dela eta, Hegoi eta hego haizea beste zenbait irelurekin lotua izan dira: Ehiztari beltza, Eate. Kostako herrietan Eateren parekoa izango litzateke Traganarru, marinelen istorio askotan agertzen den fenomeno atmosferikoa, borondate propioarekin.

Animalia mitologikoak eta animalien pertsonifikazioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Animaliek edo euren pertsonifikazioa garrantzi berezia dute euskal mitologiako kondairetan. Marik animalien forma har dezake (saiak, beleak...). Behigorri edo Zezengorri, lur azpian, leizeetan bizi omen den irelu erasokorra da[50], maiz Mari bizi den lekuak zaintzen. Kolore gorriko behi, idi, txahal, txekor edo zezenaren itxura hartzen omen du[51]. Handik ateratzen da batzuetan bere santutegiak defendatzeko bertara sartu nahian diren edota, besterik gabe, hurbiltzen diren pertsonen kontra. Akerbeltz sorginen mitologiarekin lotua dago, bereziki akelarreekin, eta erromatarren garaian ikusi den Aherbelste jainkoaren ondorengoa ere izan liteke, zalantzekin bada ere[52]. Ihizi ere, Behigorri bezala, zezenarekin lotua dago, Mariren Oxabiko eta Austokietako haitzuloen zaindaria zen, horregatik zezen gorri honi askotan Austoki edo Oxabi deitu izan zaio. Ikerlari batzuen hipotesiaren arabera, Paleolitoko margoetatik letorke gurtza[53]. Olanoiko zakurra kontakizun lokalizatu bat da, baina kobazulo baten sarrera zaintzen duen zakur bat da, Behigorri edo Ihizi bezala. Zuzidun Txakurra heriotzarekin lotutako txakur bat da, norbait hil eta egun batzuetara agertzen zena.

Europa osoan zehar hedatutako mitologietan bezala, hainbat animalia mitiko ere agertzen dira euskal mitologian. Gizotsoa euskal mitologian ez da oso ezaguna, baina badaude berari buruzko kondairak. Basilisko euskalduna katuaren tamainakoa da, oilarraren burua, hegal arantzatsuak eta isats luzea eta zorrotza dauka, lantza bezalakoa. Herensugea ere agertzen da euskal mitologian, munduko leku gehienetan bezala[54], eta ezaguna da kristautasunean hain ohikoa den herensugea hiltzearen tropoa, adibidez Baltzolan[55] edo Done Mikel Aralarkoaren santutegian, Teodosio Goñikoaren kondairan zein Mikel goiaingeruarenean, Euskal Herriko zaindaria dena. Itsasoan ere, itsasontziak erasotzen dituen Lehen suge erraldoien kondairak daude.

Bestetik, kondaira eta ipuinetan animalia batek izaera antropomorfikoa hartzen duenean, eta hitz egiten duenean, bere pertsonifikazio bat egiten da. Hori izango litzateke Axarko, Otsoko edo Belekoren kasua.

Kristautasunarekin hainbat lotura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aretxabaletako ezkutua
Zoritxarrez ez daukagu iturri gehiegi sinismen batzuk aztertzeko, Aretxabaleta eta Eskoriatzako armarrietan ageri diren Noeren ontziaren eta Mikel goiaingeruaren irudiak.

Euskal mitologian eta kondairetan badaude kristautasunarekin lotura duten hainbat ezaugarri. Mikel goiaingerua Euskal Herriaren zaindaria da, herensugea (antzinako sinismena) hiltzen duelako[56]. Herensugea hiltzea ohiko kontakizuna da Paleolitotik[57]. Noeren uholde unibertsala ere hedatutako kondaira bat da, eta baliteke euskaldunen artean hedatua egotea antzinarotik[erreferentzia behar]. Aretxabaleta eta Eskoriatzako armarrietan Noeren ontzia agertzen da, eta Aretxabaletakoan Mikel goiaingerua dago bere gainean.

Herio Erdi Aroan, Donejakuen bidearekin, hedatu zen pertsonaia da, kristautasunari lotua. Euskal mitologiak jasoak ditun elezaharren arabera Herioren papera hildakoak beste mundura eramatea da. Baina ez du inor hiltzen, hil zorian dagoenaren ondoan agertzen da besterik ez. Ikus dezaketenek gaixoak sendatu edo hilko diren igarri dezakete Herio gaixotik gertu dagoen edo ez ikusita. Txakurren zaunkak eta uluak Herioren gertutasuna adierazi dezake, hori sinesten dutenok "Herioa hurbil da" diote[58].

Deabrua edo Txerrena pertsonaia klasikoa da ere, kristautasunari lotua, eta hainbat euskal mitotan agertzen dena. Batzuetan akordioak egiten ditu, Patxi Errementariarekin bezala, indoeuropar kultura osoan zehar zabaldutako kondaira[59]. Deabrua akelarretan agertzen da, Akerbeltzekin lotura eginez. Eta Mikelats eta Atarrabiren irakaslea da, kasu honetan Etsai izenarekin.

Euskaldunen artean oso zabaldua izan da tubalismoaren ideia. Tubalismoak proposatzen duena da Babelgo dorrearen hizkuntzen banaketaren ondoren Tubal, Noeren iloba zen Jafeten semea, Iberiar penintsulara joan zela eta euskaldunen zein Gaztelako monarkiaren arbasoa zela. Tubalismoaren ideia Ximenez Arradakoak hedatu zuen lehenengo[60], eta ondoren Esteban Garibaik[61] anplifikatu zuen, euskal apologisten aitzindaria. Euskaldunen jatorri bibliko zein mitiko honek eragina izan du, ondoren, politikan[62].

