Egutegi gregorianoa[1] (baita ere, gregoriotar egutegia,[2]mendebaldeko egutegia edo kristau egutegia) nazioartean erreferentetzat[3] onartzen den egutegi zibila da.[4][5][6]Gregorio XIII.aaita santuak ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako dekretu baten bidez, Inter Gravissimas izeneko bulda. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: juliotar egutegiak, Julio Zesarrek K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi ekinokzioren arteko denbora 365,25 egunekoa zela, baina jakina da ia 11 minutu laburragoa dela.[7] Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen ekinozio bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. Pazkoa udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, Erromatar Eliza Katolikoak onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen ilargiaren fasearen aldaketa. Luigi LilioCalabriako medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.[8] Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 urte arruntak izango ziren, bisurteak izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, Aste Santuko daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.[9]
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen (Nizeako Lehen Kontzilioaren data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta Gregorio aita santuaren 1582ko buldaren artean, udaberriko ekinozioa atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),[10] martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
Erreforma protestantearen eraginez, baina, Mendebaldeko Europako herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. Ekialdeko Europan juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak (Errusia eta Grezia) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.[11]
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (Anno Domini) jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu Natibitatearen data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta Goi Erdi Aroaz geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.[12]
Erreforma gregorianoa sortu zen Trentoko kontzilioaren erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, Nizeako lehen kontziliotik (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, Pazkoa ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
Nizeako I. Kontzilioan erabaki zuten Pazkoaudaberriko ekinozioaren (ipar hemisferioan; udazkeneko ekinozioa hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. 325. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Nizeako I. Kontzilioan erabaki zuten Pazkoaudaberriko ekinozioaren (ipar hemisferioan; udazkeneko ekinozioa hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. 325. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,[13] baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek 325 eta 1582 urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea Ugo Buocompagni izan zen, legelari eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an aita santu hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, Christopher Clavius eta Luigi Lilio buru zirelarik. Clavius, Jesusen Lagundiko kidea ―bere garaian «Euklides» esaten zioten―matematikari eta astronomo ospetsu bat zen. Galileo Galileik berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren krater batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, Alfontso X.a Gaztelakoak: Alfontsotar Taulak liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. Pedro Chacon espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen Compendium Novae Rationis[14] izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, juliotar egutegian ordurako sobera kontatuak zirelako.
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 segundo, urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da Eguzkiaren inguruan Lurrak egiten duen translazioa ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua zenbaki oso batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo bisurteen arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
Bisurteen araua egutegi gregorianoan
Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.[15]
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, Lurraren errotazio abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, itsasaldiek sortutako eszentrikotasunagatik. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa frisbee bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean harea busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura eszentrikotasun hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak erloju atomiko baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, astroen izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.[16]
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu (urtarrila, martxoa, maiatza, uztaila, abuztua, urria eta abendua), 30 eguneko 4 hilabete (apirila, ekaina, iraila eta azaroa) eta hilabete bat (otsaila) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa bisurtetan. Urte arruntetan 52 aste eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
Eguna: egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat Nazioarteko Denbora Atomikoaren (TAI) 86.400 segundoren baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
Kristautasuna nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, Jainkoaren (Dominus) atseden eguna igandea baita, zazpigarrena. Herrialde anglosaxoietan, ziurrenik juduen erlijioaren eraginez, atsedena larunbata da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.[17]
Egutegia berehala hartu zen Erromatar Eliza Katolikoak indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola protestanteak, anglikanoak edo ortodoxoak gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, eliza ortodoxoek (Finlandiakoa izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.[18]
Herbehereak, Flandria eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, Eguberri eta Urteberri festarik gabe geratu ziren.
Alemaniako gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
Austria (Karintia eta Estiria): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
Herbehereak (Groningen): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
Kanada (Eskozia Berria): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.[19]
Arrazoi horrengatik, Miguel de Cervantes Saavedra eta William Shakespeare egun berean, 1616ko apirilaren 23an, hil zirela esaten den arren, berez azken hori 10 egun geroago hil zen, egungo europar egutegiko maiatzaren 3an.
Ingalaterran, 1752an egutegi gregorianoa aplikatu aurretik gertatu ziren juliotar egutegiko egunei OS (Old Style edo antzinako estiloa) esaten zaie; aldiz NS (New Style edo estilo berria) siglak egutegi gregorianoa adierazten du.
Suedia eta Finlandia (azken herrialde hori Errusiak konkistatu zuenean, juliotar egutegia hartu behar izan zuen maila batean): 1700ean, berrogei urtez egun bisurteak bertan behera uztea erabaki zuten, horrela lortuko baitzen falta ziren 10 egunak pilatzea. Urte hartan erabakia bete zen, baina ez 1704 eta 1708 bisurteetan. Ondorioz, hamarkada hartan bere datak ez zetozen bat beste herrialdeekin (egutegi gregorianoa edo juliotarra izan). Geroago, 1712an, juliotar egutegira itzuliko zirela erabaki zuten, 1712ko bisurtean egun bat gehituz («otsailaren 30a»). Berrogei urte geroago, beti-bateko aldaketa egitea erabaki zuten: 1753ko martxoaren 1 osteguna etorri zen, otsailaren 17 asteazkenaren ondoren.
