ڕووحوڵڵا خومەینی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

سەید ڕووحوڵڵا خومەینی
سەید ڕووحوڵڵا خومەینی;
لەدایکبوون	٢٤ی ئەیلوولی ١٩٠٢; خومەین، ئێران
مەرگ	٣ی حوزەیرانی ١٩٨٩; تاران، ئێران
ھۆکاری مەرگ	جەڵدەی دڵ
شوێنی گۆڕ	مەزارگەی خومەینی
نەتەوە	ئێرانی
پیشە	ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران
چالاکبوون	١٩٧٩–١٩٨٩
پێش	پۆستەکە دامەزرا -محەممەدڕەزا پەھلەوی وەکوو شای ئێران
پاش	عەلی خامنەیی
ئایین	ئیسلام (شیعە)
ھاوسەر	خەدیجە سەقەفی
مناڵ(ەکان)	٧ لەوانە مستەفا ٬زەھرا، فەریدە و ئەحمەد
وێبگە	imam-khomeini.ir
واژوو

گەڕان بە مێژوودا

→ گۆڕانکاریی کۆنتر گۆڕانکاریی نوێتر ←

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو

دیداریویکیدەق

نێوھێڵ

وەک پێداچوونەوەی ‏١٥:١٩، ٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٤

سەید ڕووحوڵڵا موستەفەوی خومەینی (بە فارسی: سید ڕوحاللە موسوی خمینی؛ ٢٤ی ئەیلوولی ١٩٠٢ لە خومەین – ٣ی حوزەیرانی ١٩٨٩ لە تاران)، ناسراو بە ئایەتوڵڵا خومەینی یان ئیمام خومەینی، پێشەوا، نووسەر، شاعیر و مەرجەعێکی تەقلیدی شیعەی ئێرانی بوو، کە وەکوو دامەزرێنەر و یەکەمین ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران ھەتا دواڕۆژی ژیانی لەسەر کار بوو. خومەینی یەکێک لە ڕێبەرانی جەماوەری ئێران بوو کە لە ڕووخانی ڕژێمی پەھلەوی و سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێراندا ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو.^[١]^[٢]

خومەینی لە مەدرەسە فیقە و فەلسەفەی ئیسلامی و عیرفانی خوێندووە و لە ساڵی ١٣١٣دا گەیشتووەتە ئیجتیھاد. بە گوتەی ساواک مۆڵەتی ئیجتیھادەکەی لە عەبدولکەریم حائری یەزدی وەرگرتووە بەپێی وەشانێکی دیکە نەیکردووە ئیجتیھاد لە ھیچ کەسێک داوای مۆڵەتی نەکردووە و مۆڵەتی لەو شێوەیەی بە کەس نەداوە. دژی سیاسەتەکانی محەممەدڕەزا پەھلەوی بەتایبەت شۆڕشی سپی و پێدانی مافی دەنگدان بە ژنان لەلایەن شاوە خەباتی کردووە و بەھۆی تۆمەتبارکردنی شا بە پەیڕەوکردنی سیاسەتەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا لە ساڵی ١٣٤٢، بۆ ماوەی ١٠ مانگ زیندانی کرا^[٣] و ساڵی دواتر، بەھۆی وتارەکانی دژی تەسلیمبوون بە ڕاوێژکارە سەربازییەکانی ئەمریکا، دەربەدەر کرا، سەرکردایەتی ئیسلامییەکان و ئۆپۆزسیۆنی کرد و دەستی کرد بە داڕشتنی تیۆری دەسەڵاتی ئایینی - کە بنەماکانی تا شۆڕش بۆ خەڵک بە نادیاری مانەوە - لە ڕۆژانی کۆتاییدا کە بەرەو سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران، وەک ڕێبەرەکەی، شورای شۆڕشگێڕی و حکوومەتی کاتی پێکھێنا. لە ١٢ی ڕێبەندان ١٣٥٧، خومەینی گەڕایەوە بۆ ئێران و لە ٢٢ی ڕێبەندان شۆڕشەکە سەرکەوتنی بەدەستھێنا.

ساڵانی سەرەتایی

پاشخان

ڕوحوڵڵا خومەینی لە ڕەچەڵەکی خاوەن زەوییە بچووکەکان و پیاوانی ئایینی و بازرگانەکانەوە ھاتووە.^[٤] باوباپیرانی بەرەو کۆتایی سەدەی ١٨ لە ماڵە ڕەسەنەکەیانەوە لە نیشاپور لە پارێزگای خۆراسان لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێران بۆ مانەوەیەکی کورت بۆ شانشینی ئاواد کە ناوچەیەکە لە ویلایەتی مۆدێرن ئۆتار پرادێش لە ھیندستان کە فەرمانڕەواکانی موسڵمانی شیعە دوازدە ئیمامی بە ڕەچەڵەک فارس بوون کۆچیان کردووە.^[٥]^[٦]^[٧]^[٨] لە ماوەی حوکمڕانییەکەیاندا بە شێوەیەکی بەرفراوان بانگھێشتی ژمارەیەکی بەردەوام لە زانایانی فارسی، شاعیر، دادوەر، تەلارساز و وێنەکێشیان کرد.^[٨] لە کۆتاییدا خێزانەکەی لە شارۆچکەیەکی بچووک لە کینتور، نزیک لوکناو پایتەختی ئاوەد نیشتەجێ بوون.^[٩]^[١٠]^[١١]^[١٢] باپیرەی خومەینی، سەید ئەحمەد موسەوی ھیندی، لە کینتوور لەدایکبووە.^[١٠]^[١٢] لە ساڵی ١٨٣٠ لێنۆی بەجێھێشت بۆ سەردان کردنی گۆڕی عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب لە نەجەف، عێراقی عوسمانی (عێراقی ئێستا) و ھەرگیز نەگەڕایەوە. بە گوتەی مۆین ئەم کۆچکردنە بۆ دەربازبوون بوون لە بڵاوبوونەوەی دەسەڵاتی بەریتانیا لە ھیندستان بوو. لە ساڵی ١٨٣٤ سەید ئەحمەد موسەوی ھیندی سەردانی ئێرانی کرد و لە ساڵی ١٨٣٩ لە خومەین نیشتەجێ بوو. ھەرچەندە لە ئێران مایەوە و نیشتەجێ بوو، بەڵام بەردەوام بە ناوی ھیندی ناسراوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ مانەوەی لە ھیندستان و تەنانەت ڕوحوڵڵا خومەینی لە ھەندێک لە غەزەلەکانیدا زمانی ھیندی وەک ناوی قەڵەم بەکارھێناوە. باپیری خومەینی، میرزا ئەحمەد موجتەھید خونساری، ئەو پیاوە ئایینییە بوو کە لە کاتی ناڕەزایەتی تووتندا فەتوای قەدەغەکردنی بەکارھێنانی تووتنی دەرکرد.^[١٣]^[١٤]

