Διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης

Οι Πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες (σε αλφαβητική)

1. Αρμενία 2. Αζερμπαϊτζάν 3. Λευκορωσία 4. Εσθονία

5. Γεωργία 6. Καζακστάν 7. Κιργιζία 8. Λετονία

9. Λιθουανία 10. Μολδαβία 11. Ρωσία 12. Τατζικιστάν

13. Τουρκμενιστάν 14. Ουκρανία 15. Ουζμπεκιστάν

Τεθωρακισμένα οχήματα στην Κόκκινη Πλατεία κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής απόπειρας πραξικοπήματος του 1991

Η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 1991. Ήταν αποτέλεσμα της διακήρυξης 142-Н του Ανωτάτου Σοβιέτ της Σοβιετικής Ένωσης. Η διακήρυξη επιβεβαίωσε την ανεξαρτησία των πρώην Σοβιετικών δημοκρατιών και ίδρυσε την Κοινοπολιτεία των Ανεξάρτητων Κρατών (ΚΑΚ), παρόλο που πέντε από τους υπογράφοντες το επικύρωσαν πολύ αργότερα ή δεν το έκαναν καθόλου. Την προηγούμενη μέρα, ο πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ο όγδοος και τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, παραιτήθηκε και έδωσε τις εξουσίες του - συμπεριλαμβανομένων των κωδικών εκτόξευσης των Σοβιετικών πυρηνικών πυραύλων (Τσεγκέτ) – στον Ρώσο πρόεδρο Μπόρις Γέλτσιν. Εκείνο το βράδυ, στις 7:32 μ.μ. η Σοβιετική σημαία υπεστάλη από το Κρεμλίνο για τελευταία φορά και αντικαταστάθηκε με την προεπαναστατική Ρωσική σημαία.

Προηγουμένως, από τον Αύγουστο έως τον Δεκέμβριο, όλες οι ενωσιακές δημοκρατίες, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας, είχαν ανακηρύξει ανεξαρτησία. Την εβδομάδα πριν την επίσημη διάλυση της ένωσης, 11 δημοκρατίες υπέγραψαν το Πρωτόκολλο της Άλμα-Άτα, ιδρύοντας επίσημα τον ΚΑΚ και ανακηρύσσοντας ότι η Σοβιετική Ένωση είχε σταματήσει να υπάρχει. Οι Επαναστάσεις του 1989 και η διάλυση της ΕΣΣΔ (ρωσικά: распад СССР) επίσης σήμαναν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Αρκετές από τις Πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες διατήρησαν στενούς δεσμούς με την Ρωσική Ομοσπονδία και σχημάτισαν οργανισμούς όπως η Κοινοπολιτεία των Ανεξάρτητων Κρατών, η Ευρασιατική Οικονομική Κοινότητα, το Κράτος της Ένωσης (προταχθείσα συνομοσπονδία μεταξύ της Ρωσίας και της Λευκορωσίας), η Ευρασιατική Τελωνειακή Ένωση και η Ευρασιατική Οικονομική Ένωση για να ενισχύσουν την οικονομική συνεργασία και την συνεργασία για την ασφάλεια. Στον αντίποδα, τα Βαλτικά κράτη έχουν γίνει μέλη του NATO και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

1985

Μόσχα: Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ο νέος Γενικός Γραμματέας

Δείτε επίσης: Γκλάσνοστ και Περεστρόικα

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ το 1987

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας από το Πολιτμπούρο στις 11 Μαρτίου 1985, τρεις ώρες μετά από τον θάνατο του προκατόχου του Κονσταντίν Τσερνιένκο σε ηλικία 73 ετών. Ο 54χρονος τότε Γκορμπατσόφ ήταν το νεότερο μέλος του Πολίτμπιρο. Ο αρχικός στόχος του ως γενικός γραμματέας ήταν η αναβίωση της Σοβιετικής Ένωσης. Συνειδητοποίησε ότι αυτό θα απαιτούσε την μεταρρύθμιση υποκείμενων πολιτικών και κοινωνικών δομών. Οι μεταρρυθμίσεις ξεκίνησαν με την καθαίρεση δύο ανώτερων αξιωματούχων της εποχής Μπρέζνιεφ οι οποίοι θα μπορούσαν να εμποδίσουν την πολιτική και οικονομική αλλαγή. Στις 23 Απριλίου 1985 ο Γκορμπατσώφ διόρισε τον Γιεγκόρ Λιγκάτσεφ και τον Νικολάι Ρύζκοφ ως πλήρη μέλη του Πολιτμπούρο. Επίσης προώθησε τον επικεφαλής της KGB Βίκτορ Τσέμπρικοφ από υποψήφιο σε πλήρες μέλος και διόρισε τον Υπουργό Άμυνας, Στρατηγό Σεργκέι Σοκόλοφ ως υποψήφιο μέλος του Πολιτμπούρο.

Ωστόσο, αυτή η φιλελευθεροποίηση προώθησε τα εθνικιστικά κινήματα και εθνικές διεκδικήσεις εντός της Σοβιετικής Ένωσης. Επίσης οδήγησε έμμεσα στις επαναστάσεις του 1989, στις οποίες τα καθεστώτα που είχαν επιβληθεί από την Σοβιετική Ένωση ανατράπηκαν με ειρηνικό τρόπο (με την αξιοσημείωτη εξαίρεση της Ρουμανίας). Αυτό αύξησε την πίεση στον Γκορμπατσόφ για την εισαγωγή περισσότερης δημοκρατίας και αυτονομίας για τις δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1989, υπό την ηγεσία του Γκορμπατσώφ, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης εισήγαγε ελάχιστα ανταγωνιστικές εκλογές για ένα νέο νομοθετικό συμβούλιο, το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού (παρόλο που η απαγόρευση σε άλλα πολιτικά κόμματα δεν άρθηκε μέχρι το 1990).

Τον Μάιο του 1985, σε μια ομιλία στο Λένινγκραντ, ο Γκορμπατσώφ υποστήριξε τις μεταρρυθμίσεις και μια καμπάνια ενάντια στο αλκοόλ για την αντιμετώπιση του ευρέως εξαπλωμένου αλκοολισμού. Οι τιμές της βότκας, του κρασιού και της μπίρας αυξήθηκαν προκειμένου τα συγκεκριμένα ποτά να γίνουν ακριβότερα και να γίνει αντικίνητρο για τους καταναλωτές, και εισήχθη η διανομή. Σε αντίθεση με τις περισσότερες μορφές διανομής, αυτό πραγματοποιήθηκε για να περιοριστούν οι πωλήσεις με τον ανοιχτό στόχο την μείωση της μέθης. Το σχέδιο του Γκορμπατσόφ περιείχε επίσης διαφημιστικές πινακίδες που προωθούσαν την νηφαλιότητα, την αύξηση των ποινών για την δημόσια κατανάλωση ποτών και την λογοκρισία σκηνών κατανάλωσης ποτών από παλιές ταινίες. Μερικοί σημείωσαν ότι αυτό αντικατόπτριζε το πρόγραμμα του Τσάρου Νικολάου Β΄ κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς αυτό σκόπευε επίσης στην εξάλειψη της κατανάλωσης ποτών προκειμένου να ενισχυθεί η πολεμική προσπάθεια, παρόλο που αυτό σκόπευε την ανακατεύθυνση της κατανάλωσης δημητριακών μόνο για ουσιώδεις λόγους, κάτι το οποίο δεν εμφανιζόταν ως στόχος του προγράμματος του Γκορμπατσώφ. Ωστόσο, ο Γκορμπατσόφ σύντομα αντιμετώπισε την ίδια δυσμενή οικονομική αντίδραση λόγω της απαγόρευσης, όπως έγινε και με τον τελευταίο Τσάρο. Η ποινικοποίηση της κατανάλωσης αλκοόλ ήταν σημαντικό πλήγμα στον κρατικό προϋπολογισμό σύμφωνα με τον Αλεξάντερ Γιάκοβλεφ, ο οποίος σημείωσε ότι οι ετήσιες συλλογές φόρων αλκοόλ μειώθηκαν κατά 100 δισεκατομμύρια ρούβλια. Η παραγωγή αλκοόλ μετανάστευσε στην μαύρη αγορά ή μέσω της παραγωγής της "βότκας της μπανιέρας". Φτωχότεροι, λιγότερο εκπαιδευμένοι Ρώσοι κατέφυγαν στην κατανάλωση ασετόν, τρίβοντας το αλκοόλ ή στην ανδρική κολόνια. Αυτά τα περιστατικά δημιούργησαν πρόσθετο βάρος για τον Ρωσικό τομέα υγείας λόγω των ακόλουθων περιπτώσεων δηλητηρίασης. Τέλος, έπειτα από αυτή την υιοθέτηση της μερικής απαγόρευσης υπήρξε μια πρόσκαιρη αύξηση των γεννήσεων και μια εμφανής μείωση των θανάτων στη Ρωσία, την Ουκρανία και άλλες ευρωπαϊκές δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης. Ωστόσο, ο στόχος αυτών των μεταρρυθμίσεων ήταν να στηρίξει την υπάρχουσα κεντρικώς σχεδιασμένη οικονομία, η οποία σε αντίθεση με αργότερες μεταρρυθμίσεις, έτεινε προς τον σοσιαλισμό της αγοράς.

Την 1η Ιουλίου 1985 ο Γκορμπατσώφ προήγαγε τον Έντβαρντ Σεβαρντνάτζε, Πρώτο Γραμματέα του Γεωργιανού Κομμουνιστικού Κόμματος, σε πλήρες μέλος του Πολίτμπιρο και την επόμενη μέρα τον διόρισε Υπουργό Εξωτερικών, αντικαθιστώντας τον μακροχρόνιο Υπουργό Εξωτερικών Αντρέι Γκρόμικο. Ο τελευταίος, γνωστός στη Δύση με το παρατσούκλι "Κύριος Νιετ" (Κύριος Όχι), είχε υπηρετήσει για 28 χρόνια ως Υπουργός Εξωτερικών. Ο Γκρόμικο υποβαθμίστηκε στην κυρίως τελετουργική θέση του Πρόεδρου του Προεδρείου του Ανωτάτου Σοβιέτ (επισήμως Σοβιετικός Αρχηγός Κράτους), καθώς προσδιοριζόταν ως "παλαιός σκεπτόμενος". Την ίδια ημέρα ο Γκορμπατσώφ απέλυσε τον κύριο αντίπαλο του, Γκριγκόρι Ρομάνοφ, αφαιρώντας τον από το Πολίτμπιρο και έφερε τον Μπόρις Γέλτσιν και τον Λεβ Ζάικοφ στην Κεντρική Γραμματεία της Επιτροπής του ΚΚΣΕ.

Το φθινόπωρο του 1985 ο Γκορμπατσώφ συνέχισε να φέρνει νεότερους και πιο δυναμικούς άνδρες στην κυβέρνηση. Στις 27 Σεπτεμβρίου ο Νικολάι Ρύζκοφ αντικατέστησε τον 79χρονο Νικολάι Τιχόνοφ ως Πρόεδρο του Συμβουλίου των Υπουργών και στις 14 Οκτωβρίου ο Νικολάι Ταλύζιν αντικατέστησε τον Νικολάι Μπαμπάκοφ ως πρόεδρο της Κρατικής Σχεδιαστικής Επιτροπής (Γκοσπλάν). Στην επόμενη συνάντηση της Κεντρικής Επιτροπής στις 15 Οκτωβρίου, ο Τιχόνοφ αποσύρθηκε από το Πολίτμπιρο και ο Ταλύχιν έγινε υποψήφιος. Τέλος, στις 23 Δεκεμβρίου 1985 ο Γκορμπατσώφ διόρισε τον Γέλτσιν ως Πρώτο Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Μόσχας. αντικαθιστώντας τον Βίκτορ Γκρίσιν.

1986

Αντρέι Ζαχάρωφ

Ο Γκορμπατσώφ συνέχιζε να πιέζει για μεγαλύτερη φιλελευθεροποίηση. Στις 23 Δεκεμβρίου 1986 ο Σοβιετικός αντιφρονούντας Αντρέι Ζαχάρωφ επέστρεψε στη Μόσχα, αφού έλαβε προσωπικό τηλεφώνημα από τον Γκορμπατσώφ, λέγοντάς του ότι, μετά από σχεδόν εφτά χρόνια, η εσωτερική εξορία του, λόγω απείθειας στις αρχές, έληξε.

Βαλτικές δημοκρατίες

Οι Βαλτικές δημοκρατίες, οι οποίες επανενσωματώθηκαν βίαια στην Σοβιετική Ένωση το 1944, άρχισαν να πιέζουν για ανεξαρτησία, ξεκινώντας με την Εσθονία τον Νοέμβριο όταν η τοπική νομοθετική συνέλευση ψήφισε νόμους οι οποίοι αντιστέκονταν στον έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης.

Λετονικό Ελσίνκι-86

Το Άγαλμα της Ελευθερίας στο Μνημείο της Ελευθερίας στην Ρίγα, επικεντρωμένο στις Λετονικές διαδηλώσεις του 1986.

Η CTAG (λετονικά: Cilvēktiesību aizstāvības grupa‎‎, Ομάδα Προστασίας των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων) Ελσίνκι-86 ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 1986 στην Λετονική παραθαλάσσια πόλη Λιεπάγια από τρεις εργάτες, τους Λίναρντς Γκράντινς, Ράιμοντς Μπιτενιέκς και Μάρτινς Μπάρις. Το όνομα αναφέρεται στις δηλώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων των συμφωνιών του Ελσίνκι. Το Ελσίνκι-86 ήταν ο πρώτος ανοιχτός αντι-κομμουνιστικός οργανισμός στην ΕΣΣΔ, και ο πρώτος που οργάνωσε ανοιχτά αντίσταση στο Σοβιετικό καθεστώς, θέτοντας ένα παράδειγμα για τα φιλοανεξαρτησιακά κινήματα των εθνικών μειονοτήτων.

Στις 26 Δεκεμβρίου 1986, στις πρώτες πρωινές ώρες μετά από μια συναυλία ροκ μουσικής, 300 νέοι Λετονοί της εργατικής τάξης συγκεντρώθηκαν στην Καθεδρική Πλατεία της Ρίγας και ξεκίνησαν από την Λεωφόρο Λένιν προς το Μνημείο της Ελευθερίας, φωνάζοντας "Έξω η Σοβιετική Ρωσία! Ελεύθερη Λετονία!". Οι δυνάμεις ασφαλείας συγκρούστηκαν με τους διαδηλωτές και πολλά περιπολικά ανατράπηκαν.

Κεντρική Ασία

Καζακστάν: Διαδηλώσεις Ζελτοκσάν

Οι διαδηλώσεις "Ζελτοκσάν" ("Δεκέμβριος" στα καζακικά) του 1986 έλαβαν χώρα στο Άλμα-Άτα του Καζακστάν. Η αιτία ήταν η καθαίρεση του Καζάκου Ντινμουχαμέντ Κονάγιεφ, Πρώτου Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος και η αντικατάσταση του από τον Γκενάντι Κόλμπιν από την Ρωσική ΣΟΣΔ. Οι διαδηλώσεις ξεκίνησαν στις 17 Δεκεμβρίου 1986, από 200 με 300 φοιτητές που ζητούσαν την καθαίρεση του Κονάγιεφ και την αντικατάστασή από Ρώσο μπροστά από το κτίριο της Κεντρικής Επιτροπής στην Πλατεία Μπρέζνιεφ. Οι διαδηλωτές διογκώθηκαν σε 1.000 και μετά σε 5.000 καθώς περισσότεροι φοιτητές εισήλθαν στην διαδήλωση. Η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΚ ζήτησε δυνάμεις από το Υπουργείο Εσωτερικών, τους ντρουζνίκι (εθελοντές), δόκιμους, αστυνομικούς και απαγόρευση κυκλοφορίας. Από την KGB ζητήθηκε αποκλεισμός της πλατείας και καταγραφή των διαδηλωτών σε βιντεοκασέτα. Η κατάσταση κλιμακώθηκε γύρω στις 5 μ.μ., καθώς οι δυνάμεις δέχθηκαν διαταγή να διασκορπίσουν τους διαδηλωτές. Οι συγκρούσεις μεταξύ των δυνάμεων ασφαλείας και διαδηλωτών συνεχίστηκαν την νύχτα στο Αλμάτι.

Την επόμενη ημέρα, στις 18 Δεκεμβρίου, οι διαδηλώσεις μετετράπησαν σε πολιτική αναταραχή ως συγκρούσεις μεταξύ των δυνάμεων, εθελοντών, μονάδων της μιλίτια και Καζάκων φοιτητών, με αποτέλεσμα τη μετατροπή του συμβάντος σε αναμέτρηση ευρείας κλίμακας. Οι συγκρούσεις άρχισαν να ελέγχονται την τρίτη μέρα. Τα γεγονότα της Άλμα-Άτα ακολουθήθηκαν από μικρότερες διαδηλώσεις στο Σιμκέντ, το Παβλοντάρ, την Καραγκάντα και το Ταλντικοργκάν. Αναφορές από τις αρχές της Καζακικής ΣΣΔ λένε ότι οι διαδηλώσεις σχεδιάστηκαν από 3.000 άτομα. Άλλες εκτιμήσεις αναφέρουν ότι συμμετείχαν τουλάχιστον 30.000 με 40.000 διαδηλωτές από τους οποίους οι 5.000 συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν, ενώ ο αριθμός των θυμάτων είναι άγνωστος. Οι ηγέτες του Ζελτοκσάν λένε ότι πάνω από 60.000 Καζάκοι συμμετείχαν στις διαδηλώσεις. Σύμφωνα με την κυβέρνηση της Καζακικής ΣΣΔ, υπήρχαν δύο θάνατοι κατά την διάρκεια των διαδηλώσεων, συμπεριλαμβανομένου ενός εθελοντή και ενός φοιτητή. Και οι δύο πέθαναν λόγω χτυπημάτων στο κεφάλι. Περίπου 100 άλλοι διαδηλωτές κρατήθηκαν και αρκετοί άλλοι εστάλησαν σε εργατικά στρατόπεδα. Πηγές που έχουν αρχειοθετηθεί στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου υποστηρίζουν ότι τουλάχιστον 200 άνθρωποι πέθαναν ή εκτελέστηκαν συνοπτικώς λίγο μετά την σύλληψή τους. Άλλες εκτιμήσεις ανεβάζουν τον αριθμό των νεκρών σε πάνω από 1.000. Ο συγγραφέας Μουχτάρ Σαχάνοφ υποστήριξε ότι αξιωματούχος της KGB κατέθεσε ότι σκοτώθηκαν 168 διαδηλωτές, αλλά ο αριθμός παραμένει ανεπιβεβαίωτος.

1987

Μόσχα: Μονοκομματική δημοκρατία

Στις 28-30 Ιανουαρίου 1987, στην ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής, ο Γκορμπατσόφ πρότεινε την νέα πολιτική "Ντεμοκρατιζατσίγια" για όλη την Σοβιετική κοινωνία. Πρότεινε στις μελλοντικές εκλογές του Κομμουνιστικού Κόμματος την επιλογή πολλαπλών υποψηφίων, εκλεγμένους σε μυστική ψηφοφορία. Ωστόσο, η ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ αποδυνάμωσε την πρόταση Γκορμπατσόφ, και τα δημοκρατικά μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα δεν εφαρμόστηκαν ποτέ σημαντικά.

Ο Γκορμπατσόφ, επέκτεινε επίσης ριζικά το πεδίο εφαρμογής της Γκλάσνοστ, δηλώνοντας ότι κανένα θέμα δεν ήταν εκτός ορίων για ανοιχτή συζήτηση στα μέσα ενημέρωσης. Ακόμα κι έτσι η προσεκτική Σοβιετική ιντελιγκέντσια χρειάστηκε σχεδόν ένα χρόνο για να αρχίσει να πιέζει τα όρια ώστε να δει αν εννοούσε αυτό που είπε. Η τακτική που ακολούθησε ο Γκορμπατσώφ αποδεικνύεται επιτυχημένη: Μέσα σε δύο χρόνια η πολιτική μεταρρύθμιση δεν θα μπορούσε πλέον να αποπροσανατολιστεί από τους "συντηρητικούς" του Κόμματος. Μια ακούσια συνέπεια ήταν ότι, αφού έσωσε τη μεταρρύθμιση, η κίνηση του Γκορμπατσόφ είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο του ίδιου του συστήματος το οποίο σχεδίαζε να σώσει.

Τον Φεβρουάριο του 1987, δεκάδες πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν στην πρώτη μαζική απελευθέρωση μετά από το "ξεπάγωμα" του Χρουστσόφ στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Στις 6 Μαΐου 1987, η ρωσική εθνικιστική ομάδα Παμγιάτ πραγματοποίησε μια εγκεκριμένη διαδήλωση στην Μόσχα. Οι αρχές δεν διέλυσαν την διαδήλωση και κρατούσαν την κυκλοφορία έξω από την πορεία των διαδηλωτών, ενώ συνέχιζαν την πορεία τους σε μια απρόσμενη συνάντηση με τον Μπόρις Γέλτσιν, ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Μόσχας και ένας από τους στενότερους σύμμαχους του Γκορμπατσώφ εκείνη την εποχή. Στις 25 Ιουλίου 1987, 300 Τάταροι της Κριμαίας οργάνωσαν μια διαδήλωση κοντά στο Κρεμλίνο για αρκετές ώρες ζητώντας το δικαίωμα να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, από την οποία είχαν απελαθεί το 1944. Η αστυνομία και οι στρατιώτες απλώς κοιτούσαν.