Egun munduan erabilitako egutegi ofizialak: Egutegi gregorianoa darabilten estatuak. Egutegi gregorianoaren bertsio eraldatu bat darabilten estatuak. Egutegi gregorianoaz gain beste egutegi bat darabilten estatuak. Egutegi gregorianoa ez darabilten estatuak.
Turkia: 1914ko urtarrilaren 1era arte (beste aditu batzuen arabera 1926ra arte atzeratu behar da, Mustafa Kemal Atatürken erreformak iritsi arte) islamiar egutegi batekin maneiatu zen.
Errusia eta Estonia: 1918ko otsailaren 14 osteguna etorri zen urtarrilaren 31ren ondoren. Sobietar Batasuneko ekialdeko beste eremu batzuek bi urte geroago aldatu zuten.
Ingalaterra, Gales, koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.[21] Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez martxo amaieran.[20] 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
Eskozia: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.[22]
Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:[20]
Alsazia: Estrasburgon, 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, Mulhouse izan ezik.
1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
Eskozia Berria: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
urte sekularra: mendea amaitzen duten 00 bukaerako urteak ―100en multiploak― bisurteak dira, soilik 400en multiploak badira.
Horrela, 400 urteko zikloek osatzen dute egutegi gregorianoa:
400 urtetan (400/4)-4 urte sekular = 96 bisurte daude.
4 urte sekularretatik, bat bakarrik da bisurte (400en multiploa).
400 urteko zikloan 96 + 1 = 97 bisurte ditugu, eta 400 - 97 = 303 urte arrunt.
Zenbaketa egunetan eginez:
97 urte x 366 egun = 35.502 egun, bisurtetan.
303 urte x 365 egun = 110.595 egun, urte arruntetan
Guztira, 146.097 egun dira 400 urteetan; beraz, urte gregorianoaren batez besteko iraupena da 365,2425 egun.
Egutegi gregorianoaren 400 urteko zikloan, 146.097 egun horietan, 20.871 aste oso daude. Beraz, 400 urteko ziklo bakoitzean, urte arrunten eta bisurteen zikloa zehatz-mehatz errepikatzeaz gain, asteen zikloa ere zehatza da. Kongruentzia horren ondorioz, 400 urteko multzo bat jarraian hartuta, hurrengo 400 urteko zikloa berdin-berdina da.
Urteko lehen astea, 01 zenbakia, urtarrileko lehen osteguna duena da. Urtebeteko asteak 01etik 53ra doaz.
Hilabetea da 30 edo 31 eguneko epea, otsailekoa izan ezik, urte arruntean 28 egun eta bisurtean 29 egun dituena.
Laburbilduz, esan daiteke urteak bisurte izango direla 4ren multiploak badira, salbuetsiz 100en multiplo direnak, eta hauen artetik, salbuetsiz 400en anizkunak direnak, horiek bisurte baitira. Adibidez, 2000. urtea bisurte izan zen, 100en multiploa izan arren 400ena ere badelako, baina 2100ekoa ez da bisurte izango, azken baldintza hori betetzen ez duelako.
Erromatarrek urteak zenbatzen zituzten Erromako hiriaren sorreratik kontatzen hasita, hau da, ab urbe condita (hiriaren sorreratik), laburduraz a.u.c.
Kristau aroan, Bonifazio IV.a aita santuarekin, 607an, eskalaren jatorria Kristoren jaiotza izatera pasa zen. Dionysius Exiguuserrumaniar monje matematikoak, Biblian eta beste iturri historiko batzuetan oinarrituta, 526 eta 530 urteen artean, Kristoren jaiotza data 754. a.u.c. urteko abenduaren 25ean ezarri zuen. Urte hura ezarri zen 1. A.SR. edo Anno Domini, hau da, Jaunaren 1. urtea; alabaina, urte horren aurreko urteak oraindik a.u.c urtea izendatzen ziren. Azkenik, XVII. mendean, A.SR. 1. urtearen aurreko urteak izendatu ziren Kristo aurreko (K.a.), eta ondorengoak Kristo ondorengo (K.o.).