منداڵی

بەپێی بەڵگەنامەی لەدایکبوونی، ڕوحوڵڵا موسەوی خومەینی کە ناوی یەکەمی بە واتای «ڕۆحی خوا» دێت، لە ١٧ی گوڵانی ١٩٠٠ لە خومەین سەر بە پارێزگای مەرکەزی لەدایک بووە ھەرچەندە مورتەزای برای (دواتر بە ئایەتوڵڵا پەسەندی دە ناسراوە) ڕۆژی لەدایکبوونی خۆی لە ٢٤ی ڕەزبەری ١٩٠٢ ساڵیادی لەدایکبوونی کچی محمد، فاتیمە دادەنێت .^[١٥]^[١٦] دوای کوژرانی باوکی، زیاتر لە دوو ساڵ دوای لەدایکبوونی لە ساڵی ١٩٠٣، لەلایەن خاڵۆزایییەوە پەروەردە کزا. ڕووحوڵڵا لە تەمەنی شەش ساڵییەوە دەستی بە خوێندنی سەرەتایی قورئان و فارسی کرد. ساڵی دواتر دەستی کرد بە خوێندن لە قوتابخانەیەکی ناوچەکە، لەوێ فێری ئایین و نۆحە خانی (خوێندنەوەی ماتەمینی) و بابەتەکانی تری نەریتی بوو. بە درێژایی تەمەنی منداڵی بە ھاوکاری خزم و کەسوکاری لەوان جەعفەر ئامۆزای دایکی و مۆرتەزا پەسەندی دە برا گەورەکەی درێژە بە خوێندنی ئایینی دا.

پەروەردە و وانەوتنەوە

لەدوای جەنگی جیھانی یەکەم، ڕێکخستن کرا بۆ ئەوەی لە مەدرەسەی ئیسلامی لە ئەسفەھان بخوێنێت، بەڵام لەبری ئەوە چوو بۆ مەدرەسەی ئەراک. خرایە ژێر سەرکردایەتی ئایەتوڵڵا عەبدولکەریم حائری یەزدی. خومەینی لە ساڵی ١٩٢٠دا ڕووی لە شاری ئەراک کرد و دەستی بە خوێندن کرد. ساڵی دواتر ئایەتوڵڵا حانری یەزدی گواسترایەوە بۆ مەدرەسەی ئیسلامی لە شاری قوم لە باشووری ڕۆژاوای تاران و قوتابییەکانی بانگھێشت کرد بۆ شوێنکەوتن. خومەینی بانگھێشتەکەی قبوڵ کرد و لە قوتابخانەی دار ئەلشەفا لە قوم نیشتەجێ بوو. لێکۆڵینەوەکانی خومەینی بریتی بوون لە شەریعەتی ئیسلامی (شەریعەت) و فیقھی (فیقھ)، بەڵام تا ئەو کاتە خومەینی حەزێکی لە شیعر و فەلسەفە (عیرفان)یشی بەدەستھێنابوو. کەواتە خومەینی لەگەڵ گەیشتن بە قوم داوای ڕێنوێنی لە میرزا عەلی ئەکبەر یەزدی زانای فەلسەفە و عیرفان دەکات. یەزدی لە ساڵی ١٩٢٤ کۆچی دوایی کرد، بەڵام خومەینی لەگەڵ دوو مامۆستای دیکە بە ناوەکانی جەواد عەقا مەلەکی تەبریزی و ڕافیعی قەزوین بەردەوام بوو لە پەیڕەوکردنی حەز و ئارەزووی فەلسەفە؛ بەڵام ڕەنگە گەورەترین کاریگەری لەسەر خومەینی مامۆستایەکی دیکە بووبێت بە ناوی میرزا محمد عەلی شەھابادی و عیرفانی مێژوویی سۆفی، لەوانە مەلا سەدرا و ئیبن عەرەبی. خومەینی فەلسەفەی یۆنانی کۆنی خوێندووە و ھەم لەژێر کاریگەری ھەردوو فەلسەفەی ئەرستۆ کە بە دامەزرێنەری ژیربێژی سەیری دەکرد^[١٧] و ھەم ئەفلاتوون کە بۆچوونەکانی «لە بواری خودایی» دا بە «گۆڕ و پتەو» دەزانی بە شێوەیەکی سەرەکی لەژێر کاریگەری ئیبن سینا و مەلا سەدرا بوو.^[١٨]^[١٧]

لایەنە سیاسییەکان

زۆرجار وانەوتنەوەکانی لە مەدرەسەدا لەسەر گرنگی ئایین بۆ پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییە پراکتیکییەکانی ئەو سەردەمە بوو، ھەروەھا لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا دژی سیکولاریزم کاری دەکرد. خومەینی ھەروەھا بەھای دا بە ئامانجی ئیسلامییەکان وەک شێخ فەزلوڵڵا نوری و ئەبولقاسم کاشانی. خومەینی فەزلوڵڵا نوری وەک «کەسایەتییەکی پاڵەوان» دەبینی و ناڕەزایەتییەکانی خۆی بە دەستوور و دەسەڵاتی سیکولار لە ئەنجامی ناڕەزایەتییەکانی نوری دژی دەستووری ساڵی ١٩٠٧ دانا.^[١٩]^[٢٠]^[٢١]