Στις 10 Σεπτεμβρίου του 1987, μετά από μια διάλεξη του σκληροπυρηνικού Ιγκόρ Λιγκάτσεφ στο Πολίτμπιρο για την επίτρεψη δύο παράνομων διαδηλώσεων στη Μόσχα, ο Μπόρις Γιέλτσιν, έγραψε μια επιστολή παραίτησης προς τον Γκορμπατσόφ, ο οποίος βρισκόταν σε διακοπές στη Μαύρη Θάλασσα. Ο Γκορμπατσόφ εξεπλάγη καθώς κανείς δεν είχε παραιτηθεί οικειοθελώς από το Πολίτμπιρο. Στις 27 Οκτωβρίου 1987, στην συνάντηση της Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής, ο Γέλτσιν, απογοητευμένος καθώς ο Γκορμπατσόφ δεν είχε αντιμετωπίσει οποιοδήποτε από τα ζητήματα που περιγράφονταν στην επιστολή παραίτησης, επέκρινε τον αργό ρυθμό των μεταρρυθμίσεων, την υπηρετικότητα προς τον γενικό γραμματέα, και ότι η αντίθεση από τον Λιγκάτσεφ οδήγησαν στην παραίτηση του (του Γέλτσιν). Μέχρι τότε, κανείς δεν είχε απευθυνθεί τόσο ξεδιάντροπα στον Αρχηγό του Κόμματος μπροστά από την Κεντρική Επιτροπή όπως ο Λέων Τρότσκι στην δεκαετία του 1920. Στην απάντησή του, ο Γκορμπατσόφ κατηγόρησε τον Γέλτσιν για "πολιτική ανωριμότητα" και "απόλυτη ανευθυνότητα". Κανένας δεν υποστήριξε τον Γέλτσιν.

Παρ΄όλα αυτά, μετά τα νέα της απειθαρχίας του Γέλτσιν και την εξάπλωση της "μυστικής ομιλίας", οι εκδόσεις σαμιζντάτ άρχισαν να κυκλοφορύν. Αυτό σηματοδότησε την αρχή του μετατροπή του Γέλτσιν σε επαναστάτη και την άνοδο της δημοτικότητας του ως αντι-ιδρυσιακή φιγούρα. Τα ακόλουθα τέσσερα χρόνια πολιτικού αγώνα μεταξύ του Γιέλτσιν και του Γκορμπατσόφ έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην διάλυση της ΕΣΣΔ. Στις 11 Νοεμβρίου 1987, ο Γέλτσιν απολύθηκε από το αξίωμα του Πρώτου Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Μόσχας.

Βαλτικές δημοκρατίες: Διαδηλώσεις Μολότοφ-Ρίμπεντροπ

Η 23η Αυγούστου 1987 ήταν η ημέρα της 48ης επετείου από την υπογραφή του μυστικού Συμφώνου Μολότωφ μεταξύ του Αδόλφου Χίτλερ και του Ιωσήφ Στάλιν. Ένα από τα επακόλουθα του συμφώνου ήταν η προσάρτηση των Βαλτικών κρατών στην Σοβιετική Ένωση. Χιλιάδες διαδηλωτές στις τρεις πρωτεύουσες της Βαλτικής είχαν την ευκαιρία να τραγουδήσουν τραγούδια για την ανεξαρτησία και να παρακολουθήσουν ομιλίες εις μνήμη των θυμάτων του Στάλιν. Οι συναντήσεις καταγγέλθηκαν σημαντικά στον επίσημο τύπο και την διαδήλωση παρακολουθούσε στενά η αστυνομία, αλλά δεν τη διέκοψε.

Ηγείται η Λετονία

Στις 14 Ιουνίου του 1987, περίπου 5.000 άτομα συγκεντρώθηκαν στο Μνημείο της Ελευθερίας στην Ρίγα όπου τίμησαν με λουλούδια την μαζική απέλαση των Λετονών από τον Στάλιν το 1941. Αυτή ήταν η πρώτη μεγάλη διαδήλωση στις δημοκρατίες της Βαλτικής που σκοπό είχε να τιμήσει την επέτειο ενός γεγονότος αντίθετο με την επίσημη Σοβιετική ιστορία. Οι αρχές δεν απομάκρυναν τους διαδηλωτές, ενθαρρύνοντας όλο και μεγαλύτερες διαδηλώσεις στα Βαλτικά κράτη. Η επόμενη σημαντική επέτειος μετά την διαδήλωση στις 23 Αυγούστου για το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ ήταν η διαδήλωση της 18ης Νοεμβρίου, ημέρα της Λετονικής ανεξαρτησίας το 1918. Στις 18 Νοεμβρίου 1987, εκατοντάδες αστυνομικοί και πολιτοφύλακες απέκλεισαν την κεντρική πλατεία για να αποτρέψουν οποιαδήποτε διαδήλωση στο Μνημείο της Ελευθερίας, αλλά χιλιάδες άτομα βρέθηκαν στους δρόμους της Ρίγας σε μια σιωπηλή διαμαρτυρία.

Πρώτες διαδηλώσεις της Εσθονίας

Την άνοιξη του 1987, ένα κίνημα διαμαρτυρίας κατά των νέων ορυχείων φωσφόρου ξεκίνησε στην Εσθονία. Στο Τάρτου συγκεντρώθηκαν υπογραφές, ενώ φοιτητές συγκεντρώθηκαν στην κύρια αίθουσα του πανεπιστημίου για να εκφράσουν έλλειψη εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση. Σε μια διαδήλωση την Πρωτομαγιά του 1987, νέοι εμφανίστηκαν με πανό και συνθήματα, παρά την επίσημη απαγόρευση. Στις 15 Αυγούστου 1987, πρώην πολιτικοί κρατούμενοι σχημάτισαν την ομάδα MRP-AEG (Εσθονοί υπέρ της Δημοσιοποίησης του Συμφώνου Μολότοφ-Ρίμπεντροπ), με επικεφαλής τον Τίιτ Μάντισσον. Το Σεπτέμβριο του 1987, η εφημερίδα Εντάσι δημοσίευσε πρόταση από τους Έντγκαρ Σαβισάαρ, Σίιμ Κάλλας, Τίιτ και Μικ Τίτμα ζητώντας την μετάβαση της Εσθονίας προς την αυτονομία. Αρχικά προσανατολισμένη προς την οικονομική ανεξαρτησία και, στη συνέχεια, προς ένα ορισμένο μέρος πολιτικής αυτονομίας, το πρότζεκτ Ισεμαγιαντάβ Εέστι ("Αυτοδιαχειριζόμενη Εσθονία") έγινε γνωστό σύμφωνα με το εσθονικό ακρωνύμιο IME που σημαίνει "θαύμα". Στις 21 Οκτωβρίου, μια εκδήλωση αφιερωμένη σε εκείνους που θυσιάστηκαν στον Εσθονικό Πόλεμο Ανεξαρτησίας από το 1918 έως το 1920 στο Βόρου οδήγησε σε σύγκρουση με την πολιτοφυλακή. Για πρώτη φορά εδώ και χρόνια, η εθνική τρίχρωμη σημαία της Εσθονίας εμφανίστηκε σε δημόσια θέα.

Καύκασος

Αρμενία: Περιβαλλοντικές ανησυχίες και Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Οι περιβαλλοντικές ανησυχίες για το εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας Μετσαμόρ οδήγησαν στις αρχικές διαδηλώσεις στο Γερεβάν.

Στις 17 Οκτωβρίου 1987, περίπου 3.000 Αρμένιοι διαδήλωσαν στο Γερεβάν για να διαμαρτυρηθούν για την κατάσταση της Λίμνης Σεβάν, το χημικό εργοστάσιο Ναϊρίτ, την μόλυνση του αέρα στο Γερεβάν και το Εργοστάσιο Πυρηνικής Ενέργειας Μετσαμόρ. Η αστυνομία προσπάθησε να αποτρέψει την διαδήλωση αλλά δεν έγινε καμία δράση για να σταματήσει την διαδήλωση αφότου η πορεία ήταν σε εξέλιξη. Μερικά από τα ηγετικά πρόσωπα της διαδήλωσης ήταν Αρμένιοι συγγραφείς όπως οι Σίλβα Καπουτικιάν, Ζόρι Μπαλαγιάν και Μάρο Μαργκαριάν, καθώς και αρχηγοί από τον οργανισμό Εθνικής Επιβίωσης. Η πορεία ξεκίνησε από την Όπερα Πλάζα μετά από την είσοδο πολλών ομιλητών στην διαδήλωση, κυρίως διανοούμενων.

Την επόμενη μέρα 1.000 Αρμένιοι συμμετείχαν σε μια άλλη διαδήλωση για τα αρμενικά εθνικά δικαιώματα στο Καραμπάγκ. Οι διαδηλωτές απαίτησαν την προσάρτηση του Ναχιτσεβάν και του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Αρμενία, κρατώντας πλακάτ για το αίτημα. Η αστυνομία προσπάθησε να αποτρέψει την πορεία και μετά από λίγα ατυχήματα διασκόρπισε τους διαδηλωτές. Οι συγκρούσεις στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ ξεκίνησαν το επόμενο έτος.

1988

Η Μόσχα χάνει τον έλεγχο

Το 1988 ο Γκορμπατσώφ ξεκίνησε να χάνει τον έλεγχο δύο μικρών αλλά ενοχλητικών περιοχών της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς οι Βαλτικές δημοκρατίες είχαν καταληφθεί από τα λαϊκά μέτωπά τους, και ο Καύκασος κατευθυνόταν προς τη βία και τον εμφύλιο πόλεμο.

Στις 1 Ιουλίου 1988, στην τέταρτη και τελευταία μέρα της 19ης Διάσκεψης του Κόμματος, ο Γκορμπατσόφ κέρδισε την υποστήριξη των κουρασμένων αντιπροσώπων για την πρόταση δημιουργίας νέου ανώτατου νομοθετικού σώματος, το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού. Απογοητευμένος από την αντίσταση των παλιών φρουρών, ο Γκορμπατσόφ ξεκίνησε μια σειρά συνταγματικών αλλαγών για τον διαχωρισμό κόμματος και κράτους, απομονώνοντας έτσι τους συντηρητικούς αντιπάλους του κόμματος. Οι λεπτομερείς προτάσεις για το νέο Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού δημοσιεύτηκαν στις 2 Οκτωβρίου 1988, και επέτρεψαν την δημιουργία της νέας νομοθετικής συνέλευσης. Το Ανώτατο Σοβιέτ, κατά την διάρκεια της συνεδρίασης του στο τριήμερο 29 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 1988, πραγματοποίησε τροποποιήσεις στο Σοβιετικό σύνταγμα του 1977, θέσπισε νόμο για την εκλογική μεταρρύθμιση και έθεσε την ημερομηνία των εκλογών στις 26 Μαρτίου 1989.

Στις 29 Νοεμβρίου 1988, η Σοβιετική Ένωση σταμάτησε να κάνει παρεμβολές σε όλους τους ξένους ραδιοφωνικούς σταθμούς, επιτρέποντας για πρώτη φορά στους πολίτες της χώρας την απεριόριστη πρόσβαση σε ειδησεογραφικές πηγές πέρα από αυτές που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Βαλτικές δημοκρατίες

Το 1986 και το 1987 η Λετονία ήταν στην εμπροσθοφυλακή των Βαλτικών κρατών που πίεζαν για μεταρρυθμίσεις. Το 1988 η Εσθονία ανέλαβε ηγετικό ρόλο με την ίδρυση του πρώτου λαϊκού μετώπου της Σοβιετικής Ένωσης και ξεκινώντας την επίδραση στην κρατική πολιτική.

Εσθονικό Λαϊκό Μέτωπο

Το Εσθονικό Λαϊκό Μέτωπο ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1988. Στις 16 Ιουνίου 1988, ο Γκορμπατσόφ αντικατέστησε τον Καρλ Βάινο, τον ηγέτη "παλαιάς φρουράς" του Κομμουνιστικού Κόμματος της Εσθονίας, με τον συγκριτικά φιλελεύθερο Βάινο Βάλγιας, τον Σοβιετικό πρέσβη στην Νικαράγουα. Στα τέλη του Ιουνίου του 1988, ο Βάλγιας υπέκυψε στην πίεση από το Εσθονικό Λαϊκό Μέτωπο και νομιμοποίησε την χρήση της παλιάς εσθονικής τρίχρωμης σημαίας. Επίσης συμφώνησε σε νέο νόμο για την κρατική γλώσσα ο οποίος έκανε τα Εσθονικά επίσημη γλώσσα της Δημοκρατίας.

Στις 2 Οκτωβρίου, το Λαϊκό Μέτωπο καθιέρωσε επίσημα την πολιτική του πλατφόρμα σε διήμερο συνέδριο. Ο Βάλγιας ήταν παρών και δήλωσε ότι το μέτωπο μπορούσε να βοηθήσει την Εσθονία να γίνει μοντέλο οικονομικής και πολιτικής αναβίωσης, μετριάζοντας τις αποσχιστικές και άλλες ριζοσπαστικές τάσεις. Στις 16 Νοεμβρίου 1988, το Ανώτατο Σοβιέτ της Εσθονικής ΣΣΔ ενέκρινε ανακήρυξη εθνικής κυριαρχίας στην οποία οι εσθονικοί νόμοι θα είχαν ανωτερότητα από αυτούς της Σοβιετικής Ένωσης. Η Εσθονική βουλή διεκδίκησε τους φυσικούς πόρους της δημοκρατίας συμπεριλαμβανομένης της γης, των εσωτερικών νερών, των δασών, τα μεταλλικά αποθέματα και μέσα βιομηχανικής παραγωγής, τις κατασκευές, την γεωργία, τις δημοτικές υπηρεσίες, τις μεταφορές και κρατικές τράπεζες εντός της επικράτειας των Εσθονικών συνόρων.

Λετονικό Λαϊκό Μέτωπο

Το Λετονικό Λαϊκό Μέτωπο ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1988. Στις 4 Οκτωβρίου, ο Γκορμπατσόφ αντικατέστησε τον Μπόρις Πούγκο με τον πιο φιλελεύθερο Γιάνις Βάγκρις. Ο πρώτος ήταν ηγέτης "παλαιάς φρουράς" του κομμουνιστικού κόμματος της Λετονίας. Τον Οκτώβριο του 1988 ο Βάγκρις υπέκυψε στην πίεση από το Λετονικό Λαϊκό Μέτωπο και νομιμοποίησε την παλιά δίχρωμη σημαία της ανεξάρτητης Λετονίας, και στις 6 Οκτωβρίου πέρασε νόμο ο οποίος έκανε τα Λετονικά επίσημη γλώσσα της χώρας.

Λιθουανικό Σαγιούντις

Το Λαϊκό Μέτωπο της Λιθουανίας, γνωστό ως Σαγιούντις ("Κίνημα"), ιδρύθηκε τον Μάιο του 1988. Στις 19 Οκτωβρίου 1988 ο Γκορμπατσόφ αντικατέστησε τον Ρινγκάουντας Σονγκάιλα με τον σχετικά φιλελεύθερο Αλγκίρντας Μίκολας Μπραζάουσκας. Ο πρώτος ήταν ηγέτης "παλαιάς φρουράς" του κομμουνιστικού κόμματος της Λιθουανίας. Τον Οκτώβριο του 1988 ο Μπραζάουσκας υπέκυψε στην πίεση από το Σαγιούντις και νομιμοποίησε την ιστορική τρίχρωμη σημαία της Λιθουανίας. Τον Νοέμβριο του 1988 περάστηκε νόμος που καθιστούσε τα Λιθουανικά επίσημη γλώσσα της χώρας.

Εξέγερση στον Καύκασο

Αζερμπαϊτζάν: Βία

Στις 20 Φεβρουαρίου 1988, μετά από μια εβδομάδα αυξανόμενων διαδηλώσεων στο Στεπανακέρτ, την πρωτεύουσα της Αυτόνομης Περιφέρειας Ναγκόρνο-Καραμπάχ (η περιφέρεια με πλειοψηφία Αρμένιων εντός της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν). Αυτό το γεγονός σε ένα μικρό, απομονωμένο μέρος της Σοβιετικής Ένωσης έγινε πρώτο θέμα σε όλο τον κόσμο και ήταν μια απροσδόκητη πρόκληση για τις δημοκρατικές και εθνικές αρχές. Στις 22 Φεβρουαρίου, δύο Αζέροι σκοτώθηκαν από την αστυνομία του Καραμπάγκ στην Σύγκρουση του Ασκεράν. Αυτοί οι θάνατοι ανακοινώθηκαν στο κρατικό ραδιόφωνο οδηγώντας τελικά στο Πογκρόμ του Σουμγκαγίτ. Ανάμεσα στις 26 Φεβρουαρίου και τις 1 Μαρτίου, η πόλη του Σουμγκαγίτ στο Αζερμπαϊτζάν ήταν ο χώρος βίαιων αντιαρμενικών διαδηλώσεων στις οποίες σκοτώθηκαν 32 άτομα. Οι αρχές έχασαν εντελώς τον έλεγχο της πόλης, την οποία κατέλαβαν με παραστρατιωτικούς και τεθωρακισμένα οχήματα. Σχεδόν όλοι από τους 14.000 Αρμένιους του Σουμγκαγήτ εγκατέλειψαν την πόλη.

Ο Γκορμπατσόφ αρνήθηκε να κάνει κάποια αλλαγή στο καθεστώς του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το οποίο παρέμεινε μέρος του Αζερμπαϊτζάν. Ακόμη, απέλυσε τους Αρχηγούς των Κομμουνιστικών Κομμάτων και στις δύο δημοκρατίες. Στις 21 Μαΐου ο Καμράν Μπαγκίροφ αντικαταστάθηκε από τον Αμπντουλραχμάν Βεζίροφ ως Πρώτος Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος του Αζερμπαϊτζάν. Από τις 23 Ιουλίου έως τον Σεπτέμβριο του 1988, μια ομάδα Αζέρων διανοούμενων άρχισαν τις εργασίες για την ίδρυση ενός νέου οργανισμού, το Λαϊκό Μέτωπο του Αζερμπαϊτζάν, ο οποίος βασιζόταν αρκετά στο αντίστοιχο εσθονικό. Στις 17 Σεπτεμβρίου, όταν ξέσπασαν μάχες μεταξύ των Αρμένιων και των Αζέρων κοντά στο Στεπανακέρτ, δύο στρατιώτες σκοτώθηκαν και αρκετοί τραυματίστηκαν. Αυτό οδήγησε σε εθνική πόλωση σε δύο κύριες πόλεις του Ναγκόρνο-Καραμπάχ: Η Αζερική μειονότητα απελάθηκε από το Στεπανακέρτ ενώ η Αρμενική μειονότητα απελάθηκε από την Σούσα. Στις 17 Νοεμβρίου 1988, ως απάντηση για την έξοδο δέκα χιλιάδων Αζέρων από την Αρμενία, μια σειρά μαζικών διαδηλώσεων ξεκίνησε στην πλατεία Λένιν του Μπακού, οι οποίες διήρκεσαν 18 ημέρες και προσέλκυσαν μισό εκατομμύριο διαδηλωτές. Στις 5 Δεκεμβρίου 1988, η Σοβιετική μιλίτια (αστυνομία) καθάρισε με το ζόρι την πλατεία και επέβαλε απαγόρευση κυκλοφορίας η οποία διήρκεσε δέκα μήνες.

Αρμενία: Εξέγερση

Η εξέγερση των Αρμένιων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ είχε άμεση αντίδραση στην Αρμενία. Στις 18 Φεβρουαρίου ξεκίνησαν καθημερινές διαδηλώσεις στο Γερεβάν. Αυτές συγκέντρωναν περισσότερους διαδηλωτές κάθε μέρα καθώς το θέμα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ γινόταν όλο και πιο σημαντικό. Στις 20 Φεβρουαρίου μια διαδήλωση με 30.000 άτομα πραγματοποιήθηκε στην Πλατεία Θεάτρου, αριθμός ο οποίος αυξήθηκε σε 100.000 άτομα στις 22 Φεβρουαρίου, σε 300.000 άτομα την επόμενη μέρα και ανακηρύχθηκε απεργία στις μεταφορές. Στις 25 Φεβρουαρίου υπήρχαν περίπου 1 εκατομμύριο διαδηλωτές, οι οποίοι αποτελούσαν περίπου το ένα τέταρτο του πληθυσμού της χώρας. Αυτή ήταν η πρώτη από τις μεγάλες, ειρηνικές δημόσιες διαδηλώσεις οι οποίες έγιναν χαρακτηριστικό της ανατροπής του κομμουνισμού στην Πράγα, το Βερολίνο και απολύτως στην Μόσχα. Κορυφαίοι Αρμένιοι διανοούμενοι και εθνικιστές, συμπεριλαμβανομένου του μελλοντικού προέδρου της χώρας Λεβόν Τερ-Πετροσιάν, σχημάτισαν την εντεκαμελή επιτροπή Καραμπάχ για την αρχηγία και οργάνωση του νέου κινήματος.