Kristautasunari lotutako beste aldaketa batzuk ere izan dira. Lehen aipatutako Olentzeroren paperaz gain, maiz kondairetan mairuak edo jentilak Samson pertsonaia biblikoarekin aldatzen dira. Sansonarri bezalako toponimoak existitzen dira, Jentilarrien parekoak. Ehiztari Beltza edo Mateo Txistu kondaira, Europa osoan zehar entzun daitekeena, Salomon Apaize, Martin Abade edo Salomon Erregea izenarekin ere ezagutzen da.

Eusko-akitanierazko jainko-jainkosak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erromatartzearekin batera, inskripzioak idazteko ohitura zabaldu zen euskal hizkuntzaren aurrekaria (edo hizkuntza-familia berekoa den) eusko-akitanierazko hiztunen artean. Harrizko aldareak ere egiteko joera kopiatu zioten Inperioari eta horri esker, Antzinaroko zenbait jainko eta jainkosen izenak iritsi zaizkigu, nahiz eta apenas beste ezer ez dakigun haiei buruz. Joakin Gorrotxategik teonimoren bat zuten 105 idazkun jaso zituen[63] XX. 1984. urtean .

Izen batzuk itzuli ahal izan dira, batzuen esanahia ulertzeko oraindik oso hipotesi hauskorrak erabiltzen dira, eta izen gehienen esanahia ilunpean darrai. Non aurkitu ziren zehazki ez dakigu, gehienak, tenplu kristauetan edo bestelako eraikinetan berrerabilita iritsi baitzaizkigu, testuinguru arkeologikorik gabe. Dena de, eremu geografiko zabal batean koka daitezke. Irudi bakan batzuk ere agertu dira, adibidez landareenak. Horiek eta beste datu gutxi batzuekin batera, hainbat ezaugarri orokor ondorioztatu dira. Batetik, jainkozko izaki gehientsuenak maskulinoak dira, deo izena baitaramate, eta jainkosa gutxi batzuk besterik ez dira aurkitu, hala nola, "Lahe deae" eta "Deae andei". Izen gehienek naturarekin lotura daukate. Horien artean, adibidez, batzuk abereak dira (etxekotutako animaliak): Urde, Herauscorritsehe deo, Deo Idiatte, Astoillunno edo Itsacurrine (Txakur izan daitekeena). Beste asko, zuhaitzen egungo izenekin identifikatu ahal izan dira: Areixo/Arixoni (haritz), Artahe (arte), Fagus (pago), Sexarbor[3] eta Leheren (pinu). Beste aldare batzuk mendiei eskainitakoak dira: Ageio, Garri. Azkenik, izen gehienak tokian tokikoak dira, eta ez du ematen, beraz, erlijio zentralizatu bat egon zenik.

Bestalde, kontuan izan behar dugu, beste hizkuntzetan agertzen diren teonimoak agertzen direla lurralde berean, latinez (Diana, Iupiter, Silvanus, Fagus bera...), galieraz askoz gutxiago (Minerva Belisama), edo zihutasunez identifikatu ez diren beste batzuk (Peremusta). Azkenik, egungo Gipuzkoa, Araba eta Bizkaia dien lurraldean, egoera nahasiagoa da, eta euskal enborreko izen batzurekin batera (Helasse), indoeuropar erroko teonimoak agertzen dira gehiagotan (Vurobio, Tullonio). Gainera, askoz izen gutxiago agertu dira oro har, eta daudenenen artean gutxi dira ondo irakur daitezkeenak[3]. Mendeak aurrera egin ahala, eta erromatara kulturaren sakontzearekiin batera, izen indigenak desagertu ziren eta erromatar erlijiozko jainko eta jainkosak gaina hartu zieten besteei inskripzioetan.

Leku mitologikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Akelarrea Goyaren ikuspegi zorrotzean
Zugarramurdiko leizeen ondoan dagoen Akelarrea (akerraren larrea) sorgin-ehizen ondorioz Deabruaren Akelarrean bilakatu zen

XXI. mendeko Euskal Herriko biztanle gehienentzat beren arbasoen sinismenak benetako gertakizunen kondairak zirela ulertzea zaila egiten zaie. Baina gure arbasoentzat benetakoak izan beharra zuten, ahoz aho jaso baitzituzten eta bertan agertutako izenak ezagunak baitzitzaizkien. Bai jendearen izenak bai eta irelu eta gainontzeko izaki mitikoenak ere. Baita baserri, erreka, baso, mendi, herri eta gertakizun horiek lekuko izan ziren bestelako lekuen izenak (eta kokaguneak) ezagutzen zituztelako ere.

Honetan ere ez da berezia Euskal Mitologia. Greziar mitologiak, adibidez, Mediterraneoko leku zehatzetan kokatzen ditu Olinpo mendiaren gailurrean bizi ziren jainko eta jainkosen semeak eta beraien gertaerak.

Euskal herriko leku askok naturaz gaindiko gertaeren toki dira, edota irelu zein jainko eta jainkosen bizileku. Batez ere leize edo haitzuloak dira, baina baita ere mendi edo mendi-tontorrak dira, malkarrak, urrutiko basoak, zubiak, jauregi eta gaztelu zaharrak, trikuharriak, zutarriak, harrespilak, antzinako baserriak, ibaiak, errekak eta aintzirak...