چالاکیی سیاسی سەرەتایی

پاشبنەما

لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا، پیاوانی ئایینی خۆیان بە ھێزێکی سیاسی بەھێز لە ئێراندا نیشان دابوو کە دژی ئیمتیازێک بۆ بەرژەوەندییەکی بیانی (بەریتانی)، دەستپێشخەری ناڕەزایەتی تووتنیان کردبوو.^[٢٢] خومەینی لە تەمەنی ٦١ ساڵیدا دوای مردنی ئایەتوڵڵا سەید حوسێن بۆروجێردی (١٩٦١)، پێشەنگی ئایینی شیعەگۆڕەپانی سەرکردایەتی بە کراوەیی بینی، ھەرچەندە بێدەنگ بوو؛ چینی ڕۆحانیی ھەر لە بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە کە مۆدێرنیزەری سێکۆلار و دژە ڕۆحانیی ڕەزاشا پەھلەوی ھاتە سەر دەسەڵات، لە دۆخی بەرگریدا بوو. محەممەد ڕەزاشا کوڕی ڕەزا شۆڕشی سپی ڕێکخست کە ئەمەش بەرەنگاربوونەوەکی دیکە بوو بۆ مەلاکان.^[٢٣]

دژایەتی شۆڕشی سپی

شا لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٦٣ شۆڕشی سپی ڕاگەیاند، کە بەرنامەیەکی شەش خاڵیی چاکسازییە و داوای چاکسازی لە زەوی و زار و بە نیشتیمانیکردنی دارستانەکان و فرۆشتنی کارگە دەوڵەتییەکان بە بەرژەوەندییە تایبەتییەکان و گۆڕانکارییەکانی ھەڵبژاردن بۆ مافی مافی ژنان و ڕێگەدان بە غەیرە موسڵمانان دەکرد وەرگرتنی پۆست، ھاوبەشکردنی قازانج لە پیشەسازیدا، و ھەڵمەتێکی خوێندەواری لە قوتابخانەکانی وڵاتدا. ھەندێک لەو دەستپێشخەرییانە بە مەترسیدار سەیر دەکران، بەتایبەتی لەلایەن مەلا شیعەکانی (زانایانی ئایینی) بەھێز و ئیمتیازدارەوە، ھەروەھا وەک ڕەوتی ڕۆژاواییکردن لەلایەن نەریتخوازەکانەوە. خومەینی بە «ھێرشکردن بۆ سەر ئیسلام» سەیری ئەوانی دەکرد. خومەینی کۆبوونەوەی مەرجەعە باڵاکانی دیکەی قوم بانگھێشت کرد و ڕازییان کرد کە بڕیاری بایکۆتی ڕیفراندۆمی شۆڕشی سپی بدەن. خومەینی لە ٢٢ی ڕێبەندانی ١٩٦٣ بەیاننامەیەکی بە وشەی توند دەرکرد کە ھەم شا و ھەم پلانی چاکسازییەکەی شەرمەزار کرد. دوای دوو ڕۆژ شا ستوونێکی زرێپۆشی بردە قوم، وتارێکی پێشکەش کرد و بە توندی ھێرشی کردە سەر مەلاکان وەک چینێک. خومەینی درێژەی بە ئیدانەکردنی بەرنامەکانی شا دا و مانیفێستێکی دەرکرد کە واژووی ھەشت زانای ئایینی باڵای شیعەی دیکەی لەسەر بوو. لە مانیفێستەکەی خومەینیدا ئاماژە بەوە کراوە کە شا بە شێوەی جۆراوجۆر دەستووری پێشێل کردووە، ئەو تەشەنەسەندنی گەندەڵی ئەخلاقی لەو وڵاتەدا شەرمەزار دەکات و شای بە ملکەچبوون بۆ ئەمریکا و ئیسرائیل تۆمەتبار کردووە. ھەروەھا فەرمانی دا کە ئاھەنگی نەورۆز بۆ ساڵی ١٣٤٢ی ئێران (کە کەوتە بەر ٢١ی ئازاری ١٩٦٣) وەک نیشانەی ناڕەزایەتی بەرامبەر بە سیاسەتەکانی حکوومەت ھەڵبوەشێتەوە. پاشنیوەڕۆی ڕۆژی عاشورا (٣ی خەرمانانی ١٩٦٣) خومەینی لە مەدرەسەی فەیزییە وتارێکی پێشکەش کرد کە شای کێشا ھاوتەریبی خەلیفەی یەزید کە لەلایەن شیعەکانەوە وەک 'ستەمکار' ھەست پێدەکرێت و و شای بە "بەدبەخت، " پیاوی بەدبەخت" و ئاگادارکردنەوەی ئەوەی کە ئەگەر ڕێگاکانی نەگۆڕێت ڕۆژێک دێت کە خەڵک سوپاسی ڕۆشتنی لە وڵات دەکەن. ڕێکەوتی ٥ی خەرمانانی ١٣٥٧ی ھەتاوی (١٥ی خورداد) کاتژمێر ٣:٠٠ی سەرلەبەیانی، دوو ڕۆژ دوای ئەم ئیدانەکردنی ئاشکرای شا، خومەینی لە شاری قوم ڕاگیرا و بۆ تاران ڕاگوێزرا. دوابەدوای ئەم چالاکییە، سێ ڕۆژ ئاژاوەی گەورە لە سەرتاسەری ئێران ڕوویدا و نزیکەی ٤٠٠ کەسیش گیانیان لەدەستدا. ئەو ڕووداوە ئێستا بە بزووتنەوەی ١٥ خورداد ناودەبرێت. خومەینی تا مانگی پووشپەڕ لەژێر دەستبەسەری ماڵەوەدا مایەوە.