Ο Γκορμπατσόφ αρνήθηκε ξανά να κάνει κάποια αλλαγή στο καθεστώς του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το οποίο παρέμεινε μέρος του Αζερμπαϊτζάν. Αντί γι'αυτό απέλυσε τους αρχηγούς των Κομμουνιστικών Κομμάτων των δύο δημοκρατιών: Στις 21 Μαΐου ο Κάρεν Ντεμιρτσιάν αντικαταστάθηκε από τον Σουρέν Χαρουτγιουνιάν ως Πρώτος Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Αρμενίας. Ωστόσο, ο Χαρουτγιουνιάν αποφάσισε γρήγορα να στραφεί υπέρ του εθνικιστικού κινήματος και στις 28 Μαΐου, νομιμοποίησε την χρήση της κόκκινης, μπλε και χρυσής σημαίας της Πρώτης Δημοκρατίας της Αρμενίας για πρώτη φορά μετά από περίπου 70 χρόνια. Στις 15 Ιουνίου 1988 το Αρμενικό Ανώτατο Σοβιέτ υιοθέτησε ψήφισμα όπου ενέκρινε επίσημα την προσάρτηση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Αρμενία. Η Αρμενία, μια από τις πιο πιστές δημοκρατίες, ξαφνικά μετετράπη στην πιο εξεγερμένη δημοκρατία. Στις 5 Ιουλίου 1988, όταν ένα απόσπασμα δυνάμεων στάλθηκε για να εξουδετερώσει τους διαδηλωτές με το ζόρι από το Διεθνές Αεροδρόμιο Ζβαρτνότς του Γερεβάν, υπήρχαν πυροβολισμοί και ένας φοιτητής διαδηλωτής σκοτώθηκε. Τον Σεπτέμβριο έλαβαν χώρα μεγαλύτερες διαδηλώσεις στο Γερεβάν και είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη τεθωρακισμένων οχημάτων. Το φθινόπωρο του 1988 το συντριπτικό μέρος της Αζερικής μειονότητας των 200.000 ατόμων στην Αρμενία απελάθηκαν από τους Αρμένιους εθνικιστές, από τους οποίους πάνω από 100 πέθαναν στην διαδικασία.Νωρίτερα το ίδιο έτος οι Αζέροι είχαν πραγματοποιήσει το πογκρόμ του Σουμγκαγίτ, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την απέλαση όλων των Αρμένιων από το Αζερμπαϊτζάν. Στις 25 Νοεμβρίου 1988 ο στρατός ανέλαβε τον έλεγχο του Γερεβάν καθώς η Σοβιετική κυβέρνηση μετακινήθηκε στην αποτροπή περαιτέρω εθνικής βίας.

Στις 7 Δεκεμβρίου 1988, ο σεισμός του Σπιτάκ προκάλεσε τον θάνατο 25.000 με 50.000 ατόμων. Όταν ο Γκορμπατσώφ επέστρεψε από μια επίσκεψη στις Ηνωμένες Πολιτείες, ήταν τόσο θυμωμένος καθώς ήταν αντιμέτωπος με διαδηλωτές που ζητούσαν την προσάρτηση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Αρμενική Δημοκρατία κατά την διάρκεια φυσικής καταστροφής. Στις 11 Δεκεμβρίου 1988, ο Γκορμπατσώφ ζήτησε την σύλληψη όλης της Επιτροπής Καραμπάχ.

Γεωργία: Πρώτες διαδηλώσεις

Τον Νοέμβριο του 1988, διαδηλωτές στην γεωργιανή πρωτεύουσα, την Τιφλίδα, κατασκήνωσαν έξω από το νομοθετικό σώμα της δημοκρατίας ζητώντας την ανεξαρτησία της Γεωργίας και υποστήριξαν την διακήρυξη κυριαρχίας της Εσθονίας.

Δυτικές δημοκρατίες

Δημοκρατικό Κίνημα της Μολδαβίας

Ξεκινώντας τον Φεβρουάριο του 1988, το Δημοκρατικό Κίνημα της Μολδαβίας οργάνωνε δημόσιες συναντήσεις, διαδηλώσεις και φεστιβάλ τραγουδιών, οι οποίες αυξάνονταν σταδιακά σε μέγεθος και εντονότητα. Τα κέντρα των δημόσιων εκδηλώσεων ήταν το Μνημείο του Στέφανο του Μέγα στο Κισινάου και το προσκείμενο πάρκο Aleea Clasicilor (Το "Δρομάκι των Κλασικών (της Λογοτεχνίας)". Στις 15 Ιανουαρίου 1988, σε ένα αφιέρωμα στον Μιχάι Εμινέσκου στην προτομή του στο Αλεέα Κλασιτσιλόρ, ο Ανατόλ Σαλάρου υπέβαλε πρόταση συνέχισης των συναντήσεων. Σε δημόσια ομιλία, το κίνημα κάλεσε για εθνικό ξεσηκωμό, αναβίωση των μολδαβικών παραδόσεων, επίτευξη επίσημου καθεστώτος για την Ρουμανική γλώσσα, επιστροφή στο Λατινικό αλφάβητο και ελευθερία του λόγου. Η μετάβαση από "κίνημα" (ανεπίσημος σύνδεσμος) σε "μέτωπο" (επίσημος σύνδεσμος) φάνηκε ως φυσική "αναβάθμιση" και καθώς το κίνημα γινόταν πιο δημοφιλές οι Σοβιετικές αρχές δεν τόλμησαν να το διαλύσουν.

Διαδηλώσεις στο Λβιβ, Ουκρανία

Στις 26 Απριλίου 1988 περίπου 500 άνθρωποι συμμετείχαν σε πορεία που οργανώθηκε από τον Ουκρανικό Πολιτιστικό Σύλλογο στο Κίεβο στην οδό Χρεστσατίκ για να σηματοδοτήσει τη δεύτερη επέτειο της πυρηνικής καταστροφής του Τσερνομπίλ. Οι διαδηλωτές κρατούσαν πλακάτ με συνθήματα όπως "Άνοιγμα και Δημοκρατία στο Τέλος." Μεταξύ Μαΐου και Ιουνίου 1988 οι Ουκρανοί Ρωμαιοκαθολικοί στη δυτική Ουκρανία γιόρτασαν κρυφά την Χιλιετία του Χριστιανισμού στο Κράτος των Ρως, με λειτουργίες στα δάση Μπουνίβ, Καλούς, Χοσίβ και Ζαρβανίτσια. Στις 5 Ιουνίου 1988, στους επίσημους εορτασμούς της Χιλιετίας που πραγματοποιήθηκαν στη Μόσχα, ο Ουκρανικός Πολιτιστικός Σύλλογος φιλοξένησε τις δικές του εορτές στο Κίεβο στο μνημείο του Αγίου Βολοντιμίρ του Μέγα, τον μεγάλο πρίγκιπα των Ρως του Κιέβου.

Στις 16 Ιουνίου 1988 6.000 με 8.000 άτομα συγκεντρώθηκαν στο Λβιβ όπου οι ομιλητές δήλωναν μη εμπιστοσύνη στο τοπικό κατάλογο των αντιπροσώπων στη 19η διάσκεψη του Κομμουνιστικού Κόμματος, η οποία άρχισε στις 29 Ιουνίου. Στις 21 Ιουνίου, ένα συλλαλητήριο στο Λβιβ προσέλκυσε 50.000 άτομα τα οποία είχαν ακούσει για μια αναθεωρημένη λίστα εκπροσώπων. Οι αρχές προσπάθησαν να διαλύσουν τη διαδήλωση μπροστά από το Στάδιο Ντρούζμπα. Στις 7 Ιουλίου, 10 με 20 χιλιάδες άνθρωποι παρακολούθησαν την έναρξη του Δημοκρατικού Μετώπου για την Προώθηση της Περεστρόικα. Στις 17 Ιουλίου, μια ομάδα 10.000 ατόμων συγκεντρώθηκε στο χωριό Ζαρβανίτσια για τις λειτουργίες της Χιλιετίας οι οποίες εορτάστηκαν από τον Ουκρανό Ελληνοκαθολικό Επίσκοπο Πάβλο Βάσιλικ. Η πολιτοφυλακή προσπάθησε να διαλύσει τους συμμετέχοντες αλλά η διαδήλωση κατέληξε να είναι η μεγαλύτερη συγκέντρωση των Ουκρανών Καθολικών αφότου ο Στάλιν έθεσε την εκκλησία εκτός νόμου το 1946. Στις 4 Αυγούστου, η οποία έγινε γνωστή ως "Ματωμένη Πέμπτη", οι τοπικές αρχές κατέστειλαν βίαια μια διαδήλωση που οργανώθηκε από το Δημοκρατικό Μέτωπο για την Προώθηση της Περεστρόικα. 41 άτομα συνελήφθησαν, δέχτηκαν πρόστιμο ή καταδικάστηκαν σε 15 ημέρες κράτησης. Την 1η Σεπτεμβρίου οι τοπικές αρχές έδιωξαν βίαια 5.000 φοιτητές από δημόσια συνεδρίαση χωρίς επίσημη άδεια στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Ιβάν Φράνκο.

Στις 13 Νοεμβρίου 1988 περίπου 10.000 άτομα παρακολούθησαν μια επίσημα εγκεκριμένη συνάντηση οργανωμένη από τον οργανισμό πολιτικής κληρονομιάς Σπαντστσίνα, τον φοιτητικό σύλλογο Χρομάντα του Πανεπιστημίου του Κιέβου και τις περιβαλλοντικές ομάδες Ζελένγι Σβιτ ("Πράσινος Κόσμος") και Νοοσφέρα. Η συνάντηση επικεντρώθηκε σε οικολογικά ζητήματα. Στις 14 με 18 Νοεμβρίου, 15 Ουκρανοί ακτιβιστές ήταν μεταξύ των 100 οργανώσεων ανθρωπίνων, εθνικών και θρησκευτικών δικαιωμάτων οι οποίες προσκαλέστηκαν να συζητήσουν για τα ανθρώπινα δικαιώματα με Σοβιετικούς αξιωματούχους και με αντιπροσωπεία της Επιτροπής των Ηνωμένων Πολιτειών για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (επίσης γνωστή ως Επιτροπή του Ελσίνκι). Στις 10 Δεκεμβρίου εκατοντάδες άτομα συγκεντρώθηκαν στο Κίεβο για να γιορτάσουν την Διεθνή Ημέρα Ανθρώπινων Δικαιωμάτων σε συλλαλητήριο που διοργανώθηκε από την Δημοκρατική Ένωση. Η μη αδειοδοτημένη συγκέντρωση είχε ως αποτέλεσμα την κράτηση των τοπικών ακτιβιστών.

Κουραπάτι, Λευκορωσία

Το Λευκορωσικό Λαϊκό Μέτωπο (λευκορωσικά: Партыя БНФ) ιδρύθηκε το 1988 ως πολιτικό κόμμα και κίνημα για την δημοκρατία και την ανεξαρτησία, όπως και στα λαϊκά μέτωπα των Βαλτικών δημοκρατιών. Η ανακάλυψη μαζικών τάφων στο Κουραπάτι από τον ιστορικό Ζιάνον Παζνιάκ, τον πρώτο πρόεδρο του Λευκορωσικού Λαϊκού Μετώπου, έδωσε περαιτέρω φήμη στο φιλοδημοκρατικό και φιλοανεξαρτησιακό κίνημα στην Λευκορωσία. Υποστήριξε ότι το Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων πραγματοποιούσε μυστικές δολοφονίες στο Κουραπάτι. Αρχικά το μέτωπο είχε σημαντική επισκεψιμότητα λόγω των πολλών δημόσιων δράσεών του, οι οποίες σχεδόν πάντα τελείωναν σε συγκρούσεις με την αστυνομία και την KGB.

1989

Μόσχα: Περιορισμένος εκδημοκρατισμός

Την άνοιξη του 1989 (αν και περιορισμένα) οι κάτοικοι της Σοβιετικής Ένωσης ασκούσαν δημοκρατική επιλογή για πρώτη φορά από το 1917 εκλέγοντας το νέο Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού. Εξίσου σημαντική ήταν η ζωντανή τηλεοπτική κάλυψη από τις νομοθετικές εργασίες χωρίς λογοκρισία, όπου οι άνθρωποι προηγουμένως φοβόντουσαν να λογοδοτήσουν και να ανακριθούν στην Κομμουνιστική ηγεσία. Αυτό το παράδειγμα τροφοδότησε το περιορισμένο πείραμα με τη δημοκρατία στην Πολωνία, που γρήγορα οδήγησε στην ανατροπή της Κομμουνιστικής κυβέρνησης στη Βαρσοβία εκείνο το καλοκαίρι – η οποία με τη σειρά της πυροδότησε εξεγέρσεις που ανέτρεψαν τον κομμουνισμό στις άλλες πέντε χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας, πριν από το τέλος του 1989, το έτος που έπεσε το Τείχος του Βερολίνου. Αυτά τα γεγονότα έδειξαν ότι οι λαοί της Ανατολικής Ευρώπης και της Σοβιετικής Ένωσης δεν υποστήριζαν τον εκσυγχρονισμό του Κομμουνισμού υπό τον Γκορμπατσόφ, αλλά προτίμησαν να τον εγκαταλείψουν εντελώς.

Το ίδιο έτος το CNN έγινε το πρώτο ξένο κανάλι που επετράπη να μεταδώσει τα ενημερωτικά τηλεοπτικά προγράμματά του στην Μόσχα. Επίσημα το CNN ήταν διαθέσιμο μόνο σε ξένους προσκεκλημένους στο Ξενοδοχείο Σαβόι, αλλά οι Μοσχοβίτες έμαθαν γρήγορα πως να βάλουν το κανάλι στους οικιακούς δέκτες τους. Αυτό είχε μεγάλη επίδραση για το πως έβλεπαν οι Ρώσοι τα γεγονότα της χώρας τους, με σχεδόν καθόλου λογοκρισία.

Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού της Σοβιετικής Ένωσης

Ο Αντρέι Ζαχάρωφ, πρώην εξορισμένος στο Γκόρκι, εκλέχθηκε στο Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού τον Μάρτιο του 1989.

Η περίοδος υποβολών για τους υποψήφιους του Κογκρέσου των Αντιπροσώπων του Λαού διήρκεσε ένα μήνα και τελείωσε στις 24 Ιανουαρίου 1989. Για τον επόμενο μήνα η επιλογή ανάμεσα στους 7.531 επαρχιακούς προταχθέντες έλαβε χώρα σε συναντήσεις οργανωμένες από εκλογικές επιτροπές επιπέδου εκλογικής περιφέρειας. Στις 7 Μαρτίου δημοσιεύτηκε η τελική λίστα που περιλάμβανε 5.074 υποψήφιους, από τους οποίους το 85% ήταν μέλη του Κόμματος.

Δύο εβδομάδες πριν από τις εκλογές σε 1500 επαρχίες πραγματοποιήθηκαν εκλογές για να καλύψουν 750 ειδικές έδρες δημόσιων οργανισμών. 880 υποψήφιοι συμμετείχαν σε αυτές τις εκκλογές. Από αυτές τις έδρες, 100 διατέθηκαν στο ΚΚΣΕ, 100 στο Πανενωσιακό Κεντρικό Συμβούλιο των Συνδικάτων, 75 στην Κομμουνιστική Ένωση Νεολαίας (Κομσομόλ), 75 στην Επιτροπή των Σοβιετικών Γυναικών, 75 στην Οργάνωση Βετεράνων Πολέμου και Εργασίας, και 325 σε άλλους οργανισμούς όπως η Ακαδημία των Επιστημών. Η διαδικασία επιλογής έγινε τον Απρίλιο.

Στις γενικές εκλογές της 26ης Μαρτίου η συμμετοχή των ψηφοφόρων ανήλθε στο εντυπωσιακό ποσοστό του 89.8% και 1.958 (συμπεριλαμβανομένων 1.225 επαρχιακών εδρών) έδρες έλαβαν τον κάτοχό τους. Στις 2 και 9 Απριλίου διεξήχθησαν επαναληπτικές εκλογές. Επιπλέον εκλογές οργανώθηκαν στις 20 Απριλίου και στις 14 με 23 Μαΐου στις 199 εναπομείναντες εκλογικές περιφέρειες όπου δεν επετεύχθη η απαραίτητη απόλυτη πλειοψηφία. Ενώ οι περισσότεροι εγκεκριμένοι υποψήφιοι του ΚΚΣΕ εξελέγησαν, περισσότερες από 300 έδρες δόθηκαν σε ανεξάρτητους υποψηφίους όπως ο Γέλτσιν, ο φυσικός Αντρέι Ζαχάρωφ και ο δικηγόρος Ανατόλι Σόμπτσακ.

Στην πρώτη συνεδρίαση του νέου Κογκρέσου των Αντιπροσώπων του Λαού, που διήρκεσε από τις 25 Μαΐου έως τις 9 Ιουνίου, οι σκληροπυρηνικοί διατηρήσαν τον έλεγχο, αλλά οι μεταρρυθμιστές χρησιμοποίησαν την νομοθετική συνέλευση ως μια πλατφόρμα για συζήτηση και κριτική – η οποία μεταδόθηκε ζωντανά και χωρίς λογοκρισία. Αυτό άφησε τους κατοίκους αποσβολωμένους, καθώς στην ΕΣΣΔ δεν είχε συμβεί τίποτα καλύτερο από αυτή την ανέμελη συζήτηση. Στις 29 Μαΐου ο Γέλτσιν κατάφερε να εξασφαλίσει έδρα στο Ανώτατο Σοβιέτ, και το καλοκαίρι σχημάτισε την πρώτη αντιπολίτευση, την Διαπεριφερειακή Ομάδα Αντιπροσώπων, η οποία αποτελούταν από Ρώσους εθνικιστές και φιλελεύθερους. Συνθέτοντας τη τελική νομοθετική ομάδα στη Σοβιετική Ένωση, αυτοί που εκλέχθηκαν το 1989 έπαιξαν ζωτικό ρόλο στις μεταρρυθμίσεις και την επακόλουθη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης κατά τα επόμενα δύο χρόνια.

Στις 30 Μαΐου 1989 ο Γκορμπατσόφ πρότεινε ότι οι εθνικές τοπικές εκλογές, προγραμματισμένες για τον Νοέμβριο του 1989, θα πρέπει να αναβληθούν μέχρι τις αρχές του 1990 καθώς δεν υπήρχε νόμος για την πραγματοποίηση αυτών των εκλογών. Αυτό θεωρείται από κάποιους τοπικούς αξιωματούχους του Κόμματος ως παραχώρηση, οι οποίοι φοβήθηκαν ότι θα πρέπει να παραιτηθούν από την εξουσία σε ένα κύμα συναισθήματος αντι-δημιουργίας.

Στις 25 Οκτωβρίου 1989 το Ανώτατο Σοβιέτ ψήφισε για την εξάλειψη των ειδικών εδρών για το Κομμουνιστικό Κόμμα και άλλες επίσημες οργανώσεις, στις εθνικές και τοπικές εκλογές, απαντώντας στην λαϊκή κριτική ότι οι ειδικές έδρες ήταν αντιδημοκρατικές. Μετά από έντονη συζήτηση, το πεντακοσιοσαρανταδυομελές Ανώτατο Σοβιέτ πέρασε το μέτρο με 254 υπέρ και 85 κατά (με 36 αποχές). Η απόφαση απαίτησε μια συνταγματική τροπολογία, η οποία επικυρώθηκε από την Ολομέλεια του Κογκρέσου, η οποία συνεδρίασε από τις 12 έως τις 15 Δεκεμβρίου. Επίσης περάστηκαν μέτρα που θα επιτρέπουν άμεσες εκλογές για τους προέδρους καθεμιάς από τις 15 δημοκρατίες. Ο Γκορμπατσόφ αντιτάθηκε έντονα στην μεταρρύθμιση κατά τη διάρκεια της συζήτησης, αλλά ηττήθηκε.

Η ψηφοφορία επέκτεινε την εξουσία των δημοκρατιών στις τοπικές εκλογές, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να αποφασίσουν οι ίδιες για το πώς να οργανώσουν την ψηφοφορία. Η Λετονία, η Λιθουανία και η Εσθονία είχαν ήδη προτείνει νόμους για τις άμεσες προεδρικές εκλογές. Οι τοπικές εκλογές σε όλες τις δημοκρατίες είχαν ήδη προγραμματιστεί να λάβουν χώρα σε διάφορες μέρες μεταξύ του Δεκεμβρίου και του Μαρτίου 1990.

Απώλεια των κρατών-δορυφόρων

Το Ανατολικό Μέτωπο

Ενώ ήταν ονομαστικά ανεξάρτητες, οι έξι χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην Ανατολική Ευρώπη ήταν ευρέως αναγνωρισμένες από τη διεθνή κοινότητα ως κράτη δορυφόροι. Όλες είχαν καταληφθεί από το Σοβιετικό Κόκκινο Στρατό το 1945, είχαν επιβεβλημμένα σοσιαλιστικά καθεστώτα Σοβιετικού τύπου και είχαν πολύ περιορισμένη ελευθερία δράσης σε εγχώριες και διεθνείς υποθέσεις. Κάθε κίνηση προς την πραγματική ανεξαρτησία καταπνιγόταν με στρατιωτική δύναμη όπως η Ουγγρική Επανάσταση του 1956 και η Άνοιξη της Πράγας το 1968. Ο Γκορμπατσόφ εγκατέλειψε το καταπιεστικό και ακριβό Δόγμα Μπρέζνιεφ το οποίο έκανε υποχρεωτική την παρέμβαση στα κράτη του Συμφώνου της Βαρσοβίας υπέρ της μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις των συμμάχων και χαριτολογώντας ανέφερε το τραγούδι "My Way" του Φρανκ Σινάτρα.