Horien artean daude: Aballarri • Agamunda • Agerre • Aitzgaizto • Aitzpelarreta • Aizkomendi • Aizkorri • Aizkultzeta • Akelarre • Aketegi • Albi • Aloña • Alos dorrea • Amabirjina-harria • Anboto • Andredena Mariako iturri •Armorkora • Aralar • Sorginetxe • Askaata • Askoa • Ata • Auñamendi • Azalegi • Baltzola • Basajaun haitza • Done Mikel Aralarkoaren santutegia • Errolan Harria • Erronkariarren zubia • Gaztelu zahar • Gaztelugatxe • Ipestikoarri • Iratiko oihana • Iratiko San Salbatore baseliza • Iruñarri • Jentilarri • Jentilbaratza • Kanbelu • Kastrexanako zubia • Txindoki • Lezao haitzulo • Ligiko zubia • Mondarrain • Murumendi • Obantzungo leizea • Orhi • Salbatore kapera • Saltarri • Sarako lezeak • Semeola • Sorginaren Txabola • Txurrumurru • Urgeldi • Xorroxin ur-jauzia • Zugarramurdiko leizeak

Euskal Herriko inauteriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Inauteriak Euskal Herrian»
Hartza, Ituren eta Zubietako joaldunekin batera.

Inauteriak Euskal Herrian nabarmenak dira bere izaera tradizionalagatik. Inauterietan erabiltzen diren mozorro ugari lotu dira izaki mitologikoekin, Europa osoan zehar[64]. Euskal Herrian, Eguberrien ostean eta hausterre-egunera arte hedatzen dira inauteriak, eta udaberriaren hasierako ohiturekin lotu dira. Nafarroan bereziki oparoak dira errepresentazio hauek[65]. Ituren eta Zubietako inauteriak eta bertan dauden joaldunak eta hartzak, Altsasuko inauterietako momotxorro edo sorginak, Lantzeko Miel Otxin eta Ziripot, Unanuako mamuxarroak (eta, oro har, Sakana osoan zehar dauden pertsonaiak), Zuberoako Zamaltzainak, Lesakako zaku zaharrak, Mundakako atorrak edo Zalduondoko Markitos elezaharreko kontakizunekin nahasten dira maiz. Nafarroako Erriberan zipoteroak, zarrapoteroak eta zarramuskeroak daude han hemenka[66]. Goizuetan Zahagi Dantza egiten da eta Beran inudeak eta artzainak ateratzen dira.

Kosmokronia, nekazarien eginkizunen jainkotutako eremua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
San Joan sua Errenterian
Nekazarien errito ospakizunak Europa osoan hedatzen dira

Euskal Herriaren aitzinako erlijioaren ikerketen barne, euskal egutegia, garrantzizko eztabaida sortarazten duen gaia da. Euskal nekazaritza, beste edozein nekazari gizarte bezala, denboraren neurketa eta gertakizun astronomikoen ezagutzan oinarritzen da.

Urtaroak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen esan dugun bezala euskaldunen oinarrizko denbora eguna eta gauean banatzen bazen ere nekazariek denbora hilabeteetan neurtzen zuten beraien bizia eta eginkizunak gauzatzeko.

Baina bizi modu hori euskaldunentzat gauza berri bat zela ohartarazten gaituzte Basajaunei ostutako nekazaritza jakintzak. Hori baino lehenago denbora izendatu eta neurtzeko modurik egongo zen, noski. Astarloak jaso zuenez bere garaiko euskal herritarren artean (1803) urtea bi urtarotan zatitzen zen, "udia" eta "neguba", udak, udaraldia izanik, apiriletik irailera irauten zuen eta neguak irailetik apirilera. Hauetatik eratorri ziren ondorengo urtaroaren izenak.[67]

Urtaroetan sartu gabe esana beharra dago nekazariak beraien eginkizunak oneratzeko egutegiaren zehaztasunean oinarritu behar direla eta zehaztasun horrek zeruan duela erantzukizuna.

Hilabeteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gaur egungo egutegia erromatarren eredua dugu
Gaur egun erabiltzen dugun egutegia erromatar inperioaren eskutik zabaldu zen Europa osotik, hots, beraien eskutik letozke Euskal Herriko egutegiaren bereizitasunak.

Ziurtasun osoz esan genezake Ilargian oinarritzen zela aitzinako euskal egutegia. Ikerle denek ez dute honetan zalantzarik, erraz ikusten baita hilabete hitza "ilargi" eta "bete" hitzen gehiketaren emaitza dela. Estrabonek idatzitako ilargiarekiko gurtza jainkotzat zutela baieztatzen duen arren ez dugu ahaztu behar "hil" eta "argi" hitzen gehiketaren emaitza dela, askok zalantzan jartzen badute ere.

Hilabeteen izenak euskalkien eta kanpoko kulturen arteko emaitzak aurkezten dituzte. Latinetik eratorriak dira martxoa, maiatza eta abuztua. Abenduak, adibidez, kristau jatorria du, adventum hitzetik. Beste izen batzuk "-ila" (hilabete) hitza osagarri bezala erabili eta latinezko beste batekin nahasturik ageri da, apirila adibidez aprilisetik...[68]

Hilabete bakoitzaren izenak esanahia bat du, baina hori baino garrantzitsuagoa da bere baitan jasotzen diren eginkizunak. Ospakizun garrantzitsuenak bezperan suertatzen dira, gizakiek eskakizun erritoen bitartez gertakizunak eragiten bahit dituzte, San Joan gauean, adibidez, egindako suak eguzkia erakarri eta gauaren iraupena laburtzen du, ez San Joan eguna dalako baizik eta bezperan beharrezko erritoak ongi egin direlako.