ژیان لە تاراوگەدا

خومەینی زیاتر لە ١٤ ساڵ لە تاراوگەدا بەسەر بردووە و زۆربەیان لە شاری نەجەفی عێراق بووە. سەرەتا لە ٤ی تشرینی دووەمی ١٩٦٤ ڕەوانەی تورکیا کرا و لەوێ لە شاری بورسا لە ماڵی عەقید عەلی سێتینەری دەزگای زانیاری سەربازی تورکیا مایەوە.^[٢٤] لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٦٥، دوای کەمتر لە ساڵێک، ڕێگەی پێدرا ڕوو لە نەجەف بکات، تا ساڵی ١٩٧٨ لەوێ مایەوە، دواتر لەلایەن سەددام حوسێن جێگری سەرۆکی ئەوکاتەوە دەرکرا.^[٢٥] لەم کاتەدا ناڕازیبوون لە شا خەریک بوو چڕتر بووەوە و خومەینی لە ٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٨ بە ڤیزەی گەشتیاری سەردانی نۆفلی شاتۆی کرد کە یەکێکە لە گەڕەکەکانی پاریسی فەرەنسا.^[٢٦]

تا کۆتایییەکانی شەستەکان، خومەینی یەکێک بوو لە شەش مەرجەعی تەقلید (نموونە بۆ لاساییکردنەوە) بوو لە جیھانی شیعەدا بۆ «سەدان ھەزار» شیعە یان زیاتر.^[٢٧] لەکاتێکدا خومەینی لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا بیرۆکەی دەسەڵاتی پاشایەتی سنوورداری لەژێر دەستووری ساڵی ١٩٠٦دا قبوڵ کرد – وەک لە کتێبەکەیدا کەشف ئەلئەسرار بەڵگەی لەسەرە – دوای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو ئەو بیرۆکەیەی ڕەتکردبووەوە. لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠ خومەینی زنجیرەیەک وتاری لە نەجەف سەبارەت بە حکوومەتی ئیسلامی پێشکەش کرد، دواتر وەک کتێبێک بە ناوی جۆراوجۆر حکوومەتی ئیسلامی یان حکوومەتی ئیسلامی: حوکمڕانی فەقێ (حوکمەتی ئیسلامی: وەڵایەت فەقییە) بڵاوکرایەوە. ئەم پرەنسیپە، پێش شۆڕش بۆ خەڵک نەناسرابوو، لە دوای شۆڕشەوە بە دەستووری نوێی ئێرانەوە لکێنرا.^[٢٨]^[٢٩]^[٣٠]

وەڵایەتی فەقییە (دەستەڵاتی زانای ئایینی)

ئەمە ناسراوترین و کاریگەرترین کاری خومەینی بوو، و بیرۆکەکانی خۆی لەسەر دەسەڵاتداری (لەو کاتەدا) داڕشت:

یاساکانی کۆمەڵگا تەنھا دەبێت لە یاساکانی خودا (شەرع) پێک بھێنرێن، کە بەسە چونکە «ھەموو کاروباری مرۆڤایەتی» و «ڕێنمایی و دەستوور دابین دەکات ،» بۆ ھەر «بابەتێک» لە «ژیانی مرۆڤدا»^[٣١] دادەمەزرێنێت.
لەبەر ئەوەی شەریعەت یاسایەکی گونجاوە، پێویستە ئەوانەی پۆستی حکومی دەگرن، زانیارییان لەسەر شەریعەت ھەبێت. بەو پێیەی زانایانی ئایینی ئیسلامی شارەزاترینن، فەرمانڕەوای وڵات دەبێ فەقیھێک بێت کە «لە زانست و دادپەروەری لە ھەموو ئەوانی تر بەرزتر بێت»،^[٣٢] (کە بە مەرجەع ناسراوە)، ھەروەھا ھەبوونی زیرەکی و توانای کارگێڕی. حوکمڕانی پاشا و یان کۆبوونەوەکان «ئەوانەی کە نوێنەری زۆرینەی خەڵک دەکەن» (واتە پەرلەمان و دەسەڵاتی ھەڵبژێردراوی یاسادانان) لەلایەن ئیسلامەوە بە «ھەڵە» ناسێنراوە.^[٣٣]
ئەم سیستەمە دەسەڵاتدارییە بۆ ڕێگریکردن لە نادادپەروەری و گەندەڵی و چەوساندنەوەی دەسەڵاتداران بەسەر ھەژاران و لاوازەکان و کوفر و لادان لە ئیسلام و شەریعەت؛ ھەروەھا بۆ لەناوبردنی کاریگەری و پیلانەکانی دژە ئیسلام لەلایەن زلھێزە دەرەکییە غەیرە موسڵمانەکانەوە پێویستە.^[٣٤]

