Уйгъур тили
| Уйгъур тили ئۇيغۇر تىلى, Uyghur tili, Уйғур тили | |
|---|---|
| Мемлекетлер: | Чин, Къазахистан |
| Ресмий статус: | Шинджанъ |
| Лаф эткен сайысы: | 10—20 миллион |
| Сыралама: | 98 |
| Сыныфлаштырма | |
| Категория: | Аврасия тиллери |
| Алтай тиллери | |
| Элифбе: | арап элифбеси, латин элифбеси, кирилл элифбеси |
| Тиль кодлары | |
| ISO 639-1: | ug |
| ISO 639-2: | uig |
| ISO 639-3: | uig |
 Википедиянынъ Уйгъурджа болюги бар
| |
Уйгъур тили (озь ады ئۇيغۇر تىلى, Уйгхур тили, Уйғур тили) - Шаркъий Тюркистандаки Уйгъур халкъы тарафындан лаф этильген Къарлукъ группадан бир Тюркий тильдир.
Сес бильгиси
[денъиштир | кодуны денъиштир]
Уйгъур тилинде 8 созукъ, 24 тутукъ сеси бар. Уйгъур тилинде эки чешит э сеси бардыр. Булардан э къырымтатар тилиндекинден даа ачыкъ, é исе даа къапалы теляффуз этилир. Къалын олгъан къ ве гх сеслери янында и-лер ы оларакъ окъулалар, дигер ерлерде исе и окъулгъаны къабул этилир. къ ве гх сеслери къырымтатар тилиндекинден даа къалындыр. Бу сеслер гъыртлагъа даа якъын оларакъ теляффуз этилир. x сеси къатты оларакъ теляффуз этильген бир гъыртлакъ сесидир. нг къырымтатар нъ-ге якъындыр.
Джогърафик дагъылув
[денъиштир | кодуны денъиштир]
Уйгъурджа Чинде 9 миллион киши тарафындан чокъусы узакъ гъарб Шинджанъ Уйгъур Мухтар Районында лаф этелер. Уйгъурджа айрыджа 500 000 киши тарафындан Къазахистанда лаф этелер, ве Афгъанистан, Арнавутлыкъ, Австралия, Бельчика, Канада, Алмания, Индонезия, Къыргъызистан, Могъолистан, Пакистан, Саудий Арабистан, Исвечия, Тайван, Таджикистан, Тюркие, Буюк Британия, АКъШ, ве Озьбекистанда Уйгъур джемаатлары бардыр.
Элифбе
[денъиштир | кодуны денъиштир]Уйгъурджа X асырдан берли арап элифбесинен язылмакъта. 1969-1983 йыллары арасында Чин укюметининъ азырлаткъан Енги Език̡ деген Уйгъур латин элифбеси иле язылгъан, факъат сонъра Уйгъур сеслери косьтерген тамамлайыджы ишаретлер иле Арап элифбесине къайтты. 2000-нджи сенелерден берли янъы Уйгъур Латин Йéзикъи деген бир уруфат къулланылып башлады. Ашагъыдаки джедвель Арап ве Латин афилерининъ бир тенъештирилювидир:
| Арап | Латин | Кирил | УЛЙ | Къырымтатар транслитерациясы | ЫПА | Арап | Латин | Кирил | УЛЙ | Къырымтатар транслитерациясы | ЫПА | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ئا | А а | А а | А а | А а | /a/ | ق | Ⱪ ⱪ | Қ қ | Къ къ | Къ къ | /q/ | |
| ئە | Ə ə | Ə ə | Э э | Э э | /æ/ | ك | К к | К к | К к | К к | /k/ | |