Βαλτική «Αλυσίδα της Ελευθερίας»

Η διαδήλωση "Βαλτικός Δρόμος" στο Σιαουλιάι της Λιθουανίας το 1989. Τα φέρετρα είναι διακοσμημένα με τις εθνικές σημαίες των τριών Βαλτικών Δημοκρατιών και συμβολικά τοποθετήθηκαν κάτω από τις σημαίες της ΕΣΣΔ και της Ναζιστικής Γερμανίας.

Η Βαλτική οδός ή Βαλτική Αλυσίδα (επίσης γνωστή ως Αλυσίδα της Ελευθερίας, (εσθονικά: Balti kett, λετονικά: Baltijas ceļš, λιθουανικά: Baltijos kelias, ρωσικά: Балтийский путь) ήταν ειρηνική πολιτική διαδήλωση στις 23 Αυγούστου 1989. Περίπου 2 εκατομμύρια άτομα ένωσαν τα χέρια τους για να σχηματίσουν μια ανθρώπινη αλυσίδα η οποία εκτεινόταν σε 600 χιλιόμετρα κατά μήκος της Εσθονίας, της Λετονίας και της Λιθουανίας, οι οποίες επανενσωματώθηκαν βίαια στην Σοβιετική Ένωση το 1944. Η κολοσσιαία διαδήλωση σημάδεψε την 50η επέτειο του Συμφώνου Μολότωφ-Ρίμπεντροπ που διαίρεσε την Ανατολική Ευρώπη σε σφαίρες επιρροής και είχε ως αποτέλεσμα την κατοχή των Βαλτικών κρατών το 1940.

Τον Δεκέμβριο του 1989 το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού αποδέχτηκε και ο Γκορμπατσόφ υπέγραψε την έκθεση της Επιτροπής Γιάκοβλεφ, η οποία καταδίκαζε το μυστικό πρωτόκολλο του συμφώνου Μολότωφ–Ρίμπεντροπ.

Απόσχιση του Λιθουανικού Κομμουνιστικού Κόμματος

Στις εκλογές για το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού τον Μάρτιο του 1989 οι 36 από τους 42 αντιπροσώπους της Λιθουανίας προέρχονταν από το ανεξάρτητο εθνικό κίνημα Σαγιούντις. Αυτή ήταν η μεγαλύτερη νίκη για οποιονδήποτε εθνικό οργανισμό στην ΕΣΣΔ και μια καταστροφική αποκάλυψη στην αυξανόμενη δυσαρέσκεια προς το Λιθουανικό Κομμουνιστικό Κόμμα.

Στις 7 Δεκεμβρίου του 1989 το Κομμουνιστικό Κόμμα της Λιθουανίας υπό την ηγεσία του Αλγκίρντας Μπραζάουσκας αποσχίστηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης και εγκατέλειψε το δικαίωμά του να έχει συνταγματικό "ηγετικό ρόλο" στην πολιτική. Έτσι ιδρύθηκε μια μικρότερη πιστή φράξια του Κομμουνιστικού Κόμματος, με επικεφαλής τον σκληροπυρηνικό Μύκολας Μπουροκεβίτσιους η οποία παρέμεινε συνδεδεμένη με το ΚΚΣΕ. Ωστόσο το κυβερνών Κομμουνιστικό Κόμμα της Λιθουανίας ήταν επισήμως ανεξάρτητο από τον έλεγχο της Μόσχας, κάνοντας την Λιθουανία την πρώτη Σοβιετική Δημοκρατία που πέτυχε κάτι τέτοιο. Ήταν επίσης πολιτικός σεισμός και ο Γκορμπατσόφ επισκέφθηκε τη Λιθουανία σε μια μάταιη προσπάθεια να ξαναφέρει το τοπικό κόμμα υπό έλεγχο.

Καύκασος

Αποκλεισμός του Αζερμπαϊτζάν

Στις 16 Ιουλίου 1989 το Λαϊκό Μέτωπο του Αζερμπαϊτζάν πραγματοποίησε το πρώτο συνέδριο του και εξέλεξε τον Αμπουλφάζ Ελτσιμπέι ο οποίος έγινε πρόεδρος του κόμματος.  Στις 19 Αυγούστου 600.000 διαδηλωτές μπλόκαραν την Πλατεία Λένιν του Μπακού (σημερινή Πλατεία Αζαντλίκ) απαιτώντας την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων. Κατά το δεύτερο εξάμηνο του 1989 παραδόθηκαν όπλα στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Όταν οι κάτοικοι του Καραμπάχ απέκτησαν τα όπλα για να αντικαταστήσουν τις κυνηγετικές καραμπίνες και βαλλίστρες, ο αριθμός των θυμάτων άρχισε να αυξάνεται, γέφυρες ανατινάχτηκαν, δρόμοι αποκλείστηκαν και άνθρωποι κρατήθηκαν ως όμηροι.

Σε μια νέα και αποτελεσματική τακτική, το Λαϊκό Μέτωπο ξεκίνησε σιδηροδρομικό αποκλεισμό κατά της Αρμενίας, προκαλώντας ελλείψεις βενζίνης και τροφίμων επειδή το 85% των εμπορευμάτων της Αρμενίας προερχόντουσαν από το Αζερμπαϊτζάν. Υπό την πίεση του Λαϊκού Μετώπου οι Κομμουνιστικές αρχές στο Αζερμπαϊτζάν άρχισαν να κάνουν παραχωρήσεις. Στις 25 Σεπτεμβρίου περάστηκε νόμος κυριαρχίας που έδινε προβάδισμα στους νόμους του Αζερμπαϊτζάν και στις 4 Οκτωβρίου το Λαϊκό Μέτωπο είχε τη δυνατότητα να εγγραφεί ως νομικός οργανισμός με μόνη προϋπόθεση την άρση του αποκλεισμού. Οι επικοινωνίες μεταφορών μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας δεν ανέκαμψαν ποτέ πλήρως. Οι εντάσεις συνέχισαν να κλιμακώνονται και στις 29 Δεκεμβρίου ακτιβιστές του Λαϊκού Μετώπου κατέλαβαν τα τοπικά γραφεία του Κόμματος στο Τζαλιλαμπάντ, τραυματίζοντας δεκάδες άτομα.

Απελευθέρωση της Αρμενικής Επιτροπής Καραμπάχ

Στις 31 Μαΐου 1989, τα 11 μέλη της Επιτροπής Καραμπάχ, τα οποία είχαν φυλακιστεί χωρίς δίκη στην φυλακή Ματρόσκαγια Τισίνα της Μόσχας, αποφυλακίστηκαν και επέστρεψαν στην πατρίδα τους όπου καλωσορίστηκαν σαν ήρωες. Αμέσως μετά την απελευθέρωσή του, ο ακαδημαϊκός Λεβόν Τερ-Πετροσιάν εξελέγη πρόεδρος του Παναρμενικού Εθνικού Κινήματος, της αντι-κομμουνιστικής αντιπολίτευσης στην χώρα και αργότερα το 1989 δήλωσε ότι ήταν οι πρώτοι που άρχισαν να εξετάζουν την πλήρη ανεξαρτησία.

Σφαγή στην Τιφλίδα της Γεωργίας

Φωτογραφίες των θυμάτων (κυρίως νεαρές γυναίκες) μιας σφαγής τον Απρίλιο του 1989 στην Τιφλίδα της Γεωργίας.

Στις 7 Απριλίου του 1989 εστάλησαν Σοβιετικά στρατεύματα και προσωπικό μεταφοράς τεθωρακισμένων οχημάτων στην Τιφλίδα καθώς περισσότερα από 100.000 άτομα διαδήλωσαν μπροστά από τα γραφεία του Κομμουνιστικού Κόμματος με πανό που ζητούσαν την απόσχιση της Γεωργίας από τη Σοβιετική Ένωση και την πλήρη ενσωμάτωση της Αμπχαζίας στη Γεωργία. Στις 9 Απριλίου στρατεύματα επιτέθηκαν στους διαδηλωτές σκοτώνοντας 20 άτομα και τραυματίζοντας πάνω από 200. Αυτό το γεγονός ριζοσπαστικοποίησε τους γεωργιανούς πολιτικούς, με πολλούς από αυτούς να συμπεραίνουν ότι η ανεξαρτησία ήταν προτιμότερη από την συνέχιση της Σοβιετικής κυριαρχίας. Στις 14 Απριλίου ο Γκορμπατσόφ αντικατέστησε τον Τζούμπερ Πατιασβίλι ως Πρώτο Γραμματέα του Γεωργιανού Κομμουνιστικού Κόμματος με τον πρώην Γεωργιανό αρχηγό της KGB Γκίβι Γκουμπαρίντζε.

Στις 16 Ιουλίου 1989 μια διαμαρτυρία ενάντια στο άνοιγμα παραρτήματος ενός γεωργιανού πανεπιστήμιου στο Σουχούμι της Αμπχαζίας είχε ως αποτέλεσμα την γρήγορη μετατροπή της σε μεγάλης κλίμακας αντιπαράθεση μεταξύ των εθνοτήτων της πόλης, με αποτέλεσμα τον θάνατο 18 ατόμων και τον τραυματισμό εκατοντάδων πριν την αποκατάσταση της τάξης από τα Σοβιετικά στρατεύματα. Η διαδήλωση σήμανε την αρχή της Γεωργιανοαμπχαζικής σύγκρουσης.

Δυτικές δημοκρατίες

Λαϊκό Μέτωπο της Μολδαβίας

Στις εκλογές για το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού της 26ης Μαρτίου, οι 15 από τους 46 Μολδαβούς αντιπροσώπους ήταν υποστηρικτές του Εθνικιστικού/Δημοκρατικού κινήματος. Το ιδρυτικό συνέδριο του Λαϊκού Μετώπου της Μολδαβίας έλαβε χώρα δύο μήνες αργότερα, στις 20 Μαΐου 1989. Στο δεύτερο συνέδριό του (30 Ιουνίου - 1 Ιουλίου 1989), ο Ίον Χανταρκά εκλέχθηκε ως πρόεδρός του.

Μια σειρά διαδηλώσεων γνωστές ως Μεγάλη Εθνοσυνέλευση (ρουμανικά: Marea Adunare Naţională) ήταν το πρώτο μεγάλο κατόρθωμα του Μετώπου. Αυτές οι μαζικές διαδηλώσεις, όπως μία που συμμετείχαν 300.000 άτομα στις 27 Αυγούστου, έπεισε το Μολδαβικό Ανώτατο Σοβιέτ στις 31 Αυγούστου να υιοθετήσει ένα νόμο για την επισημοποίηση των Μολδαβικών και την αντικατάσταση του Κυριλλικού με το Λατινικό αλφάβητο.

Ουκρανικό Ρουχ

Η Ημέρα Ανεξαρτησίας της Ουκρανίας εορτάστηκε στο Λβιβ και το Κίεβο στις 22 Ιανουαρίου του 1989. Χιλιάδες άτομα συγκεντρώθηκαν στο Λβιβ για μια μη εγκεκριμένη μολεμπέν (θρησκευτική λειτουργία) μπροστά από τον Καθεδρικό του Αγίου Γεωργίου. Στο Κίεβο, 60 ακτιβιστές συναντήθηκαν σε διαμέρισμα του Κιέβου για να τιμήσουν την ανακήρυξη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Ουκρανίας το 1918. Στις 11 με 12 Φεβρουαρίου του 1989, η Εταιρεία Ουκρανικής Γλώσσας πραγματοποίησε το ιδρυτικό της συνέδριο. Στις 15 Φεβρουαρίου 1989 ανακοινώθηκε ο σχηματισμός της Πρωτοβουλίας της Επιτροπής για την Ανανέωση της Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το πρόγραμμα και το καταστατικό του κινήματος προτάθηκε από την Ένωση Συγγραφέων της Ουκρανίας και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Literaturna Ukraina στις 16 Φεβρουαρίου του 1989. Η οργάνωση περιείχε Ουκρανούς αντιφρονούντες όπως ο Βιατσεσλάβ Τσορνοβίλ.

Στο Κίεβο έλαβαν χώρα μεγάλες δημόσιες συγκεντρώσεις στα τέλη Φεβρουαρίου ως διαμαρτυρία ενάντια στους εκλογικούς νόμους στην παραμονή των εκλογών του Κογκρέσου των Αντιπροσώπων του Λαού της ΕΣΣΔ στις 26 Μαρτίου. Επίση, οι διαδηλωτές ζήτησαν την παραίτηση του πρώτου γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας Βολοντιμίρ Στσερμπίτσκι. Οι διαδηλώσεις συνέπεσαν με την επίσκεψη του Σοβιετικού Προέδρου Γκορμπατσόφ στην Ουκρανία. Στις 26 Φεβρουαρίου 1989 20.000 με 30.000 άνθρωποι συμμετείχαν σε εγκεκριμένο οικουμενικό μνημόσυνο στο Λβιβ το οποίο σηματοδοτούσε την επέτειο θανάτου του Ουκρανού καλλιτέχνη και εθνικιστή Ταράς Σεβτσένκο, ο οποίος έζησε τον 19ο αιώνα.

Στις 4 Μαρτίου 1989 η Μνημειακή Κοινωνία ιδρύθηκε στο Κίεβο και δεσμεύτηκε να τιμήσει τα θύματα του Σταλινισμού και της κοινωνίας καθαρισμών των Σοβιετικών πρακτικών. Την επόμενη μέρα πραγματοποιήθηκε δημόσια διαδήλωση. Στις 12 Μαρτίου η προεκλογική συνάντηση που διοργανώθηκε μεταξύ της Ουκρανικής Ένωσης Ελσίνκι και της Μαριανικής Κοινωνίας Μιλοσέρντια (Συμπόνια) διαλύθηκε βίαια. Σχεδόν 300 άτομα συνελήφθησαν μετά τη συγκέντρωση. Στις 26 Μαρτίου πραγματοποιήθηκαν εκλογές για το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού. Οι επαναληπτικές εκλογές διεξήχθησαν στις 9 Απριλίου, 14 Μαΐου και 21 Μαΐου. Μεταξύ των 225 Ουκρανών βουλευτών οι περισσότεροι ήταν συντηρητικοί αλλά υπήρχαν και αρκετοί προοδευτικοί.

Από τις 20 έως τις 23 Απριλίου 1989 πραγματοποιήθηκαν προεκλογικές συναντήσεις στο Λβιβ για τέσσερις συνεχόμενες ημέρες, προσελκύοντας πάνω από 25.000 άτομα. Η δράση περιείχε προειδοποιητική απεργία μιας ώρας σε οχτώ τοπικά εργοστάσια και ιδρύματα. Ήταν η πρώτη εργατική απεργία στο Λβιβ από το 1944. Στις 3 Μαΐου ένα προεκλογικό συλλαλητήριο στο Λβιβ προσέλκυσε 30.000 άτομα. Στις 7 Μαΐου η Μνημειακή Κοινωνία πραγματοποίησε μαζική συνάντηση στην Μπικίβνια, χώρος μαζικού τάφου για Πολωνούς και Ουκρανούς θύματα της Σοβιετικής τρομοκρατίας. Μετά από μια πορεία από το Κίεβο προς τον χώρο πραγματοποιήθηκε μνημόσυνο.

Από τα μέσα Μαΐου μέχρι το Σεπτέμβριο του 1989 οι Ουκρανοί Ελληνοκαθολικοί απεργοί πείνας οργάνωσαν διαδηλώσεις στο Αρμπάτ της Μόσχας για να επιστήσουν την προσοχή στα δεινά της Εκκλησίας τους. Ήταν ιδιαίτερα ενεργοί κατά τη διάρκεια τη συνεδρίαση του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών που πραγματοποιήθηκε στην Μόσχα τον Ιούλιο. Η διαμαρτυρία ολοκληρώθηκε με τις συλλήψεις μελών της ομάδας στις 18 Σεπτεμβρίου. Στις 27 Μαΐου 1989 πραγματοποιήθηκε το ιδρυτικό συνέδριο της Περιφερειακής Μνημειακής Κοινωνίας του Λβιβ. Στις 18 Ιουνίου 1989 ένας εκτιμώμενος αριθμός 100.000 πιστών συμμετείχαν σε δημόσιες θρησκευτικές λειτουργίες στο Ιβάνο-Φρανκίβσκ στη δυτική Ουκρανία, ανταποκρίνοντας στην κλήση του Καρδινάλιου Μιροσλάβ Λουμπατσίβσκι για μια διεθνή ημέρα προσευχής.

Στις 19 Αυγούστου 1989 η Ρωσική Ορθόδοξη Ενορία των Αγίων Πέτρου και Παύλου ανακοίνωσε ότι θα στραφεί στην Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1989 δεκάδες χιλιάδες άτομα σε όλη την Ουκρανία διαμαρτυρήθηκαν κατά ενός σχεδίου για έναν εκλογικό νόμο που προόριζε ειδικές έδρες για το Κομμουνιστικό Κόμμα και άλλες επίσημες οργανώσεις. Οι διαδηλωτές ανήλθαν σε 50.000 στο Λβιβ, σε 40.000 στο Κίεβο, σε 10.000 στο Ζιτόμιρ, σε 5.000 στο Ντνιπροντερζίνσκ και Τσερβονοχράντ και 2.000 στο Χάρκοβο. Στις 8 με 10 Σεπτεμβρίου 1989 ο συγγραφέας Ιβάν Ντρατς εξελέγη επικεφαλής του Ρουχ κατά τη διάρκεια του ιδρυτικού του συνεδρίου στο Κίεβο. Στις 17 Σεπτεμβρίου 150 με 200 χιλιάδες άτομα διαδήλωσαν στο Λβιβ απαιτώντας τη νομιμοποίηση της Ουκρανικής Ελληνοκαθολικής Εκκλησίας. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1989 ξεκίνησε η εκταφή ενός ομαδικού τάφου στο Ντεμιανίβ Λαζ, νότια του Ιβάνο-Φρανκίβσκ. Στις 28 Σεπτεμβρίου ο Βολοντιμίρ Στσερμπίτσκι, Πρώτος Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας και κατάλοιπο της εποχής Μπρέζνιεφ, αντικαταστάθηκε από τον Βλαντιμίρ Ιβάσκο.

Στις 1 Οκτωβρίου 1989 μια ειρηνική διαδήλωση στην οποία συμμετείχαν 10.000 με 15.000 άτομα διασκορπίστηκε βίαια από πολιτοφύλακες στο Λβιβ. Επίσης πραγματοποιήθηκε μια συναυλία για τον εορτασμό της Σοβιετικής "επανένωσης" των Ουκρανικών εδαφών. Στις 10 Οκτωβρίου, το Ιβάνο-Φρανκίβσκ ήταν τόπος προεκλογικής διαμαρτυρίας στην οποία συμμετείχαν 30.000 άτομα. Στις 15 Οκτωβρίου αρκετές χιλιάδες άτομα συγκεντρώθηκαν στις πόλεις Τσερβονοχράντ, Τσερνίβτσι, Ρίβνε και Ζιτόμιρ. Επίσης 500 άτομα στο Ντνιπροπετρόφσκ και 30.000 στο Λβιβ συγκεντρώθηκαν για να διαμαρτυρηθούν για τον εκλογικό νόμο. Στις 20 Οκτωβρίου πιστοί και κληρικοί της Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας συμμετείχαν σε μια σύνοδο στο Λβιβ. Ήταν η πρώτη σύνοδος από την αναγκαστική εκκαθάριση της εκκλησίας τη δεκαετία του 1930.

Στις 24 Οκτωβρίου το ενωσιακό Ανώτατο Σοβιέτ ψήφισε νόμο εξαλείφοντας τις ειδικές έδρες για το Κομμουνιστικό Κόμμα και άλλες επίσημες οργανώσεις. Στις 26 Οκτωβρίου είκοσι εργοστάσια στο Λβιβ πραγματοποίησαν απεργίες και συναντήσεις για να διαμαρτυρηθούν για την αστυνομική βία της 1ης Οκτωβρίου και οι αρχές δεν θέλησαν να διώξουν ποινικά τους υπεύθυνους. Στις 26 με 28 Οκτωβρίου ο περιβαλλοντικός σύλλογος Ζελένγι Σβιτ (Φίλοι της Γης στα Ουκρανικά) πραγματοποίησε το ιδρυτικό του συνέδριο. Στις 27 Οκτωβρίου το Ανώτατο Σοβιέτ της Ουκρανίας ψήφισε νόμο καταργώντας το ειδικό καθεστώς του κόμματος και άλλων επίσημων οργανισμών.

Στις 28 Οκτωβρίου 1989 το Ουκρανικό Ανώτατο Σοβιέτ αποφάσισε ότι τα Ουκρανικά θα είναι επίσημη γλώσσα της Ουκρανίας ενώ τα Ρωσικά θα χρησιμοποιούνται για την επικοινωνία μεταξύ των εθνικών ομάδων. Το εν λόγω διάταγμα άρχισε να ισχύει από τις 1 Ιανουαρίου 1990. Την ίδια ημέρα η Σύναξη της Εκκλησίας της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Λβιβ αποσχίστηκε από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και αυτοανακηρύχθηκε ως Ουκρανική Ελληνοκαθολική Εκκλησία. Την επόμενη μέρα χιλιάδες άτομα παρακολούθησαν την επιμνημόσυνη τελετή στο Ντεμιανίβ Λαζ. Επίσης τοποθετήθηκε προσωρινός δείκτης τοποθετήθηκε για να υποδείξει ότι ένα μνημείο για τα "θύματα της καταστολής του 1939-1941" θα ανεγερθεί σύντομα.