Hamabi hilabetek urte bat osatzen dute. Hilabete hitzaren jatorria argi ikusten den bitartean urte hitzaren esanahia ilun ailegatu zaigu gaur eguneraino. Hilabeteen izenek erromatarren nekazari egutegiarekin duen parekotasuna dela eta, eurengandik jasotakoa dela sumatu daiteke.

Astea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Denbora banaketaren barne astearena eztabaida gehien sortu dituen gaia da. Hasteko, astearen neurria zein zen eztabaidatzen da. Adituak ez datoz bat asteak osatzen zituen egunen kopuruan[erreferentzia behar]. Ikerle batzuek hiru egunekoa izan behar zuela diote, asteko hiru lehenengo izenen arabera: astelehena, asteartea eta asteazkena. Beste batzuek ordea bostekoa zela diote, osteguna eta ostirala barne aurreko hiru egunei lotuak zeudelarik, beste egutegi batzuetan ikusitakoaren arabera. Baina bi ikuspegi hauek nahasturik dabiltzala defendatzen dutenak ere badira, Euskal Herriko egutegia ilargitarra zela ohartaraziz.

Argi dagoen gauza bakarra denbora neurri arrotza zela da. Azkuek jasotako kondaira batetan esaten den arabera:

« Bere lantegiko saskietan zekien noiz zen igandea. Ohituraz egunero saski bat egiten zuen (apaizak). Sei zeuzkanean hurrengo eguna, jakina!, igandea zen, meza eguna.[69] »


Urtea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gabonetako izarra, kristautasunaren garaipenaren ikurra kontsumoaren esku
Kristautasuna gaur egungo euskaldun gehiengoentzat mito bilakatu da. Iraganeko kanpaien hotsak sinesmen zaharrak desagerrarazi zituen bezala zientziak katolikoen sinesmenak ezabatzen doaz.

Lehen aipatu dugunez, astearen nahasteez gain, urtea dugu itzuli gabeko denboraren neurketari dagokion atal nabarmenetariko bat. Errenteriako agure batek bere semeari errietan "noiz urtuko zaren?" galdetu zion[erreferentzia behar]. Zer esan nahi zuen galdetuta gazteleraz bere semea ura bezala noiz bideratuko zen galdetu ziola erantzun zuen. Berez hori da "urtea" hitzaren esanahia. Euskaldunek eguberri bezperan abestutako zenbait gabon kanten bitartez izotzak urtu, eguberriaren etorrera bideratu eta, honi esker, urte berri baten sorrera eragiten dute.[erreferentzia behar]

Kantu honen oihartzunak, herriz herri gehien errepikatzen diren esaldietan, astearekin zer ikusia baduela sumatu daiteke: Ur goiena ur barrena, uraren gainean lehena eta azkena[erreferentzia behar]

Kosmogonia baino Kosmokronia da euskal mitologian agertzen diren izaki jainkotuen esparrua.[erreferentzia behar]

Ikuspegiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jose Migel Barandiaran

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ukaezina da Barandiaranen ekarpen handia, euskal mitologia zaharra jasotzen eta kontserbatzen. Barandiaranentzat, euskal mitologia eta erlijio berak, euskal gizakiaren arazo oinarrizkoenei erantzuteko erak dira. Barandiaranek euskal kultura zaharraren mugak gaur egungo Euskal Herriko mugetatik haratago zabaltzen ditu, Pirinio guztiak eta beraien alboko eskualdeak hartuta. Artzaintzaren kultura zaharrarekin lotzen du fenomeno hori, toponimia, transhumantziako bide zaharrak, erromatarren garaiko Akitaniako inskripzioak, mairubaratz eta trikuharrien guneak mendikatea guztian zehar...

Olivier de Marliave

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioetako eta Euskal Herriko mitologiek batasun bat osatzen dute. Hala ere beraien mugak ez daude erabat zehazturik, Greziar mitologian zein Erromatar mitologian bezala. Lan gutxi egin da euskal mitologiaren oinarrietan sakontzeko, eta bere pertsonaiak, Jainko-Jainkosak eta heroiak sistematizatzeko. Marliavek aipatzen dituen horretarako zenbait arrazoi hauek dira[erreferentzia behar]:

  • Pirinioetako herriak beraien artean banatzen dituzten bi estatuek sekula ez dute onartu Piriniar kultura bat existitzen dela.
  • Bigarrena, eta hau erabakigarria da, ez da orain arte sekula topatu "eusko-piriniar" mitologiaren fundazio idatzirik, mitologiaren sinesmen multzoaren sorrera markatzen duen testua, beste epopeia mitologikoetan dagoen bezala. Beraz, Pirinioetako gizarte tradizionalek haien kosmologia oinarritzeko mahi gainean jartzen dituzten galderei erantzuten duen kontakizunik ez dago.

Ez dugu oinarrizko azalpenik Mendien sorreraz, bertako gizakien sorreraz, bertako jainkozkoen eta ireluen sorreraz... laburbilduz, ez dugu "saga eusko-piriniar" bat, eta nahiz eta mitologia honen zenbait pertsonaia eta narrazio ezagutu, oso zatituta azaltzen zaigu dena, eta bakoitzak bere "papera" ahaztu egin du osotasunean.

Hala ere, argi dago mito eta elezahar multzo handia dagoela Pirinioetan eta Euskal Herrian, nahiz eta inolako narrazio epikoak bultzatu duen "Euskal-Piriniar" panteoi bakarra. Hau ematen da munduko beste lekuetan ere, Andeak mendilerroan esate baterako[erreferentzia behar].