چالاکی سیاسی پێش شۆڕش

فۆرمێکی دەستکاریکراوی سیستەمی ویلایەتی فەقێ دوای دەستبەکاربوونی خومەینی و شوێنکەوتووانی وەرگیرا و خومەینی یەکەمین «پاسەوان»یان «ڕێبەری مەزن»ی کۆماری ئیسلامی بوو؛ بەڵام لەم نێوەندەدا خومەینی تەنیا باسی «حکوومەتی ئیسلامی»ی دەکرد، ھەرگیز بە ڕستەیی نەیخستەڕوو کە بەڕاستی مانای چییە.^[٣٥] ڕەنگە ئەوانەی دەوروبەری ئاگاداری پێویستیی دەستەڵاتداری فەقێ بووبن بەڵام «لە چاوپێکەوتن، وتارەکان، پەیام و فەتواکان لەو ماوەیەدا یەک ئاماژە بە ولایت فەقێ نەکراوە.»^[٣٥] خومەینی ئاگادار بوو کە بیروبۆچوونەکانی بۆ دەستەڵاتی زانای ئایینیلە دەرەوەی تۆڕی ئیسلامی دژ بە شاکەی بڵاو نەکاتەوە و چینی مامناوەندی سێکۆلار لە بزووتنەوەکەی نەترسێنێت. بزووتنەوەکەی جەختی لە پۆپۆلیزم دەکرد، باسی لە شەڕکردن بۆ مۆستەزعەفین دەکرد، کە زاراوەیەکی قورئانییە بۆ چەوساوەکان یان بێبەشەکان، کە لەم چوارچێوەیەدا بە مانای «لە ئێران ھەمووان جگە لە شا و دیوانی شا» ھاتە ئاراوە.^[٣٦] لە ئێران، ژمارەیەک لە ھەنگاوە ھەڵەکانی شا، لەوانە سەرکوتکردنی ناڕەزایی دەربڕین، دژایەتی ڕژێمەکەی لێکەوتەوە. کۆپی کاسێتی وتارەکانی، کە بە توندی ئیدانەی شا دەکرد، بۆ نموونە "سیخوڕی جوولەکە، مارە ئەمریکییەکە کە دەبێت بە بەرد لە سەری بدرێت " بوو بە کاڵایەکی باو لە ئێراندا و یارمەتیدەر بوو بۆ لابردنی ئەفسانەی شا و شکۆمەندی دەسەڵاتی لەبەرچاوی خەڵکدا.^[٣٦]

سەرچاوەکان

ئاماژەکان

^ http://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php
^ http://www.britannica.com/eb/article-32981
^ «از ماجرای دستگیری امام خمینی (ڕە) در 15 خرداد 42 تا قیامی کە ڕنگ خون گرفت». yjc.ir/fa (بە فارسی). تاران. {{cite web}}: بیرخستنەوەکە پارامەترێکی نەناسراوی ھەیە: |2= (یارمەتی); دەقی «آخرین اخبار ایران و جھان» چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
^ Abrahamian، Ervand (1989). Radical Islam: The Iranian Mojahedin. I.B. Tauris. pp. 20. ISBN 1-85043-077-2.
^ «A short biography». Imam Khomeini: Life, Thought and Legacy. Islamic Book Trust. 2010. p. 19. ISBN 978-9675062254.
^ Sacred space and holy war: the politics, culture and history of Shi'ite Islam by Juan Ricardo Cole
^ Art and culture: endeavours in interpretation by Ahsan Jan Qaisar, Som Prakash Verma, Mohammad Habib
^ ^ئ ^ا Encyclopædia Iranica, "Avadh" 17 May 2017 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە., E. Yarshater
^ Ruhollah Khomeini's brief biography by Hamid Algar
^ ^ئ ^ا From Khomein, A biography of the Ayatollah, 14 June 1999, The Iranian
^ The Columbia world dictionary of Islamism by Olivier Roy, Antoine Sfeir
^ ^ئ ^ا Khomeini: life of the Ayatollah, Volume 1999 by Baqer Moin
^ Staff writer (21 February 2015). «Imam Khomeini's Biography». لە ڕەسەنەکە لە 3 April 2019 ئەرشیڤ کراوە. لە 17 April 2019 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
^ Khomeini: Life of the Ayatollah. I.B. Tauris. 2009 [1999]. ISBN 978-1-84511-790-0.
^ «Researcher's Note: Ruhollah Khomeini's birth date». Britannica.com. لە 12 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)
^ «Ayatollah Khomeini (1900–1989)». BBC History. لە 20 June 2013 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
^ ^ئ ^ا «Philosophy as Viewed by Ruhollah Khomeini». www.imamreza.net. لە ڕەسەنەکە لە 14 June 2011 ئەرشیڤ کراوە. لە 19 March 2010 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی) ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ Kashful-Asrar, p. 33 by Ruhollah Khomeini.
^ Con Coughlin (2009). Khomeini's Ghost: Iran since 1979. Pan MacMillan. ISBN 978-0-230-74310-6.
^ Globalisation, Religion & Development. International Journal of Politics & Economics. 2011. p. 45. ISBN 978-0-9568256-0-5.
^ Hamid Naficy (2011). A Social History of Iranian Cinema, Volume 3: The Islamicate Period, 1978–1984. Duke University Press Books. p. 159. ISBN 978-0-8223-4877-1.
^ Iran: From Religious Dispute to Revolution (بە ئینگلیزی). Wisconsin: Univ of Wisconsin Press. ی ی 2003. p. 31. ISBN 978-0-299-18473-5. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ «Ruhollah Musavi Khomeini, Ayatollah Summary». bookrags.com (بە ئینگلیزی). BookRags, Inc.
^ «The People's Shah». The New York Times (بە ئینگلیزی). 27ی ئابی 2000. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East (بە ئینگلیزی). Knopf Doubleday Publishing Group. ی ی 2007. p. 162. ISBN 978-0-307-42871-4. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ «Ruhollah Khomeini | Biography, Exile, Revolution, & Facts | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). 25ی تەممووزی 2024. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran (بە ئینگلیزی). New York: Simon and Schuster. ی ی 1985. p. 246. ISBN 978-0-671-55197-1. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ Hamid Algar, "Development of the Concept of velayat-i faqih since the Islamic Revolution in Iran", paper presented at London Conference on vilayat al-faqih, in June 1988, quoted in "The Rule of the Religious Jurist in Iran" by Abdulaziz Sachedina, p. 133 in Iran at the Crossroads, edited by John Esposito and R. K. Ramazani
^ «NYU Law: A Guide to the Legal System of the Islamic Republic of Iran». Nyulawglobal.org. لە ڕەسەنەکە لە 7 January 2012 ئەرشیڤ کراوە. لە 16 December 2011 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
^ Moin, Khomeini (2000), p. 218
^ Islam and Revolution (1981), pp. 29–30.
^ Islam and Revolution (1981), p. 59.
^ Islam and Revolution, (1981), pp. 31, 56.
^ Islam and Revolution (1981), p. 54.
^ ^ئ ^ا «The Constitution of Iran: Politics and the State in the Islamic Republic: Asghar Schirazi Translated by John O'Kane». Digest of Middle East Studies (بە ئینگلیزی). 1ی کانوونی دووەمی 1999. ISSN 1060-4367. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ ^ئ ^ا جیھاد: شوێنپێی ئیسلامی سیاسی: Jihad: the trail of political Islam (بە ئینگلیزی). Cambridge, Mass. : Harvard University Press. ی ی 2002. p. 111. ISBN 978-0-674-00877-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