Στα μέσα του Νοεμβρίου η Κοινωνία Ουκρανικής Γλώσσας Σεβτσένκο καταχωρήθηκε επίσημα. Στις 19 Νοεμβρίου 1989 μια δημόσια συγκέντρωση στο Κίεβο προσέλκυσε χιλιάδες πενθούντες, τους φίλους και την οικογένεια τριών τροφίμων του διαβόητου Στρατόπεδου Γκουλάγκ Αριθ. 36 στο Περμ των Ουράλιων Ορέων: τους ακτιβιστές για τα ανθρώπινα δικαιώματα Βασίλ Στους, Ολεξίι Τίχι και Γιούρι Λίτβιν, οι οποίοι επανατάφηκαν στην Ουκρανία. Τα λείψανα τους επαναθάφτηκαν στο Κοιμητήριο Μπαϊκόβε. Ο Καρδινάλιος Μιροσλάβ Λουμπατσίβσκι ανακήρυξε την 26η Νοεμβρίου 1989 ως ημέρα προσευχής και νηστείας. Χιλιάδες πιστοί στη δυτική Ουκρανία συμμετείχαν σε θρησκευτικές λειτουργίες στην παραμονή της συνάντησης μεταξύ του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β΄ και του Σοβιετικού Προέδρου Γκορμπατσόφ. Στις 28 Νοεμβρίου του 1989 το Συμβούλιο Θρησκευτικών Υποθέσεων της Ουκρανικής ΣΣΔ εξέδωσε διάταγμα που επέτρεπε στις ουκρανικές Καθολικές κοινότητες να εγγραφούν ως νομικές οργανώσεις. Το διάταγμα ανακηρύχθηκε στις 1 Δεκεμβρίου και συνέπιπτε με μια συνάντηση μεταξύ του Πάπα και του Προέδρου της ΕΣΣΔ στο Βατικανό.

Ο πρώτος επίσημος εορτασμός της Διεθνούς Ημέρας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έλαβε χώρα στις 10 Δεκεμβρίου 1989 στο Λβιβ. Στις 17 Δεκεμβρίου περίπου 30.000 άτομα παρακολούθησαν μια δημόσια συνάντηση που διοργανώθηκε στο Κίεβο από το Ρουχ στη μνήμη του νομπελίστα Αντρέι Ζαχάρωφ, ο οποίος πέθανε στις 14 Δεκεμβρίου. Στις 26 Δεκεμβρίου το Ανώτατο Σοβιέτ της Ουκρανικής ΣΣΔ ενέκρινε νόμο για τον ορισμό των Χριστουγέννων, του Πάσχα και του Πανηγυριού της Αγίας Τριάδας ως επίσημες αργίες.

Τον Μάιο του 1989 ο Σοβιετικός αντιφρονούντας Μουσταφά Ντζεμίλεφ εκλέχθηκε στην αρχηγία του νεοσύστατου Εθνικού Κινήματος των Τάταρων της Κριμαίας. Επίσης είχε ηγετικό ρόλο στην καμπάνια για την επιστροφή των Τάταρων της Κριμαίας στην Κριμαία μετά από 45 χρόνια εξορίας.

Λευκορωσία: Κουραπάτι

Συνάντηση στο Κουραπάτι στην Λευκορωσία, 1989

Στις 24 Ιανουαρίου 1989 οι Σοβιετικές αρχές στη Λευκορωσία συμφώνησαν στο αίτημα της αντιπολίτευσης για την κατασκευή μνημείου εις ανάμνηση των χιλιάδων ανθρώπων που πυροβολήθηκαν από την αστυνομία επί Σταλινικής εποχής στο δάσος Κουραπάτι κοντά στο Μινσκ στη δεκαετία του 1930.

Στις 30 Σεπτεμβρίου 1989 χιλιάδες Λευκορώσοι διαδήλωσαν στο Μινσκ καταγγέλλοντας τους τοπικούς ηγέτες και απαιτώντας επιπλέον καθαρισμό του χώρου καταστροφής του 1986 στο Τσερνομπίλ της Ουκρανίας. Παρά την καταρρακτώδη βροχή, συγκεντρώθηκαν γύρω στους 15.000 διαδηλωτές, οι οποίοι φορούσαν στολές προστασίας από την ραδιενέργεια και μετέφεραν την απαγορευμένη κόκκινη και άσπρη Λευκορωσική εθνική σημαία. Αργότερα συγκεντρώθηκαν στο κέντρο της πόλης κοντά στην έδρα της κυβέρνησης. Εκεί οι ομιλητές απαίτησαν την παραίτηση του Γιεφρέμ Σοκόλοφ, ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος της δημοκρατίας και ζήτησαν την εκκένωση μισού εκατομμυρίου ανθρώπων από τις μολυσμένες περιοχές.

Δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας

Φεργκάνα, Ουζμπεκιστάν

Μεταξύ της 4ης και 11ης Ιουνίου 1989 υπήρξαν συγκρούσεις όπου οι τοπικοί Ουζμπέκοι κυνήγησαν τα μέλη της Μεσχετιανικής κοινότητας, στις οποίες περίπου 100 άνθρωποι σκοτώθηκαν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αποστολή χιλιάδων σοβιετικών στρατιωτών στη περιοχή. Στις 23 Ιουνίου του 1989, ο Γκορμπατσόφ αντικατέστησε τον Ραφίκ Νισόνοφ ως Πρώτο Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουζμπεκικής ΣΣΔ με τον Ισλάμ Καρίμοφ, ο οποίος έγινε ο τελευταίος ηγέτης του Ουζμπεκιστάν ως Σοβιετική Δημοκρατία και στη συνέχεια ως ανεξάρτητο κράτος μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2016.

Ζαναοζέν, Καζακστάν

Ο Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ έγινε ηγέτης της Καζακικής ΣΣΔ και αργότερα ηγέτης του ανεξάρτητου Καζακστάν.

Στις 19 Ιουνίου 1989 νέοι άνδρες που μετέφεραν όπλα, εμπρηστικές συσκευές, σίδερα και πέτρες εξεγέρθηκαν στο Ζαναοζέν προκαλώντας μια σειρά από θανάτους. Οι νέοι προσπάθησαν να καταλάβουν ένα αστυνομικό τμήμα και ένα σταθμό ανεφοδιασμού νερού. Οι ταραχές είχαν ως αποτέλεσμα τον σταματημό των μέσων μαζικής μεταφοράς και το κλείσιμο διάφορων καταστημάτων και βιομηχανιών. Στις 25 Ιουνίου, η εξέγερση είχε εξαπλωθεί σε άλλες πέντε πόλεις κοντά στην Κασπία Θάλασσα. Ένας όχλος περίπου 150 ανθρώπων, οπλισμένοι με ξύλα, πέτρες και μεταλλικές ράβδους επιτέθηκαν στο αστυνομικό τμήμα στο Μανγκισλάκ, περίπου 90 μίλια από το Ζαναοζέν, πριν διασκορπιστούν από τα κυβερνητικά στρατεύματα που πετούσαν με ελικόπτερα. Επίσης, όχλοι νέων πέρασαν τις πόλεις Γιεραλίγιεφ, Σέπκε, Φορτ-Σεβτσένκο και Κουλσάρι ρίχνοντας εύφλεκτο υγρό στα τρένα που στέγαζαν τους προσωρινά απασχολούμενους και έβαλαν φωτιά.

Στις 22 Ιουνίου 1989 ο Γκορμπατσόφ αντικατέστησε τον Ρώσο Γκενάλντι Κόλμπιν (ο διορισμός του προκάλεσε τις διαμαρτυρίες τον Δεκέμβριο του 1986) με τον Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ για την θέση του Γενικού Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Καζακικής ΣΣΔ. Ο Ναζαρμπάγιεφ είναι εθνικός Καζάκος και έτσι έγινε επόμενος ηγέτης του Καζακστάν ως Σοβιετική Δημοκρατία και πρόεδρος του ανεξάρτητου Καζακστάν μέχρι σήμερα.

1990

Η Μόσχα χάνει έξι δημοκρατίες

Στις 7 Φεβρουαρίου 1990 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ αποδέχτηκε την σύσταση του Γκορμπατσόφ για την κατάργηση του μονοπώλιου του Κόμματος στην πολιτική εξουσία. Το 1990 οι δεκαπέντε δημοκρατίες της ΕΣΣΔ πραγματοποίησαν τις πρώτες ανταγωνιστικές εκλογές, με τους μεταρρυθμιστές και εθνικιστές να κερδίζουν πολλές έδρες. Το ΚΚΣΕ έχασε τις εκλογές σε έξι δημοκρατίες:

• Στην Λιθουανία κέρδισε το Σαγιούντις στις 24 Φεβρουαρίου (επαναληπτικές εκλογές διεξήχθησαν στις 4, 7, 8 και 10 Μαρτίου).
• Στην Μολδοβία κέρδισε το Λαϊκό Μέτωπο της Μολδαβίας στις 25 Φεβρουαρίου.
• Στην Εσθονία κέρδισε το Εσθονικό Λαϊκό Μέτωπο στις 18 Μαρτίου.
• Στην Λετονία κέρδισε το Λετονικό Λαϊκό Μέτωπο στις 18 Μαρτίου (επαναληπτικές εκλογές διεξήχθησαν στις 25 Μαρτίου, στις 1 Απριλίου και 29 Απριλίου).
• Στην Αρμενία κέρδισε το Παναρμενικό Εθνικό Κίνημα στις 20 Μαΐου (επαναληπτικές εκλογές διεξήχθησαν στις 3 Ιουνίου και 15 Ιουλίου).
• Στην Γεωργία κέρδισε το Γυριστό Τραπέζι-Ελεύθερη Γεωργία στις 28 Οκτωβρίου (η επαναληπτική εκλογή διεξήχθη στις 11 Νοεμβρίου).

Οι δημοκρατίες άρχισαν να δηλώνουν την εθνική τους κυριαρχία και άρχισε ο λεγόμενος "πόλεμος των νόμων" με την κεντρική κυβέρνηση της Μόσχας, απορρίπτοντας την ενωσιακή νομοθεσία που ερχόταν σε σύγκρουση με τους τοπικούς νόμους, υποστηρίζοντας τον έλεγχο τους στην τοπική οικονομία. Επίσης αρνήθηκαν να πληρώσουν τους φόρους. Αυτή η σύγκρουση προκάλεσε οικονομική αποδιάρθρωση καθώς οι γραμμές παροχής είχαν διακοπεί. Αυτό προκάλεσε την περαιτέρω πτώση της Σοβιετικής οικονομίας.

Αντιπαλότητα μεταξύ της ΕΣΣΔ και της ΡΣΟΣΔ

Στις 4 Μαρτίου του 1990 η Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία πραγματοποίησε σχετικά ελεύθερες εκλογές για το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού της Ρωσίας. Ο νικητής ήταν ο Μπόρις Γέλτσιν, ο οποίος εκπροσωπούσε το Σβερντλόφσκ και συγκέντρωσε το 72% των ψήφων. Στις 29 Μαΐου 1990, ο Γέλτσιν εκλέχτηκε πρόεδρος του Προεδρείου του Ανωτάτου Σοβιέτ της ΡΣΟΣΔ, παρά το γεγονός ότι ο Γκορμπατσόφ ζήτησε από τους Ρώσους βουλευτές να μην ψηφίσουν υπέρ του.

Ο Γέλτσιν υποστηριζόταν από τα δημοκρατικά και συντηρητικά μέλη του Ανωτάτου Σοβιέτ, που άρπαξαν την εξουσία στην αναπτυσσόμενη πολιτική κατάσταση. Αυτό δημιούργησε νέα πάλη για την εξουσία ανάμεσα στην ΡΣΟΣΔ και τη Σοβιετική Ένωση. Στις 12 Ιουνίου του 1990 το Κογκρέσο των Αντιπροσώπων του Λαού της ΡΣΟΣΔ εξέδωσε ανακήρυξη κυριαρχίας. Στις 12 Ιουλίου 1990, ο Γέλτσιν παραιτήθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα σε μια δραματική ομιλία στο 28ο Συνέδριο του Κόμματος.

Ο Λιθουανός Βιτάουτας Λαντσμπέργκις

Βαλτικές δημοκρατίες

Λιθουανία

Η επίσκεψη του Γκορμπατσόφ στην λιθουανική πρωτεύουσα Βίλνιους στις 11 με 13 Ιανουαρίου 1990 προκάλεσε συλλαλητήριο υπέρ της ανεξαρτησίας στο οποίο υπολογίζεται ότι συμμετείχαν 250.000 άνθρωποι.

Στις 11 Μαρτίου, το πρόσφατα εκλεγμένο κοινοβούλιο της Λιθουανικής ΣΣΔ εξέλεξε τον ηγέτη του Σαγιούντις Βιτάουτας Λαντσμπέργκις ως πρόεδρο και διακήρυξε τον Νόμο της Επανίδρυσης του Κράτους της Λιθουανίας. Ως αποτέλεσμα η Λιθουανία έγινε η πρώτη Σοβιετική Δημοκρατία που αποσχίστηκε από την ΕΣΣΔ. Η Μόσχα αντέδρασε με οικονομικό αποκλεισμό κρατώντας τα στρατεύματα στη Λιθουανία δήθεν "για να εξασφαλίσει τα δικαιώματα των εθνοτικών Ρώσων".

Ο Εσθονός Έντγκαρ Σαβισάαρ

Εσθονία

Στις 25 Μαρτίου 1990 το Κομμουνιστικό Κόμμα της Εσθονίας ψήφισε υπέρ της απόσχισης από το ΚΚΣΕ μετά από μια εξάμηνη μεταβατική περίοδο.

Στις 30 Μαρτίου 1990 το Ανώτατο Συμβούλιο της Εσθονίας ανακήρυξε την Σοβιετική κατοχή της Εσθονίας από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο παράνομη και άρχισε να ανασυγκροτεί την Εσθονία ως ανεξάρτητο κράτος.

Στις 3 Απριλίου 1990 ο Έντγκαρ Σαβισάαρ του Λαϊκού Μετώπου της Εσθονίας εξελέγη Πρόεδρος του Συμβουλίου των Υπουργών (ισοδύναμη θέση με τον Πρωθυπουργό της Εσθονίας).

Ο Ιβάρς Γκοντμάνις της Λετονίας

Λετονία

Η Λετονία κήρυξε την αποκατάσταση ανεξαρτησίας στις 4 Μαΐου 1990, με την ανακήρυξη να προβλέπει μια μεταβατική περίοδο πριν την πλήρη ανεξαρτησία. Η ανακήρυξη ανέφερε ότι αν και η Λετονία ντε φάκτο είχε χάσει την ανεξαρτησία της στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε παραμείνει ντε γιούρε κυρίαρχη χώρα επειδή η προσάρτηση ήταν αντισυνταγματική και ενάντια στη θέληση των Λετονών. Η ανακήρυξη ανέφερε επίσης ότι η Λετονία θα συνεχίσει την σχέση της με τη Σοβιετική Ένωση, με βάση την Λετονοσοβιετική Συνθήκη Ειρήνης του 1920, κατά την οποία η Σοβιετική Ένωση αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Λετονίας ως απαραβίαστη. Στη Λετονία η 4η Μαΐου είναι εθνική αργία.

Στις 7 Μαΐου 1990 ο Ιβάρς Γκοντμάνις του Λετονικού Λαϊκού Μετώπου εξελέγη Πρόεδρος του Συμβουλίου των Υπουργών (ισοδύναμη θέση με τον Πρωθυπουργό της Λετονίας).

Καύκασος

Μαύρος Ιανουάριος του Αζερμπαϊτζάν

Κατά την πρώτη εβδομάδα του Ιανουαρίου 1990 πλήθος κατέλαβε και κατέστρεψε τα σύνορα, φράχτες και παρατηρητήρια κατά μήκος των συνόρων με το Ιράν, επιτρέποντας σε χιλιάδες Σοβιετικούς Αζέρους να διασχίσουν τα σύνορα και να συναντήσουν τα ξαδέρφια τους στο Ιρανικό Αζερμπαϊτζάν. Ήταν η πρώτη φορά που η Σοβιετική Ένωση έχανε τον έλεγχο ενός εξωτερικού συνόρου.

Γραμματόσημο του Αζερμπαϊτζάν με φωτογραφίες του Μαύρου Ιανουαρίου

Οι εθνοτικές εντάσεις μεταξύ των Αρμένιων και των Αζέρων είχαν κλιμακωθεί την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1988. Στις 9 Ιανουαρίου 1990, μετά την απόφαση του αρμενικού κοινοβουλίου να περιλάβει το Ναγκόρνο-Καραμπάχ εντός του προϋπολογισμού του ξέσπασαν νέες συγκρούσεις και υπήρξαν ομηρίες σκοτώνοντας τέσσερις Ρώσους στρατιώτες. Στις 11 Ιανουαρίου ριζοσπάστες του Λαϊκού Μετώπου εισέβαλαν στα κομματικά κτίρια και ανέτρεψαν τις κομμουνιστικές δυνάμεις στο Λενκοράν στα νότια της χώρας. Ο Γκορμπατσόφ αποφάσισε να ανακτήσει τον έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν. Τα γεγονότα που ακολούθησαν έμειναν γνωστά ως "Μαύρος Ιανουάριος." Αργά στις 19 Ιανουαρίου του 1990, μετά την ανατίναξη του κεντρικού τηλεοπτικού σταθμού και την διακοπή των τηλεφωνικών και ραδιοφωνικών γραμμών, 26.000 Σοβιετικά στρατεύματα εισήλθαν στην πρωτεύουσα Μπακού, σπάζοντας τα οδοφράγματα. Επίσης, επιτέθηκαν στους διαδηλωτές και πυροβόλησαν τα πλήθη. Εκείνο το βράδυ και κατά τη διάρκεια των μετέπειτα συγκρούσεων (οι οποίες διήρκεσαν μέχρι τον Φεβρουάριο), πάνω από 130 άνθρωποι πέθαναν. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν άμαχοι. Πάνω από 700 άμαχοι τραυματίστηκαν, εκατοντάδες τέθηκαν υπό κράτηση, αλλά μόνο μερικοί από αυτούς δικάστηκαν πραγματικά για δήθεν ποινικά αδικήματα.

Οι πολιτικές ελευθερίες υπέφεραν. Ο Σοβιετικός Υπουργός Άμυνας Ντμίτρι Γιάζοφ δήλωσε ότι η χρήση βίας στο Μπακού είχε ως σκοπό να αποτρέψει την ντε φάκτο κατάληψη της Αζερικής κυβέρνησης από την μη-κομμουνιστική αντιπολίτευση, ώστε να αποτραπεί η νίκη τους στις επερχόμενες ελεύθερες εκλογές (προγραμματισμένες για το Μάρτιο του 1990), για να τη καταστρέψουν ως πολιτική δύναμη και να εξασφαλιστεί ότι η Κομμουνιστική κυβέρνηση θα παραμείνει στην εξουσία. Αυτό σηματοδότησε την πρώτη φορά που ο Σοβιετικός Στρατός καταλάμβανε μία από τις πόλεις του με τη βία.

Ο στρατός είχε αποκτήσει τον έλεγχο του Μπακού, αλλά από τις 20 Ιανουαρίου είχε ουσιαστικά χάσει το Αζερμπαϊτζάν. Σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού του Μπακού παρακολούθησε τις μαζικές κηδείες των "μαρτύρων" οι οποίοι θάφτηκαν στο Στενό των Μαρτύρων. Χιλιάδες μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος έκαψαν δημοσίως τις κομματικές κάρτες τους. Ο Πρώτος Γραμματέας Βεζίροφ διέφυγε κρυφά στη Μόσχα και ο Αγιάζ Μουταλίμποφ διορίστηκε διάδοχός του σε ελεύθερη ψήφο των αξιωματούχων του κόμματος. Ο Ρώσος Βίκτορ Πολιανίτσκο παρέμεινε δεύτερος γραμματέας και η δύναμη πίσω από το θρόνο.

Μετά την επικράτηση των σκληροπυρηνικών, οι εκλογές της 30ης Σεπτεμβρίου 1990 (επαναληπτικές εκλογές διεξήχθησαν στις 14 Οκτωβρίου) χαρακτηρίστηκαν από εκφοβισμό. Αρκετοί υποψήφιοι του Λαϊκού Μετώπου φυλακίστηκαν, δύο άτομα δολοφονήθηκαν και υπήρξε εκλογική απάτη ακόμη και με την παρουσία Δυτικών παρατηρητών. Τα αποτελέσματα των εκλογών αντανακλούσαν το απειλητικό περιβάλλον, και από τα 350 μέλη, τα 280 ήταν Κομμουνιστές. Μόνο 45 υποψήφιοι προέρχονταν από το Λαϊκό Μέτωπο και άλλες μη-κομμουνιστικές ομάδες, οι οποίοι σχημάτισαν ένα Δημοκρατικό Συνασπισμό. Το Μάιο του 1990 ο Μουταλίμποφ εξελέγη Πρόεδρος του Ανωτάτου Σοβιέτ χωρίς αντίπαλο.

Δυτικές δημοκρατίες

Ουκρανία

Ο Βιατσεσλάβ Τσορνοβίλ, ένας προεξέχων Ουκρανός αντιφρονούντας και ηγετικό μέλος του Ρουχ.