| ب | Б б | Б б | Б б | Б б | /b/ | ڭ | -нг | Ң ң | -нг | Нъ нъ | /ŋ/ | |
| پ | П п | П п | П п | П п | /p/ | گ | Г г | Г г | Г г | Г г | /ɡ/ | |
| ت | Т т | Т т | Т т | Т т | /t/ | ل | L л | Л л | L л | L л | /l/ | |
| ج | Ж ж | Җ җ | Ж ж | C дж | /ʤ/ | م | M м | М м | M м | M м | /m/ | |
| چ | Къ къ | Ч ч | ДЖХ джх | Ч ч | /ʧ/ | ن | Н н | Н н | Н н | Н н | /n/ | |
| خ | Х х | X x | X x | Х х | /x/ | ھ | Ⱨ ⱨ | Һ һ | Х х | Х х | /h/ | |
| د | D д | Д д | D д | D д | /d/ | ئو | О о | О о | О о | О о | /o/ | |
| ر | Р р | Р р | Р р | Р р | /r/ | ئۇ | У у | У у | У у | У у | /u/ | |
| ز | З з | З з | З з | З з | /z/ | ئۆ | Ɵ ɵ | Ө ө | О о | О о | /ø/ | |
| ژ | Ⱬ ⱬ | Ж ж | Ж ж | Ж ж | /ʒ/ | ئۈ | У у | Ү ү | У у | У у | /y/ | |
| س | С с | С с | С с | С с | /s/ | ۋ | V в | В в | W w | V в | /v/ | |
| ش | X x | Ш ш | СХ сх | Ш ш | /ʃ/ | ئې | Э э | Э э | É é | Э э | /e/ | |
| غ | Ƣƣ | Ғ ғ | ГХ гх | Гъ гъ | /ʁ/ | ئى | I и | И и | I и | И и/I ы | /i/ я да /ɨ/ | |
| ف | Ф ф | Ф ф | Ф ф | Ф ф | /f/ | ي | Й й | Й й | Й й | Й й | /j/ |
Уйгъур Кирил элифбеси тамамлайыджы оларакъ эки ариф саиптир, ки булар эки сеснинъ комбинациясыдыр. Булар ашагъыда Арап ве Латин арифлерининъ тыпкъыдашы иле косьтерильген.
| Кирил | Арап | Латин |
|---|---|---|
| Ю ю | يۇ | ю |
| Я я | يا | я |
Язы мисали
[денъиштир | кодуны денъиштир]- Уйгъурджа (Енги Език̡):
Х̡əммə адəм затидинла əркин, иззəт-х̡ɵрмəт wə х̡ок̡ук̡та баб-бараwəр болуп туƣулƣан. Улар əк̡ильгə wə wиⱬданƣа игə, х̡əмдə бир-биригə к̡эриндаxлик̡ мунасиwитигə хаx рох билəн му’амилə к̡илиxи керəк.
- Уйгъурджа (Уйгъур Латин Йéзиги):
Хемме адем затидинла эркин, иззет-хёрмет wе хокъукъта баббараwер болуп тугхулгхан. Улар экъильгхе wе wиждангха иге хемде бир-бириге къéриндасхликъ мунасиwитиге xасх роx билен му’амиле къилисхи кéрек.
- Уйгъурджа (Кирил):
Һәммә адәм затидинла әркин, иззәт-һөрмәт вә һоқуқта баббаравәр болуп туғулған. Улар әқилғә вә вижданға игә һәмдә бир-биригә қериндашлиқ мунасивитигә хаш рох билән му’амилә қилиши керәк.
- Уйгъурджа (Къырымтатар транслитерациясы):
Хемме адем затидинла эркин, иззет-хёрмет ве хокъукъта баббаравер болуп тугъулгъан. Улар экъильгъе ве виждангъа иге хемде бир-бириге къериндашликъ мунасивитиге хаш рох билен му’амиле къилиши керек.
- Къырымтатарджа:
Бутюн инсанлар урь, сайгъы ве укъукълар итибары иле мусавий догъалар. Акъыл ве видждангъа саиплер ве бир-бирлерине къаршы агъа-къардашлыкъ фикирнен арекет этмелидирлер.