Jakina, munduko mendi multzo gehienak Jainko-Jainkosen bizileku dira, eta gurea ez da salbuespena. Badakigu antzinako euskaldunek mendi gailurrak "jainkotu" zituztela, baina epigrafiaz gain, hutsa dakigu Xuban, Aste, Ageion, Basaertis edo Arixoren ezaugarriez. Olivierrek baieztatzen du Pirinioetako hegoaldean zenbait ikerle eta folklorezalek egindako aspaldiko lanari esker, gauza gehiago jaso dela iparraldeko isurialdean baino. Hala ere, "ahozko tradizioa" da askotan ezagueraren iturri bakarra, bere muga guztiekin. Olivierrek azpimarratzen du behar bat euskal mitologia piriniarra ikertzerakoan: ondo bereizi behar dira jatorrizko istorioak, herriaren ahozko tradizioan iraun dutenak, eta tokian tokiko sasijakintsuek asmatu eta apaindutakoak. Olivierren ustez, bestalde, Pirinioetako mitologiak indoeuropar mitologiarekin zer ikusi handia du. Amaitzeko, Olivierren ustez, "euskal kutsuak" estaltzen ditu Pirinio guztiak, maila ezberdinetan baina osorik. Toponimiak, etnologiak eta antropologiak horren berri ematen digute. Gainera, Pirinioetako populazio honek nahasketa handiak izan ditu beste kulturekin urteetan zehar, eta egungo egoera horren ondorioa da. Eliza Katolikoak ere hainbat mito eta elezahar kristautu du bere interesen arabera, baina egun sinesmen zahar horiek galtzeko arriskurik handiena azken hamarkadetan Pirinioetan izaten ari diren aldaketa handiak eta "modernitatea" bera dira.

Juan Ignazio Hartsuaga

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hartsuagak euskal mitologiaren inguruan zenbait liburu eta dozenaka artikulu idatzi ditu, haien artean Euskal Mitologia Konparatua: Jentilen akabera (Gaiak, 2004). Alor honetan doktoretza tesia egin zuen, mitologiaren ahozko transmisioa aztertuta.

Bere ikerketen arabera eta bere esanetan, euskal mitologiari dagokionez, ahozko kontakizun bildumen artean kanpoko elementu arrotzak bereganatu dituela pentsa dezakegu. Hauetatik eskema ideologiko jatorraren barne sartu direnak baliagarriak izanen dira euskal mitologia aztertzeko. Indoeuroparren eskemak mantentzen dituzten hainbat kondairek bat egiten dutenez euskal mitologiakoekin horiek zabal zitezen eta ahalbideratu duen ideologiaren azterketa proposatzen du.

Artean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal mitologia iturri emankorra izan da XX. mendeko artean, batez ere literaturan eta eskulturan. Aipagarria da Nestor Basterretxea eskultoreak eginiko Euskal serie kosmogonikoa izeneko eskultura bilduma, 1972tik 1975era bitartean egindako 18 eskulturek osotua (17 zurezko eta 1 brontzezkoa), izaki mitologikoetan, naturaren indarretan eta euskal kulturakoki objektu tradizionaletan oinarrituta.[70]

Iruditegia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Midjourneyreki sortutako euskal mitologiako irudiak