سەرچاوەکان

Khomeini، Ruhollah (1981). Algar, Hamid (translator and editor) (ed.). Islam and Revolution: Writing and Declarations of Imam Khomeini. Berkeley, CA: Mizan Press. {{cite book}}: |editor= has generic name (یارمەتی)

Political offices
پێشوو ناونیشانی نوێ	Supreme Leader of Iran ١٩٧٩–١٩٨٩	جێگر عەلی خامنەیی
Military offices
پێشوو ئەبولحەسەن بەنیسەدر	فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانی ئێران ١٩٨١–١٩٨٩	جێگر عەلی خامنەیی

[1] ttps://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php

[2] ttps://www.britannica.com/eb/article-32981

[3] «از ماجرای دستگیری امام خمینی (ڕە) در 15 خرداد 42 تا قیامی کە ڕنگ خون گرفت». yjc.ir/fa (بە فارسی). تاران. {{cite web}}: بیرخستنەوەکە پارامەترێکی نەناسراوی ھەیە: |2= (یارمەتی); دەقی «آخرین اخبار ایران و جھان» چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)

[4] Abrahamian، Ervand (1989). Radical Islam: The Iranian Mojahedin. I.B. Tauris. pp. 20. ISBN 1-85043-077-2.

[5] «A short biography». Imam Khomeini: Life, Thought and Legacy. Islamic Book Trust. 2010. p. 19. ISBN 978-9675062254.

[6] Sacred space and holy war: the politics, culture and history of Shi'ite Islam by Juan Ricardo Cole

[7] Art and culture: endeavours in interpretation by Ahsan Jan Qaisar, Som Prakash Verma, Mohammad Habib

[Avadh-8] ئ ^ا Encyclopædia Iranica, "Avadh" 17 May 2017 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە., E. Yarshater

[Hamid-9] Ruhollah Khomeini's brief biography by Hamid Algar

[Iranian-10] ئ ^ا From Khomein, A biography of the Ayatollah, 14 June 1999, The Iranian

[11] The Columbia world dictionary of Islamism by Olivier Roy, Antoine Sfeir

[Moin1999-12] ئ ^ا Khomeini: life of the Ayatollah, Volume 1999 by Baqer Moin

[13] Staff writer (21 February 2015). «Imam Khomeini's Biography». لە ڕەسەنەکە لە 3 April 2019 ئەرشیڤ کراوە. لە 17 April 2019 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)

[14] Khomeini: Life of the Ayatollah. I.B. Tauris. 2009 [1999]. ISBN 978-1-84511-790-0.

[15] «Researcher's Note: Ruhollah Khomeini's birth date». Britannica.com. لە 12 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)

[16] «Ayatollah Khomeini (1900–1989)». BBC History. لە 20 June 2013 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)

[imamreza-17] ئ ^ا «Philosophy as Viewed by Ruhollah Khomeini». www.imamreza.net. لە ڕەسەنەکە لە 14 June 2011 ئەرشیڤ کراوە. لە 19 March 2010 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی) ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[18] Kashful-Asrar, p. 33 by Ruhollah Khomeini.

[19] Con Coughlin (2009). Khomeini's Ghost: Iran since 1979. Pan MacMillan. ISBN 978-0-230-74310-6.

[20] Globalisation, Religion & Development. International Journal of Politics & Economics. 2011. p. 45. ISBN 978-0-9568256-0-5.

[21] Hamid Naficy (2011). A Social History of Iranian Cinema, Volume 3: The Islamicate Period, 1978–1984. Duke University Press Books. p. 159. ISBN 978-0-8223-4877-1.

[22] Iran: From Religious Dispute to Revolution (بە ئینگلیزی). Wisconsin: Univ of Wisconsin Press. ی ی 2003. p. 31. ISBN 978-0-299-18473-5. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[23] «Ruhollah Musavi Khomeini, Ayatollah Summary». bookrags.com (بە ئینگلیزی). BookRags, Inc.

[24] «The People's Shah». The New York Times (بە ئینگلیزی). 27ی ئابی 2000. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[25] The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East (بە ئینگلیزی). Knopf Doubleday Publishing Group. ی ی 2007. p. 162. ISBN 978-0-307-42871-4. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[26] «Ruhollah Khomeini | Biography, Exile, Revolution, & Facts | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). 25ی تەممووزی 2024. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[27] The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran (بە ئینگلیزی). New York: Simon and Schuster. ی ی 1985. p. 246. ISBN 978-0-671-55197-1. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[28] Hamid Algar, "Development of the Concept of velayat-i faqih since the Islamic Revolution in Iran", paper presented at London Conference on vilayat al-faqih, in June 1988, quoted in "The Rule of the Religious Jurist in Iran" by Abdulaziz Sachedina, p. 133 in Iran at the Crossroads, edited by John Esposito and R. K. Ramazani

[29] «NYU Law: A Guide to the Legal System of the Islamic Republic of Iran». Nyulawglobal.org. لە ڕەسەنەکە لە 7 January 2012 ئەرشیڤ کراوە. لە 16 December 2011 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)

[30] Moin, Khomeini (2000), p. 218

[31] Islam and Revolution (1981), pp. 29–30.

[32] Islam and Revolution (1981), p. 59.

[33] Islam and Revolution, (1981), pp. 31, 56.

[34] Islam and Revolution (1981), p. 54.

