Ιερός Νιπτήρας

Ο Χριστός πλένει τα πόδια των Αποστόλων. Ορθόδοξη εικόνα της σχολής του Πσκοφ, 16ος αιώνας.

Ο όρος Ιερός Νιπτήρ στον Χριστιανισμό αναφέρεται στο πλύσιμο των ποδιών των δώδεκα Αποστόλων, από τον Ιησού Χριστό μετά τον Μυστικό Δείπνο. Αναφέρεται επίσης στο προκύψαν από αυτή την πράξη τελετουργικό διάφορων χριστιανικών δογμάτων, που τελείται τη Μεγάλη Πέμπτη.

Προέλευση

Η πρακτική του πλυσίματος των ποδιών υπήρχε στα έθιμα φιλοξενίας των αρχαίων πολιτισμών, ιδίως σε όσους τα σανδάλια αποτελούσαν τη συνηθέστερη μορφή υποδημάτων. Ο οικοδεσπότης παρείχε νερό στους επισκέπτες του για να πλύνουν τα πόδια τους, κάποτε και έναν υπηρέτη για να τα πλύνει, ακόμα σε κάποιες περιπτώσεις τους τα έπλενε ο ίδιος. Το έθιμο (ή απλή συνήθεια) αναφέρεται σε αρκετές περιπτώσεις στην Παλαιά Διαθήκη (π.χ. στη Γένεσι ιη΄ 4, κδ΄ 32, μγ΄24, στο Α΄ Βασιλειών κε΄ 41, κ.α.), καθώς και σε άλλα θρησκευτικά και ιστορικά κείμενα. Αυτό γινόταν αμέσως μετά το καλωσόρισμα.

Το Α΄ Βασιλειών κε΄ 41 είναι το πρώτο βιβλικό χωρίο όπου ένα τιμώμενο πρόσωπο προσφέρεται να πλύνει τα πόδια των επισκεπτών ως ένδειξη ταπεινότητας. Στο ιβ΄ κεφάλαιο του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου η Μαρία της Βηθανίας αλείφει τα πόδια του Χριστού, προφανώς σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για την ανάσταση του αδελφού της Λαζάρου, προεικονίζουσα όμως την ταφή του ίδιου του Ιησού. Μεταγενέστερα, καταγράφεται το πλύσιμο των ποδιών στην πρώτη Εκκλησία, στην Α΄ Επιστολή προς Τιμόθεο (ε΄ 10).

Η αναφορά του Μυστικού Δείπνου

«Ο Χριστός συνομιλών με τον Πέτρο» κατά τον Ιερό Νιπτήρα, πίνακας του Τζόττο (Παρεκκλήσιο Σκροβένι, Πάδοβα).

Στο ιγ΄ κεφάλαιο του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου ο Ιησούς δίνει παράδειγμα και εντολή με τη νίψη των ποδιών των μαθητών του:

Πρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχα εἰδὼς ὁ Ἰησοῦς ὅτι ἐλήλυθεν αὐτοῦ ἡ ὥρα ἵνα μεταβῇ ἐκ τοῦ κόσμου τούτου πρὸς τὸν πατέρα, ἀγαπήσας τοὺς ἰδίους τοὺς ἐν τῷ κόσμῳ, εἰς τέλος ἠγάπησεν αὐτούς. 2 καὶ δείπνου γινομένου, τοῦ διαβόλου ἤδη βεβληκότος εἰς τὴν καρδίαν Ἰούδα Σίμωνος Ἰσκαριώτου ἵνα αὐτὸν παραδῷ, 3 εἰδὼς ὁ Ἰησοῦς ὅτι πάντα δέδωκεν αὐτῷ ὁ πατὴρ εἰς τὰς χεῖρας, καὶ ὅτι ἀπὸ Θεοῦ ἐξῆλθε καὶ πρὸς τὸν Θεὸν ὑπάγει, 4 ἐγείρεται ἐκ τοῦ δείπνου καὶ τίθησι τὰ ἱμάτια, καὶ λαβὼν λέντιον διέζωσεν ἑαυτόν. 5 εἶτα βάλλει ὕδωρ εἰς τὸν νιπτῆρα, καὶ ἤρξατο νίπτειν τοὺς πόδας τῶν μαθητῶν καὶ ἐκμάσσειν τῷ λεντίῳ ᾧ ἦν διεζωσμένος. 6 ἔρχεται οὖν πρὸς Σίμωνα Πέτρον, καὶ λέγει αὐτῷ ἐκεῖνος· Κύριε, σύ μου νίπτεις τοὺς πόδας; 7 ἀπεκρίθη Ἰησοῦς καὶ εἶπεν αὐτῷ· Ὃ ἐγὼ ποιῶ, σὺ οὐκ οἶδας ἄρτι, γνώσῃ δὲ μετὰ ταῦτα. 8 λέγει αὐτῷ Πέτρος· Οὐ μὴ νίψῃς τοὺς πόδας μου εἰς τὸν αἰῶνα. ἀπεκρίθη αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· Ἐὰν μὴ νίψω σε, οὐκ ἔχεις μέρος μετ' ἐμοῦ. 9 λέγει αὐτῷ Σίμων Πέτρος· Κύριε, μὴ τοὺς πόδας μου μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰς χεῖρας καὶ τὴν κεφαλήν. 10 λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· Ὁ λελουμένος οὐ χρείαν ἔχει ἢ τοὺς πόδας νίψασθαι, ἀλλ' ἔστι καθαρὸς ὅλος· καὶ ὑμεῖς καθαροί ἐστε, ἀλλ' οὐχὶ πάντες. 11 ᾔδει γὰρ τὸν παραδιδόντα αὐτόν· διὰ τοῦτο εἶπεν· οὐχὶ πάντες καθαροί ἐστε. 12 Ὅτε οὖν ἔνιψε τοὺς πόδας αὐτῶν καὶ ἔλαβε τὰ ἱμάτια αὐτοῦ, ἀναπεσὼν πάλιν, εἶπεν αὐτοῖς· Γινώσκετε τί πεποίηκα ὑμῖν; 13 ὑμεῖς φωνεῖτέ με, ὁ Διδάσκαλος καὶ ὁ Κύριος, καὶ καλῶς λέγετε· εἰμὶ γάρ. 14 εἰ οὖν ἐγὼ ἔνιψα ὑμῶν τοὺς πόδας, ὁ Κύριος καὶ ὁ Διδάσκαλος, καὶ ὑμεῖς ὀφείλετε ἀλλήλων νίπτειν τοὺς πόδας. 15 ὑπόδειγμα γὰρ δέδωκα ὑμῖν, ἵνα καθὼς ἐγὼ ἐποίησα ὑμῖν, καὶ ὑμεῖς ποιῆτε.

Ο Ιησούς υποδεικνύει τη συνήθεια της εποχής όταν ομιλεί για την έλλειψη φιλόξενου πνεύματος στο σπίτι ενός Φαρισαίου επειδή δεν παρέσχε νερό για να πλύνει τα πόδια του (Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, ζ΄ 44):

...καὶ στραφεὶς πρὸς τὴν γυναῖκα τῷ Σίμωνι ἔφη· Βλέπεις ταύτην τὴν γυναῖκα; εἰσῆλθόν σου εἰς τὴν οἰκίαν, ὕδωρ ἐπὶ τοὺς πόδας μου οὐκ ἔδωκας· αὕτη δὲ τοῖς δάκρυσιν ἔβρεξέ μου τοὺς πόδας καὶ ταῖς θριξὶ τῆς κεφαλῆς αὐτῆς ἐξέμαξε.

Ιστορία

Το πλύσιμο των ποδιών συνεχίσθηκε ως θρησκευτική πλέον τελετουργία στην πρώτη Εκκλησία και μετά το τέλος της Αποστολικής Εποχής. Οι αναφορές πάντως είναι σπάνιες. Ο Τερτυλλιανός (155–240) το αναφέρει στο De Corona, αλλά δεν δίνει λεπτομέρειες ως προς το ποιος το τελούσε ή το πώς γινόταν. Αργότερα μνημονεύεται στη Σύνοδο της Ελβίρας (300) και από τον Ιερό Αυγουστίνο (περ. 400).

Η τελετουργία αναφέρεται στη λατινική γλώσσα ως pedilavium και mandatum (= «εντολή»), και η σημασία της φαίνεται από το ότι η Μεγάλη Πέμπτη ονομάζεται σήμερα στα αγγλικά Maundy Thursday (το maundy είναι παραφθορά του mandatum).

Ο Ιερός Νιπτήρας, δεύτερο μισό 18ου αιώνα, έργο του Σπυρίδωνος Σπεράντζα.

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία (όπως και στις Ανατολικές Καθολικές Εκκλησίες) υπάρχει η φερώνυμη Ακολουθία του Νιπτήρος, δηλαδή ο όρθρος της Μεγάλης Πέμπτης, που όμως τελείται το βράδυ της Μεγάλης Τετάρτης. Μετά από αυτή μπορεί να λάβει χώρα η τελετουργία του Νιπτήρος από παρόντα επίσκοπο, ο οποίος πλένει τα πόδια 12 ιερέων, ή (στα μοναστήρια) από τον ηγούμενο, ο οποίος πλένει τα πόδια 12 μοναχών από το κοινόβιο. Απλοί ιερείς μπορεί να πλένουν τα πόδια παιδιών ή άλλων λαϊκών.