Στις 21 Ιανουαρίου 1990, το Ρουχ οργάνωσε μια ανθρώπινη αλυσίδα 480 χιλιομέτρων ανάμεσα στο Κίεβο, το Λβιβ και το Ιβάνο-Φρανκίβσκ. Εκατοντάδες χιλιάδες άτομα ένωσαν τα χέρια για να τιμήσουν την ανακήρυξη της Ουκρανικής ανεξαρτησίας το 1918 και την επανένωση της Ουκρανικής γης ένα έτος αργότερα (Νόμος Επανένωσης του 1919). Στις 23 Ιανουαρίου 1990 η Ουκρανική Ελληνοκαθολική Εκκλησία πραγματοποίησε την πρώτη σύνοδό της μετά από την εκκαθάρισή της από τους Σοβιετικούς το 1946 (νόμος ο οποίος κήρυττε την συγκέντρωση άκυρη). Στις 9 Φεβρουαρίου 1990 το Ρουχ εγγράφηκε επίσημα από το Ουκρανικό Υπουργείο Δικαιοσύνης. Ωστόσο, η εγγραφή συνέβη πολύ αργά ώστε το Ρουχ να μπορέσει να προτείνει τους δικούς του υποψήφιους για τις βουλευτικές και τοπικές εκλογές στις 4 Μαρτίου. Στις εκλογές των λαϊκών αντιπροσώπων για το Ανώτατο Συμβούλιο (Βερχόβνα Ράντα) το 1990, οι υποψήφιοι από το Δημοκρατικό Μπλοκ κέρδισαν σαρωτικές νίκες στις περιφέρειες της δυτικής Ουκρανίας. Για την πλειοψηφία των εδρών έπρεπε να πραγματοποιηθούν επαναληπτικές εκλογές. Στις 18 Μαρτίου, οι Δημοκρατικοί υποψήφιοι πέτυχαν περαιτέρω νίκες στις επαναληπτικές εκλογές. Το Δημοκρατικό Μπλοκ κέρδισε περίπου 90 από τις 450 έδρες της νέας βουλής.

Στις 6 Απριλίου 1990 το Δημοτικό Συμβούλιο του Λβιβ ψήφισε την επιστροφή του Καθεδρικού Ναού του Αγίου Γεωργίου στην Ουκρανική Ελληνοκαθολική Εκκλησία. Η ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αρνήθηκε την επιστροφή. Στις 29 με 30 Απριλίου 1990, η Ουκρανική Ένωση Ελσίνκι διαλύθηκε για να σχηματίσει το Ουκρανικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα. Στις 15 Μαΐου συγκλήθηκε το νέο κοινοβούλιο. Το μπλοκ των συντηρητικών κομμουνιστών έλαβε 239 έδρες ενώ το Δημοκρατικό Μπλοκ, το οποίο είχε εξελιχθεί στο Εθνικό Συμβούλιο, ανέβηκε στους 125 βουλευτές. Στις 4 Ιουνίου 1990, οι δύο υποψήφιοι παρέμειναν στον παρατεταμένο αγώνα για τις έδρες του κοινοβουλίου. Ο ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας (ΚΚΟ) Βολοντιμίρ Ιβάσκο, εξελέγη με το 60 τοις εκατό των ψήφων, όμως περισσότεροι από 100 βουλευτές της αντιπολίτευσης μποϊκόταραν τις εκλογές. Στις 5 με 6 Ιουνίου 1990, ο Μητροπολίτης Μστισλάβ της εδρευόμενης στις ΗΠΑ Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εξελέγη πατριάρχης από την Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία (ΟΑΟΕ) κατά τη διάρκεια της πρώτης συνόδου της Εκκλησίας. Η ΟΑΟΕ δήλωσε την πλήρη ανεξαρτησία της από το Πατριαρχείο Μόσχας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία το Μάρτιο του είχε παραχωρήσει αυτονομία στη Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία με επικεφαλής τον Μητροπολίτη Φιλάρετο.

Ο Λεονίντ Κραβτσούκ έγινε ο ηγέτης της Ουκρανίας το 1990.

Στις 22 Ιουνίου 1990, ο Βολοντιμίρ Ιβάσκο απέσυρε την υποψηφιότητά του για τον ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας, λαμβάνοντας υπόψη τη νέα του θέση στο κοινοβούλιο. Ο Στανισλάβ Χουρένκο εξελέγη πρώτος γραμματέας του ΚΚΟ. Στις 11 Ιουλίου, ο Ιβάσκο παραιτήθηκε από τη θέση του ως πρόεδρος του Ουκρανικού Κοινοβουλίου, αφού εξελέγη αναπληρωτής γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Το Κοινοβούλιο έκανε δεκτή την παραίτηση του, μια εβδομάδα αργότερα, στις 18 Ιουλίου. Στις 16 Ιουλίου το Κοινοβούλιο ενέκρινε τη Διακήρυξη για την Κρατική Κυριαρχία της Ουκρανίας με συντριπτική πλειοψηφία – με 355 ψήφους υπέρ και τέσσερις κατά. Οι λαϊκοί αντιπρόσωποι ψήφισαν με 339 ψήφους υπέρ και 5 κατά για την διακήρυξη της 16ης Ιουλίου ως μια ουκρανική εθνική εορτή.

Στις 23 Ιουλίου 1990, ο Λεονίντ Κραβτσούκ εξελέγη για να αντικαταστήσει τον Ιβάσκο ως πρόεδρος του κοινοβουλίου. Στις 30 Ιουλίου, το Ουκρανικό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα σχετικά με τη στρατιωτική θητεία, ζητώντας από τους ουκρανούς στρατιώτες "σε περιοχές εθνικών συγκρούσεων, όπως η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν" να επιστρέψουν στην ουκρανική επικράτεια. Στις 1 Αυγούστου, το Ουκρανικό Κοινοβούλιο ψήφισε με συντριπτική πλειοψηφία να κλείσει το Εργοστάσιο Πυρηνικής Ενέργειας Τσερνομπίλ. Στις 3 Αυγούστου, εξέδωσε νόμο για την οικονομική κυριαρχία της ουκρανικής δημοκρατίας. Στις 19 Αυγούστου, η πρώτη ουκρανική Καθολική λειτουργία σε 44 χρόνια γιορτάστηκε στο Καθεδρικό Ναό του Αγίου Γεωργίου. Στις 5 με 7 Σεπτεμβρίου, το Διεθνές Συμπόσιο για το Μεγάλο Λιμό του 1932-1933 πραγματοποιήθηκε στο Κίεβο. Στις 8 Σεπτεμβρίου, στο Λβιβ πραγματοποιήθηκε το πρώτο συλλαλητήριο "Νεολαία για τον Χριστό" από το 1933 και σε αυτό έλαβαν μέρος 40.000 συμμετέχοντες. Στις 28 με 30 Σεπτεμβρίου το Πράσινο Κόμμα της Ουκρανίας πραγματοποίησε το ιδρυτικό του συνέδριο. Στις 30 Σεπτεμβρίου σχεδόν 100.000 άτομα διαδήλωσαν στο Κίεβο για να διαμαρτυρηθούν ενάντια στην νέα ενωσιακή συνθήκη που πρότεινε ο Γκορμπατσόφ.

Στις 1 Οκτωβρίου 1990 το κοινοβούλιο συνέρχεται εκ νέου μέσα σε μαζικές διαδηλώσεις που ζητούσαν την παραίτηση του Κραβτσούκ και του Πρωθυπουργού Βιτάλι Μασόλ, οι οποίοι είχαν απομείνει από το προηγούμενο καθεστώς. Οι φοιτητές έστησαν εκατοντάδες σκηνές στην Πλατεία της Οκτωβριανής Επανάστασης όπου συνέχισαν τη διαμαρτυρία.

Στις 17 Οκτωβρίου ο Μασόλ παραιτήθηκε. Στις 20 Οκτωβρίου ο Πατριάρχης Κιέβου και πάσης Ουκρανίας Μστισλάβ φτάνει στον Καθεδρικό της Αγίας Σοφίας ολοκληρώνοντας μια εξορία 46 ετών από την πατρίδα του. Στις 23 Οκτωβρίου 1990, το Κοινοβούλιο ψήφισε τη διαγραφή του Άρθρου 6 του Ουκρανικού Συντάγματος, το οποίο αναφερόταν στο "ηγετικό ρόλο" του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Στις 25-28 Oκτωβρίου 1990, το Ρουχ πραγματοποίησε το δεύτερο συνέδριο του και δήλωσε ότι ο κύριος στόχος ήταν η "ανανέωση της ανεξάρτητης κρατικής υπόστασης για την Ουκρανία". Στις 28 Οκτωβρίου οι πιστοί της ΟΑΟΕ, υποστηριζόμενοι από τους Ουκρανικούς Καθολικούς, διαδήλωσαν κοντά στον Καθεδρικό της Αγίας Σοφίας καθώς ο νεοεκλεγείς Πατριάρχης Αλεξέι της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και ο Μητροπολίτης Φιλάρετος γιόρτασαν την Θεία Λειτουργία στο ιερό. Την 1η Νοεμβρίου, οι ηγέτες της Ουκρανικής Ελληνοκαθολικής Εκκλησίας και της Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο Μητροπολίτης Βλαδίμηρος Στερνιούκ και Πατριάρχης Μστισλάβ αντίστοιχα, συναντήθηκαν στο Λβιβ κατά τη διάρκεια της επετείου των εκδηλώσεων μνήμης για την ανακήρυξη της Δυτικής Ουκρανικής Εθνικής Δημοκρατίας το 1918.

Στις 18 Νοεμβρίου 1990, η Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία ενθρόνισε τον Μστισλάβ ως Πατριάρχη του Κιέβου και πάσης Ουκρανίας κατά την διάρκεια των τελετών στο Καθεδρικό Ναό της Αγίας Σοφίας. Επίσης στις 18 Νοεμβρίου, ο Καναδάς ανακοίνωσε ότι ο γενικός πρόξενος στο Κίεβο θα είναι ο Ουκρανοκαναδός Νεστόρ Γκαγιόβσκι. Στις 19 Νοεμβρίου, οι Ηνωμένες Πολιτείες ανακοίνωσαν ότι ο γενικός πρόξενος τους στο Κίεβο θα είναι ο Ουκρανοαμερικανός Τζον Στέπαντσουκ. Στις 19 Νοεμβρίου οι πρόεδροι των Ουκρανικών και Ρωσικών κοινοβουλίων, ο Κράβτσουκ και ο Γέλτσιν αντίστοιχα, υπέγραψαν δεκαετές διμερές σύμφωνο. Στις αρχές του Δεκεμβρίου 1990 ιδρύθηκε το Κόμμα της Δημοκρατικής Αναγέννησης της Ουκρανίας και στις 15 Δεκεμβρίου ιδρύθηκε το Δημοκρατικό Κόμμα της Ουκρανίας.

Δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας

Τατζικιστάν: Διαδηλώσεις στο Ντουσαμπέ

Τατζίκοι εθνικιστές διαδηλωτές εναντίον του Σοβιετικού Στρατού στο Ντουσαμπέ.

Στις 12 με 14 Φεβρουαρίου 1990 έλαβαν χώρα αντικυβερνητικές ταραχές στο Ντουσαμπέ καθώς οι εντάσεις μεταξύ των εθνικιστικών Τατζίκων και των εθνοτικών Αρμένιων προσφύγων αυξήθηκαν μετά το πογκρόμ του Σουμγκαγίτ και τις αντιαρμενικές ταραχές στο Αζερμπαϊτζάν το 1988. Κατά τη διάρκεια αυτών των εξεγέρσεων οι διαδηλώσεις που χορηγούνταν από το εθνικιστικό κίνημα Ραστοχέζ έγιναν βίαιες. Οι διαδηλωτές απαίτησαν ριζικές οικονομικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις πυρπολώντας κυβερνητικά κτίρια και καταστήματα. Επιτέθηκαν επίσης σε άλλες επιχειρήσεις και της λεηλατήθηκαν. 26 άνθρωποι σκοτώθηκαν και 565 άτομα τραυματίστηκαν.

Κιργιζία: Σφαγή του Ος

Τον Ιούνιο του 1990 πραγματοποιήθηκαν αιματηρές εθνοτικές συγκρούσεις μεταξύ της Κιργιζικής εθνικιστικής ομάδας Ος Αϋμάγκι και την Ουζμπεκική εθνικιστική ομάδα Αντολάτ πάνω από τη γη ενός πρώην συλλογικού αγροκτήματος. Η εν λόγω ταραχή έλαβε χώρα στο Ος και τα περίχωρά του. Περίπου 1.200 άτομα τραυματίστηκαν. Πάνω από 300 άτομα σκοτώθηκαν και 462 άλλοι τραυματίστηκαν σοβαρά. Οι ταραχές ξέσπασαν λόγω της κατανομής των πόρων της γης μέσα και γύρω από την πόλη.

1991

Κρίση της Μόσχας

Μετά την ανακήρυξη ανεξαρτησίας από την Γεωργία το 1991, η Νότια Οσσετία και Αμπχαζία εξέφρασαν την επιθυμία τους να αποσχιστούν από τη Γεωργία και να παραμείνουν μέρος της Σοβιετικής Ένωσης/Ρωσίας.

Στις 14 Ιανουαρίου 1991, ο Νικολάι Ρύζκοφ παραιτήθηκε από τη θέση του ως Πρόεδρος του Συμβουλίου των Υπουργών ή Πρωθυπουργός της Σοβιετικής Ένωσης. Τον διαδέχτηκε ο Βαλεντίν Παβλόφ στην νεοσύστατη θέση του Πρωθυπουργού της Σοβιετικής Ένωσης.

Στο δημοψήφισμα της 17ης Μαρτίου 1991, το 76.4% των ψηφοφόρων ενέκρινε τη διατήρηση μιας μεταρρυθμισμένης Σοβιετικής Ένωσης. Οι δημοκρατίες της Βαλτικής, ηΑρμενία, η Γεωργία και η Μολδαβία μποϊκόταραν ο δημοψήφισμα, καθώς και η Τσετσενο-Ινγκουσετία (μια αυτόνομη δημοκρατία στη νότια Ρωσία με έντονη επιθυμία για ανεξαρτησία, η οποία αυτοαναφερόταν ως Ιτσκερία). Στις εννέα συμμετέχοντες δημοκρατίες η πλειοψηφία των ψηφοφόρων υποστήριξε την διατήρηση της μεταρρυθμισμένης Σοβιετικής Ένωσης.

Πρόεδρος της Ρωσίας, Μπορίς Γέλτσιν

Ο Μπορίς Γέλτσιν, ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος Πρόεδρος της Ρωσίας

Στις 12 Ιουνίου 1991 ο Μπορίς Γέλτσιν κέρδισε το 57% της λαϊκής ψήφου στις προεδρικές εκλογές, νικώντας τον προτεινόμενο υποψήφιο του Γκορμπατσόφ, τον Νικολάι Ρύζκοφ, ο οποίος κέρδισε το 16 τοις εκατό των ψήφων. Μετά την εκλογή του Γέλτσιν ως πρόεδρος, η Ρωσία διακήρυξε την ανεξαρτησία της. Κατά την προεκλογική του εκστρατεία ο Γέλτσιν επέκρινε την "δικτατορία του κέντρου" αλλά δεν πρότεινε την εισαγωγή της οικονομίας της αγοράς.

Βαλτικές δημοκρατίες

Λιθουανία

Στις 13 Ιανουαρίου 1991, μαζί με την ομάδα Σπετσνάζ Άλφα της KGB, τα Σοβιετικά στρατεύματα εισέβαλαν στον Πύργο Τηλεόρασης του Βίλνιους στη Λιθουανία για να καταστείλουν το κίνημα ανεξαρτησίας. Δεκατέσσερις άοπλοι πολίτες σκοτώθηκαν και εκατοντάδες τραυματίστηκαν. Το βράδυ της 31ης Ιουλίου 1991, η Ρωσο-Σοβιετική OMON από τη Ρίγα επιτέθηκε στο συνοριακό φυλάκιο με την Λιθουανία στο Μεντινινκάι και σκότωσε επτά Λιθουανούς στρατιωτικούς. Αυτό το γεγονός αμαύρωσε περαιτέρω τη θέση της Σοβιετικής Ένωσης διεθνώς και εγχωρίως, σκληρύνοντας την λιθουανική αντίσταση.

Λετονία

Οδόφραγμα χτισμένο στην Ρίγα για να αποτρέψει τον Σοβιετικό Στρατό από το να φτάσει στο Λετονικό Κοινοβούλιο, Ιούλιος 1991.

Οι αιματηρές επιθέσεις στη Λιθουανία προέτρεψαν τους Λετονούς να οργανώσουν αμυντικά οδοφράγματα (τα γεγονότα είναι ακόμα και σήμερα γνωστά ως "Τα Οδοφράγματα") εμποδίζοντας την πρόσβαση σε στρατηγικά σημαντικά κτίρια και γέφυρες σε Ρίγα. Οι Σοβιετικές επιθέσεις των επόμενων ημερών είχαν ως αποτέλεσμα των θάνατο έξι ατόμων και το τραυματισμό αρκετών άλλων, ενώ ένα άτομο υπέκυψε στα τραύματα του.

Εσθονία

Όταν η Εσθονία αποκατέστησε επίσημα την ανεξαρτησία της κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος (βλέπε παρακάτω), τις σκοτεινές ώρες της 20ης Αυγούστου 1991, στις 11:03 μ. μ. ώρα Τάλιν, πολλοί Εσθονοί εθελοντές κατέλαβαν το Πύργο Τηλεόρασης του Τάλιν σε μια προσπάθεια να προετοιμαστούν για να κόψουν τους διαύλους επικοινωνίας αφού τα Σοβιετικά στρατεύματα τον κατέλαβαν και οι εθελοντές αρνήθηκαν να εκφοβιστούν από τα Σοβιετικά στρατεύματα. Όταν ο Έντγκαρ Σαβισάαρ αντιμετώπισε τα Σοβιετικά στρατεύματα για δέκα λεπτά, τελικά υποχώρησαν από τον πύργο της Τηλεόρασης, μετά από μια αποτυχημένη αντίσταση κατά των Εσθονών.

Πραξικόπημα του Αυγούστου

Άρματα μάχης στην Κόκκινη Πλατεία κατά την απόπειρα πραξικοπήματος του 1991.

Αντιμέτωπος με αυξανόμενες αποσχιστικές τάσεις, ο Γκορμπατσώφ προσπάθησε να αναδιαρθρώσει τη Σοβιετική Ένωση σε μια λιγότερο συγκεντρωτική κατάσταση. Στις 20 Αυγούστου 1991, είχε προγραμματιστεί η υπογραφή μιας νέας Ενωσιακής Συνθήκης που θα μετέτρεπε τη Σοβιετική Ένωση σε ομοσπονδία ανεξάρτητων δημοκρατιών με κοινό πρόεδρο, εξωτερική πολιτική και στρατό. Το σχέδιο έλαβε σθεναρή υποστήριξη από τις δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας, οι οποίες χρειαζόντουσαν τα οικονομικά πλεονεκτήματα μιας κοινής αγοράς για να ευημερήσουν. Ωστόσο, αυτό θα περιείχε κάποιο βαθμό από το συνεχιζόμενο έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος επί της οικονομικής και κοινωνικής ζωής.

Οι πιο ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές ήταν όλο και περισσότερο πεπεισμένοι ότι η ταχεία μετάβαση στην οικονομία της αγοράς ήταν απαραίτητη, ακόμη και αν το τελικό αποτέλεσμα σήμαινε τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης σε διάφορα ανεξάρτητα κράτη. Η ανεξαρτησία επίσης αναγνωρίστηκε με τις επιθυμίες του Γέλτσιν ως πρόεδρος της ρωσικής Ομοσπονδίας, καθώς και από τις περιφερειακές και τοπικές αρχές που ήθελαν να απαλλαγούν από το διάχυτο έλεγχο της Μόσχας. Σε αντίθεση με τη χλιαρή ανταπόκριση της συνθήκης από τους μεταρρυθμιστές, οι συντηρητικοί, οι "πατριώτες" και οι ρώσοι εθνικιστές της ΕΣΣΔ – ακόμα δυνατοί εντός του ΚΚΣΕ και του στρατού – ήταν αντίθετοι με την αποδυνάμωση του Σοβιετικού κράτους και την συγκεντρωτική δομή της εξουσίας.

Στις 19 Αυγούστου 1991, ο αντιπρόεδρος του Γκορμπατσόφ Γκενάντι Γιανάγιεφ, ο Πρωθυπουργός Βαλεντίν Πάβλοφ, ο Υπουργός Άμυνας Ντμίτρι Γιάζοφ, ο αρχηγός της KGB Βλαντιμίρ Κριούτσκοφ και άλλοι ανώτεροι αξιωματούχοι ενήργησαν για να εμποδίσουν την υπογραφή της Νέας Ενωσιακής Συνθήκης διαμορφώνοντας την "Γενική Επιτροπή για την Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης", η οποία έθεσε τον Γκορμπατσόφ σε κατ΄οίκον περιορισμό, διακόπτοντας τις επικοινωνίες του Γκορμπατσόφ. Εκείνη τη στιγμή ο Γκορμπατσόφ βρισκόταν σε διακοπές στο Φόρος στη Κριμαία. Οι ηγέτες του πραξικοπήματος εξέδωσαν επείγον διάταγμα για την αναστολή της πολιτικής δραστηριότητας και την απαγόρευση των περισσότερων εφημερίδων.

Οι διοργανωτές του πραξικοπήματος ανέμεναν λαϊκή υποστήριξη αλλά διαπίστωσαν ότι η κοινή γνώμη στις μεγάλες πόλεις και δημοκρατίες ήταν σε μεγάλο βαθμό εναντίον τους, το οποίο εκδηλώθηκε με δημόσιες διαδηλώσεις, ιδιαίτερα στην Μόσχα. Ο πρόεδρος Γέλτσιν της Ρωσικής ΣΟΣΔ καταδίκασε το πραξικόπημα και κέρδισε λαϊκή υποστήριξη.