[Schirazi-35] ئ ^ا «The Constitution of Iran: Politics and the State in the Islamic Republic: Asghar Schirazi Translated by John O'Kane». Digest of Middle East Studies (بە ئینگلیزی). 1ی کانوونی دووەمی 1999. ISSN 1060-4367. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[Kepel-36] ئ ^ا جیھاد: شوێنپێی ئیسلامی سیاسی: Jihad: the trail of political Islam (بە ئینگلیزی). Cambridge, Mass. : Harvard University Press. ی ی 2002. p. 111. ISBN 978-0-674-00877-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

[٢٢]

[٢٣]

[٢٤]

[٢٥]

[٢٦]

[٢٧]

[٢٨]

[٢٩]

[٣٠]

[٣١]

[٣٢]

[٣٣]

[٣٤]

[٣٥]

[٣٦]

@@ ھێڵی ١: / ھێڵی ١: @@
 {{کەسایەتی
 | ناو                  = سەید ڕووحوڵڵا خومەینی
-| ناوی_خۆماڵی          = سید روح‌الله مصطفوی موسوی خمینی
+| ناوی_خۆماڵی          = سید ڕوحاللە مصطفوی موسوی خمینی
 | زمانی_ناوی_خۆماڵی    = فارسی
-| وێنە                 = Ruhollah Khomeinii.jpg
+| وێنە                 = Portrait of Ruhollah Khomeini.jpg
 | قەبارەی وێنە         = 230px
 | جێگری_وێنە           =
@@ ھێڵی ١٧: / ھێڵی ١٧: @@
 | ھۆکاری مردن          = [[جەڵدەی دڵ]]
 | شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
-| شوێنی گۆڕ            = بەھەشتی زەھرای تاران
+| شوێنی گۆڕ            = مەزارگەی خومەینی
 | مۆنۆمێنتەکان         =
 | نیشتەجێ              =
@@ ھێڵی ٤٢: / ھێڵی ٤٢: @@
 | سەرناو               =
 | وادە                 =
-| پێشوو                =
+| پێشوو                =پۆستەکە دامەزرا -[[محەممەدڕەزا پەھلەوی]] وەکوو شای ئێران
-| جێگر                 =
+| جێگر                 =[[عەلی خامنەیی]]
 | حیزب                 =
 | بزاڤ                 =
-| بەرانبەرەکان         =
+| بەرامبەرەکان         =
 | ئایین                = [[ئیسلام]] ([[شیعە]])
 | سزای_تاوانباری       =
@@ ھێڵی ٥٢: / ھێڵی ٥٢: @@
 | ھاوسەر               = خەدیجە سەقەفی
 | یار                  =
-| منداڵەکان            = ٢
+| منداڵەکان            = ٧ لەوانە مستەفا ٬زەھرا، فەریدە و ئەحمەد
 | دایک و باوک          =
 | خزمەکان              =
@@ ھێڵی ٥٩: / ھێڵی ٥٩: @@
 | جێگری_واژوو          =
 | قەبارەی_واژوو        =
-| ماڵپەڕ               =
+| ماڵپەڕ               ={{URL|imam-khomeini.ir}}
 }}
-'''سەید ڕووحوڵڵا موستەفەوی خومەینی''' ({{بە فارسی|سید روح‌الله موسوی خمینی}}؛ ٢٤ی ئەیلوولی ١٩٠٢ لە [[خومەین]] – ٣ی حوزەیرانی ١٩٨٩ لە [[تاران]])، ناسراو بە '''ئایەتوڵڵا خومەینی''' (بە فارسی: آیت‌الله خمینی) یان '''ئیمام خومەینی''' (بە فارسی: امام خمینی)، پێشەوا، نووسەر، شاعیر و مەرجەعێکی تەقلیدی [[شیعە]]ی ئێرانی بوو، کە وەکوو دامەزرێنەر و یەکەمین [[ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران]] ھەتا دواڕۆژی ژیانی لەسەر کار بوو. خومەینی یەکێک لە ڕێبەرانی جەماوەری ئێران بوو کە لە ڕووخانی [[شانشینی پەھلەوی|ڕژێمی پەھلەوی]] و سەرکەوتنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران]]دا ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو.<ref>http://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php</ref><ref>http://www.britannica.com/eb/article-32981</ref>
+'''سەید ڕووحوڵڵا موستەفەوی خومەینی''' ({{بە فارسی|سید ڕوحاللە موسوی خمینی}}؛ ٢٤ی ئەیلوولی ١٩٠٢ لە [[خومەین]] – ٣ی حوزەیرانی ١٩٨٩ لە [[تاران]])، ناسراو بە '''ئایەتوڵڵا خومەینی''' یان '''ئیمام خومەینی'''، پێشەوا، نووسەر، شاعیر و مەرجەعێکی تەقلیدی [[شیعە]]ی ئێرانی بوو، کە وەکوو دامەزرێنەر و یەکەمین [[ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران]] ھەتا دواڕۆژی ژیانی لەسەر کار بوو. خومەینی یەکێک لە ڕێبەرانی جەماوەری ئێران بوو کە لە ڕووخانی [[شانشینی پەھلەوی|ڕژێمی پەھلەوی]] و سەرکەوتنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران]]دا ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو.<ref>http://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php</ref><ref>http://www.britannica.com/eb/article-32981</ref>