Εναλλακτικά, το πλύσιμο γίνεται στο τέλος της Θείας Λειτουργίας, το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης: μετά τη Θεία Ευχαριστία και πριν από την απόλυση, οι πιστοί συγκεντρώνονται στο μέρος της τελετής (μπορεί να είναι το κέντρο του κυρίως ναού, ο νάρθηκας ή μια τοποθεσία έξω από τον ναό). Μετά από την ανάγνωση ενός ψαλμού και δεήσεις, ο επίσκοπος ή ο ηγούμενος διαβάζει μία προσευχή. Αμέσως μετά, ο διάκονος διαβάζει μετά μέλους την περικοπή του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, ενώ ο επίσκοπος ή ηγούμενος πλένει τα πόδια των ιερέων ή των μοναχών. Ο διάκονος σταματά την ανάγνωση στο σημείο όπου αρχίζει ο διάλογος μεταξύ Ιησού και Πέτρου. Ο ανώτερος κατά την τάξη από αυτούς που δέχονται το πλύσιμο των ποδιών εκφωνεί τα λόγια του Πέτρου, ενώ ο επίσκοπος ή ηγούμενος τα λόγια του Χριστού. Μετά ο επίσκοπος ή ηγούμενος ολοκληρώνει την ανάγνωση του Ευαγγελίου, εκφωνεί μία ακόμη προσευχή και στη συνέχεια ραντίζει όλους τους παρευρισκόμενους με το νερό που χρησιμοποιήθηκε για το πλύσιμο των ποδιών. Τέλος, επιστρέφουν όλοι στον ναό (αν η τελετή είχει γίνει έξω από αυτόν) και γίνεται η απόλυση.

Η τελετή αναπαριστάται αδιαλείπτως από αιώνων με μεγάλη επισημότητα το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης στο προαύλιο του Ναού της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα, όπως και στην Πάτμο. Στη δεύτερη περίπτωση ξεκινά πομπή από τη Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και φθάνει στον οικισμό (Χώρα) της Πάτμου. Εκεί, πάνω σε μεγάλη εξέδρα που στήνεται στην Πλατεία Ξάνθου, ο ηγούμενος πλένει τα πόδια 12 ιερέων του νησιού, σύμφωνα με το παραπάνω τυπικό.

Στις Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες

Ο επίσκοπος Σεμπού Τσουλντγιάν της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας πλένει τα πόδια παιδιών.

Η τελετουργία του Ιερού Νιπτήρος λαβαίνει χώρα επίσης τη Μεγάλη Πέμπτη στις Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες.

Στην Κοπτική Εκκλησία η τελετή γίνεται από τον εφημέριο της κάθε ενορίας, ο οποίος ευλογεί το νερό για το πλύσιμο εμβαπτίζοντας μέσα του τον Σταυρό, όπως γίνεται και για τον αγιασμό, ενώ πλένει τα πόδια όλων των πιστών.

Στη Συριακή Εκκλησία η τελετή γίνεται από επίσκοπο ή ιερέα. Επιλέγονται 12 άνδρες, ιερείς όσο και λαϊκοί, και ο επίσκοπος ή ιερέας πλένει και φιλά τα πόδια τους. Πέρα από δραματοποίηση ή αναπαράσταση, αποτελεί μια προσευχή όλων των πιστών να πλυθούν και να καθαριστούν από τις αμαρτίες τους.

Στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία

Στη Δύση ο Ιερός Νιπτήρας συνδέεται με τη Θεία Λειτουργία του Μυστικού Δείπνου. Η παλαιότερη βεβαιωμένη αναφορά ανάγεται στο β΄ μισό του 12ου αιώνα, όταν «ο Πάπας έπλυνε τα πόδια δώδεκα υποδιακόνων μετά τη Θεία Λειτουργία και δεκατριών φτωχών ανθρώπων μετά το δείπνο του.» Από το 1570 έως το 1955, το Ρωμαϊκό Λειτουργικό ανέφερε μετά τη Θεία Λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης το τελετουργικό του Νιπτήρα ως εκτός της Λειτουργίας.

Ο βασιλιάς Ιωάννης Ε΄ της Πορτογαλίας τελεί τον Ιερό Νιπτήρα στο Ανάκτορο Ριμπέιρα το 1748.

Ωστόσο το 1955 ο Πάπας Πίος ΙΒ΄ αναθεώρησε το τελετουργικό και το ενέταξε μέσα στη Λειτουργία. Από τότε, η τελετή λαβαίνει χώρα μετά το κήρυγμα, το οποίο ακολουθεί την ανάγνωση του Ευαγγελίου, δηλαδή της σχετικής περικοπής του Κατά Ιωάννην. Κάποιοι άνθρωποι που έχουν προεπιλεγεί (συνήθως 12, αλλά ο αριθμός δεν προσδιορίζεται στο Ρωμαϊκό Λειτουργικό) οδηγούνται σε καθίσματα σε κατάλληλο μέρος του ναού και ο ιερέας πηγαίνει στον καθένα και με τη βοήθεια του προσωπικού του ναού χύνει νερό πάνω στα πόδια του και τα σκουπίζει με πετσέτα.