Χιλιάδες Μοσχοβίτες βγήκαν να υπερασπιστούν τον Λευκό Οίκο (του Κοινοβουλίου της Ρωσικής Ομοσπονδίας και του Γραφείου του Γέλτσιν), τη συμβολική έδρα της ρωσικής κυριαρχίας. Οι διοργανωτές προσπάθησαν χωρίς επιτυχία να συλλάβουν τον Γέλτσιν, ο οποίος πραγματοποιούσε αντίσταση στο πραξικόπημα, κάνοντας ομιλίες από την κορυφή ενός άρματος μάχης. Οι ειδικές δυνάμεις που απεστάλησαν από τους ηγέτες του πραξικοπήματος έλαβαν θέσεις κοντά στο Λευκό Οίκο, αλλά οι βουλευτές αρνήθηκαν να εισβάλουν στο κλεισμένο κτίριο. Οι ηγέτες του πραξικοπήματος παρέλειψαν να παρεμβάλουν τα ξένα δελτία ειδήσεων. Έτσι πολλοί Μοσχοβίτες παρακολούθησαν το γεγονός ζωντανά στο CNN. Ακόμη και ο απομονωμένος Γκορμπατσόφ μπόρεσε να μείνει ενήμερος για τις εξελίξεις, μένοντας συντονισμένος στην Παγκόσμια Υπηρεσία του BBC σε ένα μικρό τρανζίστορ.

Μετά από τρεις μέρες, στις 21 Αυγούστου, το πραξικόπημα κατέρρευσε. Οι διοργανωτές συνελήφθησαν και ο Γκορμπατσόφ αποκαταστάθηκε στο αξίωμά του. Ωστόσο, η εξουσία του είχε μειωθεί αρκετά.

Η πτώση: Αύγουστος-Δεκέμβριος 1991

Υπογραφή της συμφωνίας για την ίδρυση της Κοινοπολιτείας των Ανεξάρτητων Κρατών (ΚΑΚ), 8 Δεκεμβρίου 1991.

Στις 24 Αυγούστου του 1991, ο Γκορμπατσόφ διέλυσε την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ, παραιτήθηκε από γενικός γραμματέας του κόμματος και διέλυσε όλες τις μονάδες του κόμματος στην κυβέρνηση. Πέντε ημέρες αργότερα, το Ανώτατο Σοβιέτ ανέστειλε επ΄αόριστον όλες τις δραστηριότητες του ΚΚΣΕ στο έδαφος της Σοβιετικής Ένωσης, ολοκληρώνοντας το κομμουνιστικό καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης και διαλύοντας την μόνη εναπομείνουσα ενοποιητική δύναμη της χώρας. Ο Γκορμπατσόφ ίδρυσε το Κρατικό Συμβούλιο της Σοβιετικής Ένωσης στις 5 Σεπτεμβρίου, με σκοπό να φέρει τον ίδιο και τους ανώτατους αξιωματούχους από τις υπόλοιπες δημοκρατίες σε μια συλλογική ηγεσία, ικανή να διορίζει τον πρωθυπουργό της Σοβιετικής Ένωσης. Το συμβούλιο δεν λειτούργησε ποτέ σωστά, αν και ο Ιβάν Σιλάγιεφ ανέλαβε ντε φάκτο το εν λόγω αξίωμα μέσω της Επιτροπής για την Λειτουργική Διαχείριση της Σοβιετικής Οικονομίας και την Εθνική Οικονομική Επιτροπή. Ακόμη προσπάθησε να διαμορφώσει μια κυβέρνηση αλλά υπήρξε ραγδαία μείωση των εξουσιών.

Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε με δραματική ταχύτητα κατά το τελευταίο τρίμηνο του 1991. Μεταξύ Αυγούστου και Δεκεμβρίου, 10 δημοκρατίες ανακήρυξαν την ανεξαρτησία τους, σε μεγάλο βαθμό υπό το φόβο νέου πραξικοπήματος. Στα τέλη Σεπτεμβρίου, ο Γκορμπατσόφ δεν είχε πλέον την εξουσία να επηρεάσει τα γεγονότα έξω από τη Μόσχα. Αμφισβητήθηκε ακόμη και εκεί από τον Γέλτσιν, ο οποίος είχε αρχίσει να παίρνει πάνω του ότι απέμεινε από τη Σοβιετική κυβέρνηση, συμπεριλαμβανομένου του Κρεμλίνου.

Στις 17 Σεπτεμβρίου 1991, η Εσθονία, τη Λετονία και τη Λιθουανία προσχώρησαν στα Ηνωμένα Έθνη μετά την έγκριση των ψηφισμάτων 46/4, 46/5 και 46/6, που αντιστοιχούν στα ψηφίσματα 709, 710 και 711 του Συμβουλίου Ασφαλείας τα οποία περάστηκαν στις 12 Σεπτεμβρίου.

Στις 7 Νοεμβρίου 1991 οι περισσότερες εφημερίδες αναφέρονταν στη χώρα ως 'πρώην Σοβιετική Ένωση'.

Ο τελικός γύρος της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης ξεκίνησε με το ουκρανικό δημοψήφισμα στις 1 Δεκεμβρίου 1991, όπου το 90% των ψηφοφόρων επέλεξαν την ανεξαρτησία της χώρας. Η απόσχιση της Ουκρανίας, η δεύτερη σημαντικότερη δημοκρατία της ένωσης οικονομικά και πολιτικά, εξανέμισε κάθε ρεαλιστική δυνατότητα διατήρησης της Σοβιετικής Ένωσης ακόμη και σε περιορισμένη κλίμακα. Οι ηγέτες των τριών βασικών Σλαβικών δημοκρατιών (Ρωσία, Ουκρανία και Λευκορωσία) συμφώνησαν να συζητήσουν τις πιθανές εναλλακτικές λύσεις για την ένωση.

Στις 8 Δεκεμβρίου, οι ηγέτες της Ρωσίας, της Ουκρανίας, και της Λευκορωσίας συναντήθηκαν κρυφά στο Μπελαβέζσκαγια Πούστσα της δυτικής Λευκορωσίας όπου υπέγραψαν τις Συμφωνίες Μπελαβέζα. Οι συμφωνίες κήρυξαν το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης και ανακοίνωσαν τον σχηματισμό της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών (ΚΑΚ) ως μια πιο χαλαρή ένωση που θα πάρει τη θέση της. Επίσης κάλεσαν τις άλλες δημοκρατίες να ενταχθούν στην ΚΑΚ. Ο Γκορμπατσόφ το ονόμασε ως αντισυνταγματικό πραξικόπημα. Ωστόσο, αυτή τη φορά δεν υπήρχε πλέον καμία αμφιβολία, καθώς το προοίμιο των Συμφωνιών έγραφε: "Η ΕΣΣΔ, ως αντικείμενο διεθνούς δικαίου και γεωπολιτικής πραγματικότητας, παύει να υπάρχει."

Στις 12 Δεκεμβρίου, το Ανώτατο Σοβιέτ της Ρωσικής ΣΟΣΔ επικύρωσε επίσημα τις Συμφωνίες Μπελαβέζα και αποκήρυξε την Συνθήκη Δημιουργίας της ΕΣΣΔ του 1922. Επίσης οι Ρώσοι βουλευτές ανακλήθηκαν από το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ. Η νομιμότητα της δράσης αυτής ήταν αμφίβολη, καθώς η Σοβιετική νομοθεσία δεν επέτρεπε την μονομερή ανάκληση αντιπροσώπων από μια δημοκρατία. Ωστόσο δεν υπήρχε αντίδραση από το Κρεμλίνο ή τη Ρωσία. Κατά πάσα πιθανότητα οι ενστάσεις του Κρεμλίνου δεν θα είχαν καμία επίδραση, δεδομένου ότι η Σοβιετική κυβέρνηση είχε γίνει ανίκανη αρκετό καιρό πριν τον Δεκέμβριο. Στην πραγματικότητα η μεγαλύτερη και ισχυρότερη δημοκρατία είχε αποσχιστεί από την Ένωση. Αργότερα εκείνη την ημέρα ο Γκορμπατσόφ άφησε να εννοηθεί για πρώτη φορά ότι σκεφτόταν να παραιτηθεί.

Στις 17 Δεκεμβρίου του 1991, μαζί με 28 Ευρωπαϊκές χώρες, την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, και τέσσερις μη-Ευρωπαϊκές χώρες, οι τρεις Δημοκρατίες της Βαλτικής και εννέα από τις δώδεκα υπόλοιπες Σοβιετικές δημοκρατίες υπέγραψαν την Ευρωπαϊκή Χάρτα για την Ενέργεια στη Χάγη ως κυρίαρχα κράτη.

Πέντε δικέφαλοι Ρωσικοί αετοί (στο κάτω μέρος) αντικατέστησαν το πρώην κρατικό έμβλημα της Σοβιετικής Ένωσης και την επιγραφή "СССР" (στο πάνω μέρος) στην πρόσοψη του Μεγάλου Παλατιού του Κρεμλίνου μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ.

Υπήρχαν αμφιβολίες πάνω από το εάν οι Συμφωνίες Μπελαβέζα διέλυσαν νόμιμα τη Σοβιετική Ένωση, καθώς υπεγράφησαν από τρεις δημοκρατίες. Ωστόσο, στις 21 Δεκεμβρίου του 1991, εκπρόσωποι των 11 από τις 12 δημοκρατίες (όλες εκτός από τη Γεωργία) υπέγραψαν το Πρωτόκολλο της Άλμα-Άτα, το οποίο επιβεβαίωσε τη διάλυση της Ένωσης και ίδρυσε επίσημα Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών. Επίσης "αποδέχτηκαν" την παραίτηση του Γκορμπατσόφ. Ενώ ο Γκορμπατσόφ δεν είχε κάνει κάποιο επίσημο σχεδιασμό για να παραιτηθεί από το αξίωμά του, δήλωσε στο CBS News ότι θα παραιτηθεί μόλις δει ότι η ΚΑΚ θα γίνει όντως μια πραγματικότητα.

Σε μια εθνική τηλεοπτική ομιλία νωρίς το πρωί της 25ης Δεκεμβρίου 1991, ο Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε ως πρόεδρος της ΕΣΣΔ – ή όπως ανακοίνωσε, "δηλώνω ότι διακόπτω τις δραστηριότητές μου στη θέση του Προέδρου της Ένωσης των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών." Δήλωσε ότι το αξίωμα καταργείται, και ότι όλες τις εξουσίες του (όπως ο έλεγχος του πυρηνικού οπλοστασίου) παραχωρούνται στον Γέλτσιν. Μια εβδομάδα νωρίτερα, ο Γκορμπατσόφ συναντήθηκε με τον Γέλτσιν και αποδέχθηκε το τετελεσμένο γεγονός της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης. Την ίδια ημέρα, το Ανώτατο Σοβιέτ της Ρωσικής ΣΟΣΔ ενέκρινε το καταστατικό αλλαγής του επίσημου ονόματος της Ρωσίας από "Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία" σε "Ρωσική Ομοσπονδία," δείχνοντας ότι πλέον είναι κυρίαρχο κράτος.

Το βράδυ της 25ης Δεκεμβρίου, στις 7:32 μ. μ. ώρα Μόσχας, αφού ο Γκορμπατσόφ έφυγε από το Κρεμλίνο, η Σοβιετική σημαία υπεστάλη για τελευταία φορά. Στη θέση της υψώθηκε η ρωσική σημαία, σηματοδοτώντας συμβολικά το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης. Στα αποχαιρετιστήρια λόγια του, υπερασπίστηκε το ρεκόρ του για την εγχώρια μεταρρύθμιση και την ύφεση, αλλά παραδέχθηκε ότι "Το παλιό σύστημα κατέρρευσε πριν αφότου ένα νέο είχε χρόνο για να αρχίσει να δουλεύει." Την ίδια μέρα, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους ο πρεσβύτερος πραγματοποίησε μια σύντομη τηλεοπτική ομιλία αναγνωρίζοντας επισήμως την ανεξαρτησία των 11 δημοκρατιών.

Στις 26 Δεκεμβρίου, η άνω βουλή του Ενωσιακού Ανώτατου Σοβιέτ ψήφισε την κατάργηση της ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης. (Η κάτω βουλή, το Συμβούλιο της Ένωσης, δεν ήταν σε θέση να λειτουργήσει από τις 12 Δεκεμβρίου, όταν ανακλήθηκαν οι Ρώσοι βουλευτές αφήνοντάς το χωρίς ένα ελάχιστο αριθμό αντιπροσώπων έτσι ώστε να είναι ικανό να λειτουργήσει.) Την επόμενη μέρα ο Γέλτσιν μετακινήθηκε στο πρώην αξίωμα του Γκορμπατσόφ, αν και οι ρωσικές αρχές είχαν αναλάβει την σουίτα δύο ημέρες νωρίτερα. Στο τέλος του 1991, τα λίγα εναπομείναντα Σοβιετικά ιδρύματα που δεν είχαν καταληφθεί από τη Ρωσία έπαυσαν την λειτουργία τους, και οι επιμέρους δημοκρατίες ανέλαβαν τον ρόλο της κεντρικής κυβέρνησης.

Το Πρωτόκολλο της Άλμα-Άτα απευθυνόταν επίσης και σε άλλα θέματα όπως η ιδιότητα μέλους στον ΟΗΕ. Ειδικότερα, η Ρωσία ανέλαβε την ιδιότητα μέλους της Σοβιετικής Ένωσης στον ΟΗΕ, καθώς και την μόνιμη έδρα της στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Ο Σοβιετικός Πρεσβευτής στον ΟΗΕ παρέδωσε μια επιστολή υπογεγραμμένη από τον Ρώσο Πρόεδρο Γέλτσιν στο Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών με ημερομηνία 24 Δεκεμβρίου 1991, ενημερώνοντάς τον ότι με βάση το Πρωτόκολλο της Άλμα-Άτα, η Ρωσία ήταν το διάδοχο κράτος της ΕΣΣΔ. Αφού έγινε γνωστό σε όλα τα μέλη του ΟΗΕ η δήλωση ανακηρύχθηκε αποδεκτή την τελευταία ημέρα του έτους, στις 31 Δεκεμβρίου 1991, χωρίς να υπάρξει ένσταση.

Συνέπειες και επιπτώσεις

Αθλητισμός

Το Ρωσικό ΑΕΠ από το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης (τα έτη 2014 και μετά είναι προβλέψεις)

Αρχείο:Προσδόκιμο ζωής ανδρών στη Ρωσία.jpg

Προσδόκιμο ζωής ανδρών στη Ρωσία, 1980-2007

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης είχε τεράστια επιρροή στον αθλητικό κόσμο. Πριν την διάλυσή της, η εθνική ομάδα της χώρας είχε μόλις προκριθεί για το Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Ποδοσφαίρου 1992, αλλά την θέση της ανέλαβε η εθνική ομάδα της ΚΑΚ. Μετά τη διοργάνωση, οι πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες πλέον συμμετέχουν ως χωριστά ανεξάρτητα έθνη. Η FIFA πέρασε τις επιδόσεις της Σοβιετικής Ένωσης ως επιδόσεις της Ρωσίας. Η Ολυμπιακή Επιτροπή της ΕΣΣΔ υπήρξε επίσημα μέχρι τις 12 Μαρτίου 1992, λίγο μετά το τέλος των Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων του 1992 στην Άλμπερβιλ και τέσσερις μήνες πριν τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες στη Βαρκελώνη, με την Ρωσική Ολυμπιακή Επιτροπή να τη διαδέχεται. Δώδεκα από τις δεκαπέντε πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες συμμετείχαν μαζί ως Ενωμένη Ομάδα και παρέλασαν με την Ολυμπιακή Σημαία στην Βαρκελώνη, όπου τερμάτισαν πρώτοι στην κατάταξη των μεταλλίων. Η Ενωμένη Ομάδα συμμετείχε επίσης στο Άλμπερβιλ νωρίτερα στο ίδιο έτος (εκπροσωπούμενη από εφτά εκ των δώδεκα δημοκρατιών), και τερμάτισαν δεύτεροι στις κατατάξεις των μεταλλίων. Μετά ξεκίνησε η ίδρυση των Εθνικών Ολυμπιακών Επιτροπών και συμμετέχουν ανεξάρτητα από τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες 1996 στην Ατλάντα. Μερικές Εθνικές Ολυμπιακές Επιτροπές έκαναν το ντεμπούτο τους το 1994 στο Λιλεχάμερ.

Τα μέλη της Ενωμένης Ομάδας στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 στη Βαρκελώνη αποτελούνταν από την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, τη Λευκορωσία, τη Γεωργία, το Καζακστάν, τη Κιργιζία, τη Μολδαβία, τη Ρωσία, το Τατζικιστάν, το Τουρκμενιστάν, την Ουκρανία και το Ουζμπεκιστάν. Σε αυτούς τους θερινούς αγώνες, η Ενωμένη ομάδα εξασφάλισε 45 χρυσά μετάλλια, 38 αργυρά μετάλλια και 29 χάλκινα μετάλλια για να κερδίσει τη δεύτερη θέση με 4 μετάλλια πίσω από Ηνωμένες Πολιτείες και προηγούνταν κατά 30 μετάλλια από τη Γερμανία. Εκτός από την μεγάλη επιτυχία της ομάδας, η Ενωμένη ομάδα είδε επίσης μεγάλη προσωπική επιτυχία. Ο Βιτάλι Σέρμπο της Λευκορωσίας ήταν σε θέση να εξασφαλίσει 6 χρυσά μετάλλια για την ομάδα στη γυμναστική, ενώ παράλληλα έγινε ο πιο επιτυχημένος αθλητής των θερινών αγώνων. Η γυμναστική, η πυγμαχία, ο στίβος και η κολύμβηση ήταν τα ισχυρότερα αθλήματα για την ομάδα, καθώς τα 4 αθλήματα έδωσαν 64 μετάλλια συνολικά, από τα οποία 28 ήταν χρυσά.

Μόνο 6 ομάδες αγωνίστηκαν νωρίτερα στους Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 στο Αλμπερβίλ. Αυτές οι χώρες ήταν η Αρμενία, η Λευκορωσία, το Καζακστάν, η Ρωσία, η Ουκρανία και το Ουζμπεκιστάν. Η Ενωμένη ομάδα κατέλαβε τη δεύτερη θέση, χάνοντας από τη Γερμανία με 3 μετάλλια. Ωστόσο, όπως και στους καλοκαιρινούς αγώνες, η Ενωμένη Ομάδα είχε τα περισσότερα μετάλλια από ένα και μόνο αθλητή, καθώς η ρωσίδα Λιουμπόφ Γιεγκόροβα, παίχτρια του καλλιτεχνικού πατινάζ, κέρδισε συνολικά 5 μετάλλια.

Τηλεπικοινωνίες

Σήμερα ο Σοβιετικός κωδικός κλήσεων +7 χρησιμοποιείται από την Ρωσία και το Καζακστάν. Ανάμεσα στο 1993 και το 1997, πολλές από τις νέες ανεξάρτητες δημοκρατίες δημιούργησαν τους δικούς τους κωδικούς κλήσεων όπως η Λευκορωσία (+375) και η Ουκρανία (+380).

Υγεία

Οι δείκτες δημόσιας υγείας δείχνουν μια δραματική επιδείνωση της κατάστασης στη χώρα. Παρόλο που όλες οι μετασοβιετικές χώρες βίωσαν άμεση μείωση των ποσοστών γεννήσεων λόγω της οικονομικής αναταραχής, αυτό μπορεί να ήταν ιδιαίτερα έντονο στη Ρωσία. Το 1999 ο συνολικός πληθυσμός μειώθηκε κατά περίπου 750.000 άτομα. Εν τω μεταξύ, το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε για τους άνδρες από τα 64 χρόνια το 1990 σε 57 μέχρι το 1994, ενώ για τις γυναίκες μειώθηκε από τα 74 σε περίπου 71. Οι δύο παράγοντες υγείας και η απότομη αύξηση των θανάτων των νέων δημογραφικά από αφύσικες αιτίες (όπως οι δολοφονίες, οι αυτοκτονίες και τα ατυχήματα) συνέβαλαν σημαντικά στην τάση αυτή. Σχετικά με τη μείωση του προσδόκιμου ζωής, οι θάνατοι που σχετίζονται με το αλκοόλ αυξήθηκαν κατά 60% στη δεκαετία του 1990 και οι θάνατοι από μολυσματικές και παρασιτικές ασθένειες αυξήθηκαν κατά 100%, κυρίως επειδή τα φάρμακα δεν ήταν πλέον προσιτά στους φτωχούς.

Το προσδόκιμο ζωής, το οποίο είχε αρχίσει να υποχωρεί από το 1989 στη Ρωσία (το 1989 ήταν σχεδόν 69.4 χρόνια), υποχώρησε με μεγαλύτερη ταχύτητα το 1992-1994, αμέσως μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Σήμερα, το προσδόκιμο ζωής στη Ρωσία έχει αυξηθεί, φτάνοντας τα 73.3 χρόνια το 2019.

Χρονολογία ανακηρύξεων των αποκατεστημένων και νέων κρατών

Κινούμενος χάρτης που δείχνει τα ανεξάρτητα κράτη και τις εδαφικές αλλαγές στην Σοβιετική Ένωση με χρονολογική σειρά.