Euskal mitologiako pertsonaien inguruan sagarik idatzi ez den bezala, ez dago jatorrizko iruditegirik[17]. Honela, zenbait errepresentazio berri egin dira, maiz estilo neopaganoarekin. Irudiak ere badaude mitologiari eskainitako lekuetan, eta liburuak eta haur eta gazte literatura ilustratzeko ere sortu dira. Antzinako itxura duten beste irudi batzuk ere sortu dira, adibidez Mari ilustratzeko.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ "Euskal mitologia" erabiltzen da gehien bat Euskal Herriko mito eta kondairen multzoa izendatzeko, eta horrela darabilte besteak beste: Batzuetan "Euskal herriaren mitologia" erabili izan da (), baina herri = populu esanahiarekin.
  2. ↑ Gimbutas, Marija. (2021). Diosas y dioses de la vieja Europa, (7000-3500 a.C.). ISBN 978-84-18859-04-5. PMC 1313648785. (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  3. ↑ a b c d e (Gaztelaniaz) Churruca, Joaquín Gorrochategui; Sádaba, José Luis Ramírez. (2013-11-10). «La religión de los Vascones. Una mirada comparativa. Concomitancias y diferencias con la de sus vecinos» Cuadernos de Arqueología de la Universidad de Navarra 21: 113–149. ISSN 2387-1814. (Noiz kontsultatua: 2022-08-24).
  4. ↑ (Frantsesez) Julien d'Huy eta Jean-Loïc Le Quellec (2012) "Les Ihizi: et si un mythe basque remontait à la préhistoire?" Mythologie française, 246, 64-67 or.
  5. ↑ (Gaztelaniaz) «The Basque Mythology at the present time» Bizkaiko Foru Aldundia (Noiz kontsultatua: 17-04-2020).
  6. ↑ Mentxakatorre Odriozola, Jon. (2016-05-27). «Anbotoko Dama eta infernua. Aurrez sartu eta atzez irten» (pdf) Euskera (Euskaltzaidia) (Noiz kontsultatua: 17-04-2020).
  7. ↑ (Ingelesez) biltzaileak: Annette Lyn Williams [eta beste]. (2008). She is everywhere! Vol. 2 : an anthology of writing in womanist/feminist spirituality. iUniverse ISBN 978-0-595-46668-9. PMC 400004933. (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  8. ↑ a b Barandiaran, J. M.. (1996). Mitología Vasca. Donostia: Txertoa.
  9. ↑ a b c d (Ingelesez) Garagalza, Luis. (2022-01-26). «From Ama Lur to the Anthropocene and Back: The Earth in Basque Mythology» Philosophies 7 (1): 12.  doi:10.3390/philosophies7010012. ISSN 2409-9287. (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  10. ↑ a b Ortiz Oses, Andrés.. (2007). Euskal mitologia : izena duen guztia omen da = Mitología vasca : todo lo que tiene nombre es. (2. ed. argitaraldia) Kutxa Fundazioa = Fundación Kutxa ISBN 8471734885. PMC 932552771. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  11. ↑ Hartsuaga. Eguzki Amandrea. Auñamendi Eusko Entziklopedia, Eusko Ikaskuntza (Noiz kontsultatua: 2020-04-17).
  12. ↑ Lur Euskaltzaindiaren onomastikan.
  13. ↑ a b c d e f g h Garaizabal, Garmendia; Eukene, Ixone. (2018-03-02). Munduko mitologiak aztertzen: Polifemo eta Tartaloren arteko konparaketan sakonduz. (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  14. ↑ (Ingelesez) Oosten, Jarich. (2015-03-05). The War of the Gods (RLE Myth). (0. argitaraldia) Routledge  doi:10.4324/9781315732725. ISBN 978-1-317-55584-1. (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  15. ↑ (Gaztelaniaz) «Ekaitzegileak: dibinitate menditarrak» www.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  16. ↑ Hartsuaga, Juan Ignazio. (1987). Jentilen akabera. : Kriselu (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  17. ↑ a b Colomo Castro, Koldo. (2009). «Sansonarriren kondaira Azkoako Santa Katalina baselizako irudi batean» Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra 4 (84): 5-24..
  18. ↑ (Gaztelaniaz) Jose Migel Barandiaran, El hombre primitivo en el País Vasco (1934). Egin, La Navarra. 81-86 or.
  19. ↑ F. Mateu Llopis, F. Leizaola, J. Altuna, J.M. Barandiaran eta J.M. Satrustegi, Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 1973, 13
  20. ↑ Lerga, J. V. H. (2005). Marirengandik Mariarengana ematasunari kutua. Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 37(80), 37-54.
  21. ↑ a b Redondo Moyano, Elena. (2002). El genio de un solo ojo, II: en la mitología vasca, Tártaro. ISSN 1127-008X. (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  22. ↑ Kasper, Michael. (1997). Baskische Geschichte. Primus ISBN 3-89678-039-5. PMC 41122288. (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  23. ↑ Ortiz-Osés, Andrés.. (1996). La diosa Madre : interpretación desde la mitología vasca. Trotta ISBN 84-8164-099-9. PMC 35629063. (Noiz kontsultatua: 2022-08-19).
  24. ↑ Aurkenerena 1999.
  25. ↑ (Gaztelaniaz) Barandiaran, José Miguel de. (1997). Mitologia del Pueblo Vasco. Ostoa, 83 or. ISBN 84-88960-16-6..
  26. ↑ Hartsuaga, Juan Ignazio. (2004). Euskal Mitologia Konparatua: Jentilen akabera. Gaiak, 43 or. ISBN 84-96371-01-8..
  27. ↑ Barandiaran 1979, 94 orr. .
  28. ↑ Barandiaran 1979, 54 orr. .
  29. ↑ Barandiaran 1997, 28 orr. .
  30. ↑ Aguirre Sorondo, Antxon. (1997). Supersticiones populares vascas. Orain S.A ISBN 84-89077-64-9. PMC 37275557. (Noiz kontsultatua: 2022-08-21).
  31. ↑ Aurkenerena 1999, 22-23 orr. .
  32. ↑ Trask, R. L.. (1997). The history of Basque. ISBN 978-1-136-16756-0. PMC 858861423. (Noiz kontsultatua: 2022-08-21).
  33. ↑ Caro Baroja 1995, 25 orr. .
  34. ↑ Hartsuaga 2004, 42 orr. .
  35. ↑ Juaristi, Jon. (1980). La leyenda de Juan Zuria. Caja de Ahorros Vizcaína ISBN 84-500-3559-7. PMC 434894800. (Noiz kontsultatua: 2022-08-21).
  36. ↑ Satrustegui, Jose M.. (1988). Solsticio de invierno : (fiestas populares, olentzero, tradiciones de Navidad). [Editorial Sendoa] ISBN 84-85112-15-6. PMC 36037417. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  37. ↑ Barandiaran 1979, 134 orr. .