Σε μια αξιοσημείωτη απόκλιση από το τότε τυπικό, ο Πάπας Φραγκίσκος έπλυνε τα πόδια δύο γυναικών και Μουσουλμάνων το 2013 σε ένα αναμορφωτήριο της Ρώμης. Το 2016 ανακοινώθηκε η αναθεώρηση του Ρωμαϊκού Λειτουργικού, ώστε να επιτρέπει να πλένονται τα πόδια και γυναικών τη Μεγάλη Πέμπτη.

Πριν από αιώνες, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι μονάρχες τελούσαν και αυτοί τον Ιερό Νιπτήρα στις αυλές τους κατά τη Μεγάλη Πέμπτη, μια πρακτική που συνέχισαν ο Αυτοκράτορας της Αυστροουγγαρίας και ο Βασιλιάς της Ισπανίας μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Το 1181 ο Ροζέρ ντε Μουλέν, Μέγας Μάγιστρος του Τάγματος των Ιωαννιτών Ιπποτών έγραψε σε διάταγμά του: «Κάθε Σάββατο της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, συνηθίζουν να εορτάζουν τον Νιπτήρα με 13 φτωχούς ανθρώπους, πλένοντας τα πόδια τους και χαρίζοντάς τους από ένα πουκάμισο, παντελόνι και καινούργια παπούτσια, καθώς και με τρεις εφημερίους, ή με τρεις κληρικούς από τους 13...».

Στον Προτεσταντισμό

Πλύσιμο ποδιών από τον Επίσκοπο του Αγίου Άσαφ της Εκκλησίας της Ουαλίας κατά τη Μεγάλη Πέμπτη.

Το τελετουργικό πλύσιμο ποδιών γίνεται από αρκετές Προτεσταντικές ομάδες. Μεταξύ άλλων το τελούν οι Αντβεντιστές της Εβδόμης Ημέρας, ο Πεντηκοστιανισμός, Πιετιστικές ομάδες, μερικοί Αναβαπτιστές και αρκετές ομάδες Νότιων Βαπτιστών. Επίσης, πολλές ενορίες στην Αγγλικανική Εκκλησία, στον Λουθηρανισμό και στον Μεθοδισμό, όπου συνήθως συνδέεται με ακολουθίες της Μεγάλης Πέμπτης και κάποτε σε χειροτονίες, κατά τις οποίες ο επίσκοπος πλένει τα πόδια του ή των χειροτονούμενων. Η Μοραβιανή Εκκλησία τελούσε τον Νιπτήρα μέχρι το 1818.

Σε πολλές προτεσταντικές ομολογίες η τελετή γίνεται μετά το μοίρασμα άζυμου άρτου και οίνου (το αντίστοιχο της Μεταλήψεως στην Ορθοδοξία και στον Καθολικισμό), και σε αυτή συμμετέχουν όλοι οι πιστοί με πολλές λεκάνες νερό: οι άνδρες πλένουν τα πόδια ανδρών και οι γυναίκες τα πόδια γυναικών.

Πηγές

• Tuker, Mildred Anna Rosalie· Malleson, Hope (1897). The liturgy in Rome: Feasts and functions of the church. The ceremonies of Holy Week. Handbook to Christian and Ecclesiastical Rome. Adam and Charles Black. 
• Charles G. Herbermann, Edward A. Pace, Condé B. Pallen, Thomas J. Shahan και John J. Wynne (επιμ.): Catholic Encyclopedia
• Eerdman's Handbook to the History of Christianity, επιμ. Tim Dowley κ.ά.
• Fred H. Wight: Manners and Customs of Bible Lands
• Elam J. Daniels: Footwashing by the Master and by the Saints
• J.L. Dagg: Manual of Church Order (κεφ. 6)
• Historical and Theological (pro)
• J. Matthew Pinson: The Washing of the Saints' Feet, Randall House, 2006
• R.L. Vaughn: Baptist Doctrine: the Doctrine of Foot Washing
  • Footwashing in John 13 and the Johannine Community, by John Christopher Thomas
• Joseph Sorsby: Washing the Saints' Feet shown to be an Ordinance of Christ

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ο Ιερός Νιπτήρας στο diakonima.gr
• «Footwashing as an act of building community», από προτεσταντική ενορία
• «Ο Ιερός Νιπτήρας και το μυστήριο της Χειροτονίας: Το 13ο κεφ. του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου» (μια ρωμαιοκαθολική άποψη)
• Εικόνα από την τελετή στην Αρμενική Αποστολική Εκκλησία