Εμβλήματα χωρών των ανεξάρτητων κρατών (αυτόνομη δημοκρατία της Καρελίας στην περίπτωση της Καρελο-Φινλανδικής ΣΣΔ) πριν και μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Σημειώστε ότι σήμερα η Υπερκαυκασιανή Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία (πέμπτη στη δεύτερη σειρά) δεν υπάρχει ως κάποια πολιτική οντότητα οποιουδήποτε είδους, και το έμβλημα είναι ανεπίσημο.

Τα κράτη με περιορισμένη αναγνώριση εμφανίζονται με πλάγια γράμματα.

#	Χώρα	Ανακήρυξη Ανεξαρτησίας	Αναγνώριση νέου κράτους
Πριν το πραξικόπημα
1	Λιθουανία	11 Μαρτίου 1990
***	Εσθονία (μεταβατική)	30 Μαρτίου 1990
***	Λετονία (μεταβατική)	4 Μαΐου 1990
2	Αρμενία	23 Αυγούστου 1990
***	Αμπχαζία	25 Αυγούστου 1990	Η Αμπχαζία, έχει αναγνωριστεί, κυρίαρχο κράτος, μόνο από 5 μέλη κράτη του ΟΗΕ: Νικαράγουα, Βενεζουέλα, Ναουρού, Συρία και Ρωσία από την οποία και εξαρτάται πολιτικά, στρατιωτικά και οικονομικά. Τα Ηνωμένα Έθνη εξακολουθούν να αναγνωρίζουν την κυριαρχία της Αμπχαζίας, ως τμήμα της Γεωργίας και έχει ανακηρύξει την προσπάθεια απόσχισης της, παράνομη. Η Αμπχαζία, διαθέτει καθεστώς αυτονομίας, εντός της Γεωργίας και αποτελεί, Αυτόνομη Δημοκρατία. Η πλειοψηφία των χωρών-μελών του ΟΗΕ, αναγνωρίζει την Αμπχαζία, ως περιοχή της Γεωργίας.
***	Ταταρστάν	30 Αυγούστου 1990	Το Ταταρστάν, δεν αναγνωρίστηκε ποτέ, ως κυρίαρχη χώρα από καμία χώρα του κόσμου
***	Υπερδνειστερία	2 Σεπτεμβρίου 1990	Η «Υπερδνειστεριακή Μολδαβική Δημοκρατία» ανακήρυξε την ανεξαρτησία της, από την Μολδαβία το 1990. Στην πραγματικότητα ωστόσο η Υπερδνειστερία δεν επιθυμεί την ανεξαρτησία της, αλλά να γίνει επικράτεια της Ρωσικής Ομοσπονδίας, με την οποία δεν έχει σύνορα, και επειδή η μεγαλύτερη εθνοτική ομάδα της Υπερδνειστερίας είναι οι Ρώσοι (34%), ενώ ακολουθούν οι Μολδαβοί (33%) και οι Ουκρανοί (26.7%), αλλά και για ιστορικούς λόγους, επειδή η Υπερδνειστερία αποτέλεσε μέχρι το 1990 μέρος της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Όλες οι χώρες, αναγνωρίζουν διεθνώς την περιοχή της Υπερδνειστερίας ως περιοχή της Μολδαβίας, το οποίο εντός της, διαθέτει καθεστώς αυτονομίας, με τοπική κυβέρνηση.
3	Γεωργία	9 Απριλίου 1991
Κατά την διάρκεια του πραξικοπήματος
***	Γκαγκαουζία	19 Αυγούστου 1991	Η Γκαγκαουζία ήταν πάντα υπό τον έλεγχο ενός ξένου κράτους, ενώ σήμερα αποτελεί μέρος της Μολδαβίας, στην οποία κήρυξε την αυτoνομία της στις 23 Απριλίου 1994, όπου και της εκχωρήθηκε ειδικό συνταγματικό καθεστώς, γεγονός που έθεσε τέλος στη διένεξη μεταξύ των Γκαγκαούζων αυτονομιστών και της κεντρικής διοίκησης της Μολδαβίας.
4	Εσθονία (ισχύουσα)	20 Αυγούστου 1991
5	Λετονία (ισχύουσα)	21 Αυγούστου 1991
Μετά το πραξικόπημα
6	Ουκρανία	24 Αυγούστου 1991
7	Λευκορωσία	25 Αυγούστου 1991
8	Μολδαβία	27 Αυγούστου 1991
9	Αζερμπαϊτζάν	30 Αυγούστου 1991
10	Κιργιστάν	31 Αυγούστου 1991
11	Ουζμπεκιστάν	1 Σεπτεμβρίου 1991
***	Δημοκρατία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ	2 Σεπτεμβρίου 1991	Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ανακήρυξε την ανεξαρτησία του από το Αζερμπαϊτζάν το 1992. Στην πραγματικότητα ωστόσο, δεν επιθυμεί την ανεξαρτησία του, αλλά να γίνει μέρος της επικράτειας της Δημοκρατίας της Αρμενίας, επειδή η περιοχή κατοικείται ως πλειστόν από Αρμένιους, οι οποίοι συγκεντρώνουν το 95% της Αυτοανακυρηγμένης Δημοκρατίας. Όλες οι χώρες, αναγνωρίζουν διεθνώς την περιοχή αυτή, ως περιοχή του Αζερμπαϊτζάν, το οποίο εντός του, δεν διαθέτει καθεστώς αυτονομίας.
12	Τατζικιστάν	9 Σεπτεμβρίου 1991
13	Τουρκμενιστάν	27 Αυγούστου 1991
***	Τσετσενική Δημοκρατία της Ιτσκερίας	1 Νοεμβρίου 1991	Η Τσετσενική Δημοκρατία της Ιτσκερίας, δεν αναγνωρίστηκε ποτέ, ως κυρίαρχη χώρα από καμία χώρα του κόσμου, παρά μόνο από το Αφγανιστάν (όσο ελεγχόταν από τους Ταλιμπάν) και προσωρινά η Γεωργία, η οποία έχει σύνορα με την Τσετσενία, ενώ εκείνη την περίοδο, η Γεωργία είχε μεγάλα προβλήματα με τη Ρωσία.
***	Νότια Οσσετία	28 Νοεμβρίου 1991	Η Νότια Οσσετία, εχει αναγνωριστεί, κυρίαρχο κράτος, μόνο από 5 μέλη κράτη του ΟΗΕ: Νικαράγουα, Βενεζουέλα, Ναουρού, Συρία και Ρωσία, από την οποία και εξαρτάται πολιτικά, στρατιωτικά και οικονομικά. Τα Ηνωμένα Έθνη εξακολουθούν να αναγνωρίζουν την κυριαρχία της Νότιας Οσσετίας, ως τμήμα της Γεωργίας και έχει ανακηρύξει την προσπάθεια απόσχισης της, παράνομη. Επίσης η Νότια Οσσετία, δεν διαθέτει καθεστώς αυτονομίας, εντός της Γεωργίας, και ελέγχει παράνομα από το 1992 τμήματα τριών περιφερειών της Γεωργίας: της Μτσχέτα-Μτιανέτι, της Ράτσα-Λετσχούμι και Κβέμο Σβανέτι και της Σίντα Κάρτλι.
14	Ρωσική ΣΟΣΔ	12 Δεκεμβρίου 1991	Το Ανώτατο Σοβιέτ της Ρωσικής ΣΟΣΔ επικύρωσε επίσημα τις συμφωνίες Μπελαβέζα, απόρριψε την Συμφωνία της Ένωσης του 1922 και ανακάλεσε τους Ρώσους αντιπροσώπους από το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ.
15	Καζακστάν	16 Δεκεμβρίου 1991

Κληρονομιά

Φιλορώσοι αυτονομιστές εορτάζουν την Ημέρα της Νίκης στο Ντονέτσκ, πρωτεύουσα της μη αναγνωρισμένης Λαϊκής Δημοκρατία του Ντόνετσκ, στις 9 Μαΐου 2018.

Σύμφωνα με μια δημοσκόπηση του 2014, το 57% των Ρώσων λυπόταν για την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ το 30% δήλωσε ότι δεν λυπόταν. Οι ηλικιωμένοι τείνουν να είναι πιο νοσταλγικοί σε σύγκριση με τους νεότερους Ρώσους. Το 50% των ερωτηθέντων σε μια παρόμοια δημοσκόπηση στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2005 δήλωσε ότι λυπόταν για την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Παρόμοια δημοσκόπηση που πραγματοποιήθηκε το 2016 έδειξε ότι μόνο το 35% των Ουκρανών λυπόταν για την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ το 50% δεν λυπόταν.

Το σοβιετικό ρούβλι ήταν το κύριο νόμισμα των νεοσύστατων κρατών από το 1992 έως το 1994, ενώ ο εξοπλισμός των ενόπλων δυνάμεων μοιράστηκε ανάμεσα στις πρώην δημοκρατίες το 1992 και το 1993. Ο Στόλος της Μαύρης Θάλασσας διαιρέθηκε μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας το 1997.

Στις 25 Ιανουαρίου 2016, ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν κατηγόρησε τον Λένιν και την προάσπιση του δικαιώματος στην πολιτική απόσχιση ως αιτία για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.

Η κατάρρευση των οικονομικών δεσμών που ακολούθησαν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης οδήγησαν σε σοβαρή οικονομική κρίση και καταστροφική πτώση του βιοτικού επιπέδου στα μετασοβιετικά κράτη και το πρώην Ανατολικό Μπλοκ, η οποία ήταν χειρότερη ακόμα και από τη Μεγάλη Ύφεση. Η φτώχεια και η οικονομική ανισότητα αυξήθηκαν, καθώς μεταξύ των ετών 1988/1989 και 1993/1995 ο συντελεστής Τζίνι αυξήθηκε κατά μέσο όρο 9 πόντους για όλες τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Ακόμη και πριν την Ρωσική οικονομική κρίση του 1998, το Ρωσικό ΑΕΠ ήταν το μισό από αυτό στις αρχές της δεκαετίας του 1990.

Από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, η ετήσια δημοσκόπηση από το Κέντρο Λεβάντα έδειξε ότι πάνω από το 50% του πληθυσμού της Ρωσίας εξέφρασε τη λύπη του για την κατάρρευση της, με μόνη εξαίρεση το 2012. Η δημοσκόπηση του κέντρου Λεβάντα για το 2018 έδειξε ότι το 66% λυπόταν για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και του κομμουνισμού.

Στο Ντιμπέιτ της Κουζίνας το 1959, ο Νικίτα Χρουστσιόφ υποστήριξε ότι τα εγγόνια του τότε αντιπροέδρου, και μετέπειτα προέδρου των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Νίξον θα ζουν υπό τον κομμουνισμό, ενώ ο Νίξον υποστήριξε ότι τα εγγόνια του Χρουστσιόφ θα ζουν ελεύθερα. Σε μια συνέντευξη το 1992, ο Νίξον σχολίασε ότι στην στιγμή του ντιμπέιτ, ήταν σίγουρος ότι η αξίωση του Χρουστσιόφ ήταν λανθασμένη, αλλά ο Νίξον δεν ήταν σίγουρος ότι ο ισχυρισμός του ήταν σωστός. Ο Νίξον είπε ότι τα γεγονότα απέδειξαν ότι ήταν σωστός καθώς τα εγγόνια του Χρουστσιόφ ζούσαν πια ελεύθερα, αναφερόμενος στην τότε πρόσφατη κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο γιος του Χρουστσιόφ, Σεργκέι, είναι πολιτογραφημένος αμερικανός πολίτης.

Συμμετοχή στα Ηνωμένα Έθνη

Με επιστολή στις 24 Δεκεμβρίου του 1991, ο Πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας Μπόρις Γέλτσιν ενημέρωσε τον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών ότι η συμμετοχή της Σοβιετικής Ένωσης στο Συμβούλιο Ασφαλείας και όλα τα άλλα όργανα των Ηνωμένων Εθνών θα συνεχιστεί από τη Ρωσική Ομοσπονδία, με την υποστήριξη των 11 χωρών-μελών της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών.

Ωστόσο, η Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Λευκορωσίας και η Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία είχαν προσχωρήσει στον ΟΗΕ ως ιδρυτικά μέλη στις 24 Οκτωβρίου του 1945, μαζί με τη Σοβιετική Ένωση. Μετά την ανακήρυξη ανεξαρτησίας η Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία μετονομάστηκε σε Ουκρανία στις 24 Αυγούστου του 1991. Στις 19 Σεπτεμβρίου του 1991 η Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Λευκορωσίας ενημέρωσε τον ΟΗΕ ότι είχε αλλάξει το όνομά της σε Δημοκρατία της Λευκορωσίας.

Τα υπόλοιπα δώδεκα ανεξάρτητα κράτη που διαδέχτηκαν τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες έγιναν όλα δεκτά στον ΟΗΕ:

• 17 Σεπτεμβρίου 1991: Εσθονία ! Εσθονία, Λετονία ! Λετονία, και Λιθουανία ! Λιθουανία
• 2 Μαρτίου 1992: Αρμενία ! Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν ! Αζερμπαϊτζάν, Καζακστάν ! Καζακστάν, Κιργιστάν ! Κιργιζία, Μολδαβία ! Μολδαβία, Τατζικιστάν ! Τατζικιστάν, Τουρκμενιστάν ! Τουρκμενιστάν, και Ουζμπεκιστάν ! Ουζμπεκιστάν
• 31 Ιουλίου 1992: Γεωργία ! Γεωργία

Εξηγήσεις της Σοβιετικής διάλυσης στην ιστοριογραφία

Γενικά, η ιστοριογραφία περί της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης μπορεί να ταξινομηθεί σε δύο ομάδες: στις προνοητικές και στρουκτουραλιστικές αναφορές.

Οι προνοητικές αναφορές υποστηρίζουν ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης δεν ήταν αναπόφευκτη, και προέκυψε από τις πολιτικές και τις αποφάσεις των συγκεκριμένων ατόμων (συνήθως, από τον Γκορμπατσόφ και τον Γέλτσιν). Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των προνοητικών αναφορών είναι το βιβλίο Ο Παράγοντας Γκορμπατσόφ του ιστορικού Άρτσι Μπράουν, το οποίο υποστηρίζει ότι ο Γκορμπατσόφ ήταν η κύρια δύναμη στη Σοβιετική πολιτική, τουλάχιστον κατά την περίοδο 1985-1988 ακόμη και αργότερα. Επίσης, σύμφωνα με το βιβλίο η αιχμή του δόρατος ήταν η πολιτική, οι μεταρρυθμίσεις και οι εξελίξεις, σε αντίθεση με την "οδήγηση από τα γεγονότα". Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την πολιτική της περεστρόικα και της γκλάσνοστ, τις πρωτοβουλίες για την αγορά, και την εξωτερική πολιτική στάση, καθώς ο πολιτικός επιστήμονας Τζορτζ Μπρεσλάουερ έχει ονομάσει τον Γκορμπατσόφ ως "ο άνθρωπος των γεγονότων". Σε μια ελαφρώς διαφορετική κατεύθυνση, ο Ντέιβιντ Κοτζ και ο Φρεντ Ουέιρ ισχυρίστηκαν ότι η Σοβιετική ελίτ ήταν υπεύθυνη για την τόνωση τόσο του εθνικισμού και όσο και του καπιταλισμού, από τα οποία θα μπορούσαν να έχουν προσωπικό όφελος (αυτό αποδεικνύεται και από τη συνέχιση της παρουσίας τους στα ανώτερα οικονομικά και πολιτικά κλιμάκια των μετασοβιετικών δημοκρατιών).

Αντίθετα, οι στρουκτουραλιστικές αναφορές λαμβάνουν μια πιο ντετερμινιστική άποψη. Σύμφωνα με αυτές, η διάλυση της ΕΣΣΔ ήταν αποτέλεσμα βαθιά ριζωμένων διαρθρωτικών προβλημάτων, τα οποία δημιούργησαν μια "χρονοβόμβα". Για παράδειγμα, ο Στίβεν Γουόκερ υποστήριξε ότι ενώ οι μειονότητες αρνήθηκαν την εξουσία σε ενωσιακό επίπεδο, ήταν αντιμέτωποι με μια μορφή πολιτιστικής αποσταθεροποίησης του οικονομικού εκσυγχρονισμού, καθώς και με ένα ορισμένο επίπεδο εκρωσισμού, ενώ ταυτόχρονα ενισχύθηκαν από διάφορες πολιτικές που ακολουθούσε από το Σοβιετικό καθεστώς (όπως αυτοχθονοποίηση της ηγεσίας, υποστήριξη για τις τοπικές γλώσσες, κλπ.) – που με την πάροδο του χρόνου δημιούργησαν συνειδητά έθνη. Επιπλέον, οι βασικοί νομιμοποιητικοί νόμοι του ομοσπονδιακού συστήματος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν μια εθελοντική και αμοιβαία ένωση των συμμάχων λαών και διευκόλυνε το έργο της απόσχισης/ανεξαρτησίας. Στις 25 Ιανουαρίου 2016, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν υποστήριξε την άποψη αυτή, καλώντας την στήριξη του Λένιν στο δικαίωμα απόσχισης για τις Σοβιετικές Δημοκρατίες ως μια "βόμβα με καθυστέρηση δράσης".

Δείτε επίσης

• Συμφωνίες Μπελαβέζα
• Διάλυση της Γιουγκοσλαβίας
• Διάλυση της Τσεχοσλοβακίας
• Γερμανική επανένωση
• Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1982-91)
• Ιστορία της Ρωσίας (1992-σήμερα)
• Προβλέψεις της Σοβιετικής κατάρρευσης
• Ένωση των Ανεξάρτητων Κρατών

Περαιτέρω ανάγνωση

• «After the Fall: Building Nations out of the Soviet Union» (PDF). History of the International Monetary Fund 1990–1999 – Tearing Down Walls. Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. 
• Aron, Leon. Boris Yeltsin : A Revolutionary Life. Harper Collins (2000). (ISBN 0-00-653041-9)
• Aron, Leon. "The 'Mystery' of Soviet Collapse." Journal of Democracy 17.2 (2006): 21–35.
• Beissinger, Mark. "Nationalism and the Collapse of Soviet Communism" Contemporary European History 18.3 (2009): 331–347.
• Brown, Archie. The Gorbachev Factor. Oxford University Press (1997). (ISBN 978-0-19288-052-9).
• Cohen, Stephen. "Was the Soviet System Reformable?" Slavic Review 63.3 (2004): 459–488.
• Crawshaw, Steve. Goodbye to the USSR: The Collapse of Soviet Power. Bloomsbury (1992). (ISBN 0-7475-1561-1)
• Dallin, Alexander. "Causes of the Collapse of the USSR." Post-Soviet Affairs 8.4 (1992).
• Dawisha, Karen & Parrott, Bruce (Editors). "Conflict, cleavage, and change in Central Asia and the Caucasus". Cambridge University Press (1997). (ISBN 0-521-59731-5)
• de Waal, Thomas. Black Garden. NYU (2003). (ISBN 0-8147-1945-7)
• Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Memoirs. Doubleday (1995). (ISBN 0-385-40668-1)
• Gvosdev, Nikolas K., ed. The Strange Death of Soviet Communism: A Post-Script. Transaction Publishers (2008). (ISBN 978-1-41280-698-5)
• Kotz, David, and Fred Weir. “The Collapse of the Soviet Union was a Revolution from Above.” In The Rise and Fall of the Soviet Union, edited by Laurie Stoff, 155–164. Thomson Gale (2006).
• Mayer, Tom. "The Collapse of Soviet Communism: A Class Dynamics Interpretation." Social Forces 80.3 (2002): 759–811.
• Miller, Chris (13 Οκτωβρίου 2016). The Struggle to Save the Soviet Economy: Mikhail Gorbachev and the Collapse of the USSR. University of North Carolina Press. ISBN 978-1-4696-3018-2. 
• O'Clery, Conor. Moscow December 25, 1991: The Last Day of the Soviet Union. Transworld Ireland (2011). (ISBN 978-1-84827-112-8)
• Segrillo, Angelo. The Decline of the Soviet Union: A Hypothesis on Industrial Paradigms, Technological Revolutions and the Roots of Perestroika. LEA Working Paper Series, no. 2, December 2016.
• Plokhy, Serhii. The Last Empire: The Final Days of the Soviet Union. Oneworld (2014). (ISBN 978-1-78074-646-3)
• Strayer, Robert. Why Did the Soviet Union Collapse? Understanding Historical Change. M. E. Sharpe (1998). (ISBN 978-0-76560-004-2)
• Suny, Ronald. Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of the Soviet Union. Stanford University Press (1993). (ISBN 978-0-80472-247-6)
• Walker, Edward W. Dissolution: Sovereignty and the Breakup of the Soviet Union. Rowman & Littlefield Publishers (2003). (ISBN 978-0-74252-453-8)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Φωτογραφίες της πτώσης της ΕΣΣΔ από τον φωτοδημοσιογράφο Αλέν-Πιέρ Οβάς, ενός αυτόπτη μάρτυρα πρώτου χεριού των γεγονότων.
• Οδηγός στην συλλογή αφισών του Τζέιμς Χέρσμπεργκ Αρχειοθετήθηκε 2017-10-10 στο Wayback Machine.
• Υποστολή της Σοβιετικής σημαίας στις 25 Δεκεμβρίου 1991
• Η Αμερικανική απάντηση για το τέλος της ΕΣΣΔ από το Dean Peter Krogh Foreign Affairs Digital Archives
• Μίλλερ, Κρις (5 Μαρτίου 2017). «Η μάχη για την διάσωση της Σοβιετικής οικονομίας». C-Span.