  38. ↑ Quijera Pérez, J. A. (1997). «Basoaren errepresentazioa mendialdeko gizarteen imaginarioan» Zainak 14.
  39. ↑ (Gaztelaniaz) Claude Labati elkarrizketa Olentzerori buruz, 2013-12-16an kontsultatua.
  40. ↑ (Gaztelaniaz) «“Olentzero era un personaje de cuento y ha terminado como un elemento de puro consumo”» noticiasdegipuzkoa.com 2015-12-24.
  41. ↑ (Gaztelaniaz) Olentzero, una leyenda en transformación, lavanguardia.com, 2013-12-15.
  42. ↑ (Gaztelaniaz) «Olentzero llegará este sábado a San Sebastián acompañado por primera vez de Mari Domingi» El Diario Vasco 2011-12-22 (Noiz kontsultatua: 2022-08-22).
  43. ↑ Echeverria, Begoña. (2014-03-01). «Capturing Basque Witches, Releasing Lyrical Resources:» Preternature: Critical and Historical Studies on the Preternatural 3 (1): 110–146.  doi:10.5325/preternature.3.1.0110. ISSN 2161-2196. (Noiz kontsultatua: 2022-08-22).
  44. ↑ Tabernero, Cristina; Usunáriz, Jesús María. (2016). Bruja, brujo, hechicera, hechicero, sorgin como insultos en la Navarra de los siglos XVI y XVII. Servicio de Publicaciones de la Universidad de Navarra PMC 992599282. (Noiz kontsultatua: 2022-08-22).
  45. ↑ Fernández Juárez, Gerardo. (2019). Sinestesias Brujería y Hechicería en el Mundo Hispánico.. Abya-Yala, Ediciones ISBN 978-9942-09-658-6. PMC 1295273172. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  46. ↑ Barandiaran 2008, 69-71 orr. .
  47. ↑ Barandiaran 1979, 88 orr. .
  48. ↑ «mamarro - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-08-22).
  49. ↑ «Gerixeti - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-08-22).
  50. ↑ http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/behigorri/ar-150493/
  51. ↑ http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Behigorri
  52. ↑ Gorrochategui Churruca, Joaquín.. (1984). Onomástica indígena de Aquitania. Servicio Editorial Universidad del País Vasco y la colaboración de Universidad de Salamanca, Secretariado de Publicaciones e Intercambio Científico ISBN 84-7585-013-8. PMC 14272684. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  53. ↑ D&#39, Julien; Huy. «2012. Les Ihizi: et si un mythe basque remontait à la préhistoire?» Mythologie Française, 246: 64-67. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  54. ↑ Malone, Michael S.. (2012). The guardian of all things : the epic story of human memory. (1st ed. argitaraldia) St. Martin's Press ISBN 978-0-312-62031-8. PMC 759914181. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  55. ↑ Nosotros los vascos. Tomo I, Arte. I, Arte prehistórico, arte vasco antiguo, arte vasco entre los siglos V y VIII.. Lur Argitaletxea D.L. 1987 ISBN 84-7099-262-7. PMC 911398315. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  56. ↑ Consiglieri, Nadia Mariana. (2021). «Matar al dragón; matar al diablo. La naturaleza como escenario de acción de san Miguel y san Jorge en algunos ejemplos pictóricos bajomedievales y renacentistas (siglo XV e inicios del XVI)» Anales de historia del arte (31): 59–81. ISSN 0214-6452. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  57. ↑ (Frantsesez) d'Huy, Julien. (2013). «Le motif du dragon serait paléolithique: mythologie et archéologie.» Préhistoire du Sud-Ouest 21 (2): 195. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  58. ↑ Dueso, José.. (1999). El mundo encantado de los vascos : de la A a la Z. Roger Editor ISBN 84-89979-68-5. PMC 43113866. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  59. ↑ (Ingelesez) da Silva, Sara Graça; Tehrani, Jamshid J.. (2016-01). «Comparative phylogenetic analyses uncover the ancient roots of Indo-European folktales» Royal Society Open Science 3 (1): 150645.  doi:10.1098/rsos.150645. ISSN 2054-5703. PMID 26909191. PMC PMC4736946. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  60. ↑ Gabilondo Alberdi, Joseba. (2013). «Spanish nationalist excess: a decolonial and postnational critique of Iberian studies» Prosopopeya: revista de crítica contemporánea (8): 23–60. ISSN 1575-8141. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  61. ↑ Joxe Azurmendik, Garibairekin batera, Lope Gartzea Salazar eta Juan Martinez Zaldibiakoa ere aipatzen ditu tubalismoari lotuta. Mitologia hori espainiarrei ikasia dela ere gehitzen du. Ik. Azurmendi, J. 2023: "Laus Spaniae" in Europa bezain zaharra, Andoain, Jakin. 30.or.
  62. ↑ Gabilondo, Joseba. (2016). Before Babel : a history of Basque literatures. ISBN 978-1-5308-6832-2. PMC 950465512. (Noiz kontsultatua: 2022-08-23).
  63. ↑ Gorrochategui Churruca, Joaquín.. ([1984?]). Onomástica indígena de Aquitania. EHUren argitalpen zerbitzua eta Salamancako Unibertsitatea ISBN 8475850138. PMC 14272684. (Noiz kontsultatua: 2022-09-17).
  64. ↑ Fréger, Charles. (2012). Wilder mann : the image of the savage. Dewi Lewis Pub ISBN 1-907893-23-7. PMC 792748326. (Noiz kontsultatua: 2022-08-25).
  65. ↑ Bidador, Joxemiel. (2016). «El carnaval en Navarra» Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra 48 (90): 409–431. ISSN 0590-1871. (Noiz kontsultatua: 2022-08-25).
  66. ↑ (Gaztelaniaz) Tudela, EFE. (2018-02-09). «Zipoteros, zarrapoteros y zarramuskeros, de carnaval en la Ribera» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-08-25).
  67. ↑ Caro Baroja 1995, 181 orr. .
  68. ↑ Caro Baroja 1995, 149 orr. .
  69. ↑ (Gaztelaniaz) Azkue, Resurrección Mª de. (1995). Cuentos y leyendas. Orain, 61-62 or. ISBN 84-89077-22-3..
  70. ↑ Nestor Basterretxearen 'Euskal kosmogonia' Bilboko Arte Eder Museoan artikulua Bizkaie.biz webgunean (2008-11-04)