Horrela, argi dago ezin dela 0 urterik izan, urte bat une jakin batean hasten delako ―aurreko urtearen amaierako gaueko 12etan― eta 1. urtearen amaierako gaueko 12etan amaitzen delako. Baina urte hori ezin da azaldu 1, urte gisa amaitu arte, hau da, 1. urtetzat har daiteke soilik betetzen den unean. Gauza bera gertatzen da pertsona baten adinarekin. Bestalde, kristau aroaren zenbaketa hasi zenean, ez zegoen zero kontzeptu matematikorik.[33]
Zenbat urte betetzen ditu haur batek jaiotzean? Bat ere ez, noski. Beraz, ez ditugu nahasi behar urteak, hau da, 12 hilabeteko iraupeneko denbora segmentuak, eta urtemugak edo urtebetetzeak, denbora lerro bateko puntuak direnak eta, beraz, dimentsiorik ez dutenak. Grafiko edo denbora lerro bateko puntu horiek aurreko urteko zenbakiarekin identifikatzen dira, ez geroagokoarekin.
Pertsona baten bizitzako lehen urtea 1. puntuarekin identifikatzen da, jaio eta urtebetera. Kristo ondorengo lehen urtea ere -1 (ken 1) urtearen amaieraren eta honen lehen urtebetetzearen artean kokatzen da, hamabi hilabete geroago (abenduaren 31n bukatzean, hau da, 1. urteko urtarrilaren 1aren hasieran). Horregatik, 1901a izan zen XX. mendeko lehena, eta 2001a, XXI. mendeko lehena, eta, hedaduraz, hirugarren milurtekoko lehena.
Gure aroaren jatorriaren arazoa egutegi honen sorrerarekin konponduta geratu zen: Kristau Aroa sortu baino 1582 urte lehenago hasi zela esaten denez, eta herrialde guztiek ideia hori aintzat hartzen badute, eztabaida oro konponduta geratzen dira; eta Kristo noiz jaio jaio ote zen edo Dionysius Exiguusek egindako kalkulua guztiz garrantzia gabekoak dira (denboraren neurriaren ikuspuntutik, behintzat). Azken kontua egutegi hori hartzea zen, eta munduko herrialde guztiek gradualki hartu dute denboran zehar.
Horretan nabarmentzen da neurgailu honen balioa: mundu guztia ados badago, gaiari buruzko eztabaida guztiak alferrikakoak dira. Edozein herrialdetara bidaiatuz gero, egutegia beti izango da aurtengo egutegi gregorianoa. Beharbada, astearen hasiera eta bukaera alda daitezke (igandea edo astelehena) edo hizkuntza, baina beti egutegi bera izango da.
Gainera, 3.300 urtean behin, gutxi gorabehera, egun bateko zuzenketa baino behar ez duen tresna aurrerapen bikaina da, eta Mendebaldeko kulturaren ondare aipagarria.
ISO 8601 araua nazioarteko estandar bat da, datak eta orduak idazteko emana. Laburki, arau hauek ezartzen ditu:
Data: idatzi behar da urtea, hilabetea eta eguna, hurrenkera horretan, gidoi batek bereizita edo ez. Urtea 4 zifrakoa izan behar da, eta hilabetea eta eguna bi zifrakoa (lehenengoa zero izan daiteke). Adibidez, «2024ko abenduaren 9a» eman daiteke 20241209 edo 2024-12-09 formatan. Nabarmendu behar da zenbakizko dataren hurrenkera hori bat datorrela euskaraz datak emateko hurrenkerarekin.
Asteko eguna: aurrekoaren ordez erabil daiteke, gehituta asteari dagokion zenbakia, aurretik W hizkia (ingelesez «week», astea). Horrela, adibidez, 2005-W07-5 kodeak adierazten du «2005eko zazpigarren asteko bosgarren eguna».
Ordua: bi zifra ordu, minutu eta segundoak adierazteko, hurrenkera horretan, atal bakoitza bi puntuz (:) bereizita, gauerdia 00:00:00 izanik. Ordu eskala 0 eta 24 ordu bitartekoa da. Horrela, adibidez, «goizeko bederatziak laurden gutxi» 08:45:00 idatzi behar da eta «arratsaldeko bostak eta laurden» 17:15:00.
Data eta ordua: batera eman daitezke, aurrez azaldu bezala, T batez (ingelesez, «time» denbora edo ordua) bereizita. Adibidez: «2045eko abenduaren 30eko goizaldeko ordu biak eta hogeita hamalau minutu eta sei segundo» emateko 2045-12-30T02:34:06 idatzi behar da.
↑(Latinez)Deckers, Michael. (2003). «Cyclus Decemnovennalis Dionysi»Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2024-12-07).
↑K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. Nizeako lehen kontzilioaren ospakizun egunean ekinozioak martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, solstizioak, berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, juliotar egutegia indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun paganoak betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon San Joan Bataiatzailearen («San Joan gaua») eta Eguberriaren («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.
↑(Ingelesez)Richards, E. G.. (2013). Sean E. Urban; P. Kenneth Seidelmann eds. «Calendars»Explanatory supplement to the Astronomical almanac (Mill Valley: University Science Books): 598.. ISBN978-1891389856. OCLC.787507823.
Datuak: Q12138
Multimedia: Gregorian calendars / Q12138