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Arana, Anuntxi: Mito hurbilak. Euskal mitologia jendeen bizitzan. Gatuzain-Gure Irratia. Baiona, 2000.
    • 2004. Mitoen bilakatzea. Akaberak eta iraupenak. Katuzain. Baiona.
  • Zenbaiten artean: Pirinioak eta Euskal Herria: mitoak eta sineskizunak. Gaiak argitaletxea, 1995.
  • Aurkenerena, Joseba. (1999). Euskal sinesmen zaharrak. Mensajero ISBN 84-271-2255-1. PMC 433185369. (Noiz kontsultatua: 2022-08-21).
  • Barandiaran, Jose Migel : José Miguel de Barandiarán, obras completas, Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1976.
  • Barandiaran, José Miguel. (1979). Mitología vasca. (2a ed. aum. y corr. argitaraldia) Txertoa ISBN 8471480853. PMC 7733333. (Noiz kontsultatua: 2022-08-21).
  • Dictionnaire Illustré de Mythologie Basque, Michel Duvertek itzulia eta iruzkindua, Elkar, Donostia, 1994. ISBN 2-913156-36-3.
  • Barandiaran, Jose Miguel. (1997). Mitología del pueblo vasco. (2a. ed. argitaraldia) Etor ISBN 84-88960-16-6. PMC 40463937. (Noiz kontsultatua: 2022-08-21).
  • Bergara, Aritza: Euskal Herriko mitologia. Jentilen aztarnen atzetik. Adarmendi Elkarteak argitaratuta. 2010. Liburua eta DVDa.
    • Mitologika. Euskal Herriko izaki magikoak gaur egungo ikuspuntutik". Astiberri argitaletxea. 2001.
    • Mitologika. Sorginen munduan. Astiberri argitaletxea. 2002.
    • Mitologika. Erraldoien munduan. Astiberri argitaletxea. 2003.
  • Casenave-Harigile, Junes. Basabürüko ipuinak. Izpegi, Baigorri,1997.
  • Cerquand, Jean-François : Légendes & récits populaires du Pays Basque, Aubéron, 2006. ISBN 2-84498-093-7-
  • Caro Baroja, Julio. (1989). Euskal jainko eta jainkosak, Olentzero eta sorginak. Gaiak ISBN 8487203078..
  • Enciclopedia General Ilustrada del Pais Vasco: Historia general de Euskal Herria. Auñamendi, Zarautz, 1978.
  • de Marliave, Olivier: Pequeño diccionario de mitologia vasca y pirenaica. Alejandria, Bartzelona, 1995.
  • de Marliave, Olivier eta Pertuzé, Jean-Claude : Panthéon Pyrénéen, Tolosa, Loubatières, 1990.
  • Dueso, José: La primitiva religión de los vascos, Orain argitaletxea, 1996. ISBN 84-89077-56-8.
    • La primitiva religión de los vascos". Orain, 1996. ISBN 84-89077-56-8.
    • Nosotros los Vascos. Mitos leyendas y costumbres. Lur. 1990.
    • Brujas. Cuentos y leyendas de la Euskal Herria fantástica. Roger, 1997.
  • Garmendia Larrañaga, Juan: Euskal pentsamendu magikoa, I. liburukia. Baroja argitaletxea, 1990.
    • Euskal pentsamendu magikoa, II. liburukia. Elkar, Donostia, 1994.
  • Hartsuaga, Juan Inazio. (1987). Euskal Mitologia Konparatua. Kriseilu.
  • Kaltzakorta; Xabier: Lamia, sorgin eta tartaroen erresuma ezkutua. Egilea: Labayru Ikastegia, Bilbo, 1997.
  • Larrea Beobide, Ángel: Errementariak, Jainkosak eta sorginak. Mitoak eta magia Arratian. Ediciones Beta. Bilbo, 2004. ISBN 84-96009-70-X.
  • Martinez Lizarduiakoa, Alfontxo: Euskal Zibilizazioa.Gaiak, 1998.
  • Naberan, Josu: Sugearen iraultza. Euskal Herria iraganalditik geroaldiarantz. Gaiak, 1998.
  • Peillen, Txomin: Animismua Zuberoan. Aranburu editorea, Donostia, 1985.
  • Peña Santiago, Luis.Leyendas y tradiciones populares del Pais vasco. Txertoa, 1989.
  • Perurena, Patziku. Koloreak euskal usarioan. Erein, 1992.
  • Sarda taldea. Pirinioetako sumendiak, hartzak, mendi-gidariak eta beste hamaika istorio. Gaiak, 1994.
  • Satrustegi, Jose Maria : Mitos y creencias. Orain, 1995.
  • Webster, Wentworth: Légendes basques, Nicolas Burguetek itzulia, Aubéron, 2005. ISBN 2-84498-080-5.
  • Sacaze, Julien : «Les Anciens dieux des Pyrénées, nomenclature et distribution géographique» in Revue de Comminges (Saint-Gaudens), 28 orrialde, 1885.
    • Inscriptions antiques des Pyrénées. Hitzaurrea, M. Albert Lebèguek egina. Tolosa, XII - 576 orrialde (Bibliothèque Méridionale, 2. seriea, 1892; 2). Berrargitalpena faksimilean, Tolosa, ESPER, 1990.
    • Inscriptions antiques du Couserans. Tolosa, 28 orrialde, 1892. Berrargitalpena faksimilean, Nîmes, C. Lacour, 2001.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Euskal_mitologia&oldid=9667794"(e)tik eskuratuta