+خومەینی لە مەدرەسە فیقە و [[فەلسەفەی ئیسلامی]] و [[عیرفان]]ی خوێندووە و لە ساڵی ١٣١٣دا گەیشتووەتە ئیجتیھاد. بە گوتەی [[ساواک]] مۆڵەتی ئیجتیھادەکەی لە عەبدولکەریم حائری یەزدی وەرگرتووە بەپێی وەشانێکی دیکە نەیکردووە ئیجتیھاد لە ھیچ کەسێک داوای مۆڵەتی نەکردووە و مۆڵەتی لەو شێوەیەی بە کەس نەداوە. دژی سیاسەتەکانی [[محەممەدڕەزا پەھلەوی]] بەتایبەت [[شۆڕشی سپی]] و پێدانی مافی دەنگدان بە ژنان لەلایەن شاوە خەباتی کردووە و بەھۆی تۆمەتبارکردنی شا بە پەیڕەوکردنی سیاسەتەکانی [[ئیسرائیل]] و [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا]] لە ساڵی ١٣٤٢، بۆ ماوەی ١٠ مانگ زیندانی کرا<ref>{{cite web|first1=خبرگزاری باشگاە خبرنگاران | آخرین اخبار ایران و جھان ||last1=YJC|title=از ماجرای دستگیری امام خمینی (ڕە) در 15 خرداد 42 تا قیامی کە ڕنگ خون گرفت|url=https://www.yjc.ir/fa/news/6115389/از-ماجرای-دستگیری-امام-خمینیرھ-در-15-خرداد-42-تا-قیامی-کھ-رنگ-خون-گرفت|website=yjc.ir/fa|location=تاران|language=fa}}</ref> و ساڵی دواتر، بەھۆی وتارەکانی دژی تەسلیمبوون بە ڕاوێژکارە سەربازییەکانی ئەمریکا، دەربەدەر کرا، سەرکردایەتی ئیسلامییەکان و ئۆپۆزسیۆنی کرد و دەستی کرد بە داڕشتنی تیۆری دەسەڵاتی ئایینی - کە بنەماکانی تا شۆڕش بۆ خەڵک بە نادیاری مانەوە - لە ڕۆژانی کۆتاییدا کە بەرەو سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران، وەک ڕێبەرەکەی، شورای شۆڕشگێڕی و حکوومەتی کاتی پێکھێنا. لە ١٢ی ڕێبەندان ١٣٥٧، خومەینی گەڕایەوە بۆ ئێران و لە ٢٢ی ڕێبەندان شۆڕشەکە سەرکەوتنی بەدەستھێنا.
+== ساڵانی سەرەتایی ==
+=== پاشخان ===
+ڕوحوڵڵا خومەینی لە ڕەچەڵەکی خاوەن زەوییە بچووکەکان و پیاوانی ئایینی و بازرگانەکانەوە ھاتووە.<ref>{{cite book |first=Ervand |last=Abrahamian |title=Radical Islam: The Iranian Mojahedin |url=https://archive.org/details/radicalislamiran0000abra |publisher=I.B. Tauris|year=1989|isbn=1-85043-077-2|pages=[https://archive.org/details/radicalislamiran0000abra/page/20 20]}}</ref> باوباپیرانی بەرەو کۆتایی سەدەی ١٨ لە ماڵە ڕەسەنەکەیانەوە لە نیشاپور لە پارێزگای خۆراسان لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێران بۆ مانەوەیەکی کورت بۆ شانشینی ئاواد کە ناوچەیەکە لە ویلایەتی مۆدێرن ئۆتار پرادێش لە ھیندستان کە فەرمانڕەواکانی موسڵمانی [[شیعەی دوازدە ئیمام|شیعە دوازدە ئیمامی]] بە ڕەچەڵەک فارس بوون کۆچیان کردووە.<ref>{{cite book|last1=Algar|first1=Hamid|author-link1=Hamid Algar|editor1-last=Koya|editor1-first=Abdar Rahman|title=Imam Khomeini: Life, Thought and Legacy|date=2010|publisher=Islamic Book Trust|isbn=978-9675062254|page=19|chapter=A short biography}}</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=ntarP5hrza0C&dq=awadh+persian&pg=PA8 Sacred space and holy war: the politics, culture and history of Shi'ite Islam] by Juan Ricardo Cole</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=7BaVwfpWZgUC&dq=awadh+origin&pg=RA2-PA17 Art and culture: endeavours in interpretation] by Ahsan Jan Qaisar, Som Prakash Verma, Mohammad Habib</ref><ref name="Avadh">''Encyclopædia Iranica'', [http://www.iranicaonline.org/articles/avadh-english-also-audh-or-oudh-an-ancient-cultural-and-administrative-region-lying-between-the-himalayas-and-the-ganges-i "Avadh"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170517012521/http://www.iranicaonline.org/articles/avadh-english-also-audh-or-oudh-an-ancient-cultural-and-administrative-region-lying-between-the-himalayas-and-the-ganges-i |date=17 May 2017}}, E. Yarshater</ref> لە ماوەی حوکمڕانییەکەیاندا بە شێوەیەکی بەرفراوان بانگھێشتی ژمارەیەکی بەردەوام لە زانایانی فارسی، شاعیر، دادوەر، تەلارساز و وێنەکێشیان کرد.<ref name="Avadh"/> لە کۆتاییدا خێزانەکەی لە شارۆچکەیەکی بچووک لە کینتور، نزیک لوکناو پایتەختی ئاوەد نیشتەجێ بوون.<ref name="Hamid">Ruhollah Khomeini's brief biography by Hamid Algar</ref><ref name="Iranian">[http://www.iranian.com/Books/1999/June/Khomeini/index.html From Khomein, ''A biography of the Ayatollah''], 14 June 1999, The Iranian</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=rNrMilgHKKEC&dq=Seyyed+Ahmad+Musavi+Hindi&pg=PA199 The Columbia world dictionary of Islamism] by Olivier Roy, Antoine Sfeir</ref><ref name="Moin1999">[https://books.google.com/books?id=B-ihPNR4iaoC&dq=Seyyed+Ahmad+Musavi+Hindi&pg=PA2 Khomeini: life of the Ayatollah, Volume 1999] by Baqer Moin</ref> باپیرەی خومەینی، سەید ئەحمەد موسەوی ھیندی، لە کینتوور لەدایکبووە.<ref name="Iranian"/><ref name="Moin1999"/> لە ساڵی ١٨٣٠ لێنۆی بەجێھێشت بۆ سەردان کردنی گۆڕی [[عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب]] لە نەجەف، عێراقی عوسمانی (عێراقی ئێستا) و ھەرگیز نەگەڕایەوە. بە گوتەی مۆین ئەم کۆچکردنە بۆ دەربازبوون بوون لە بڵاوبوونەوەی دەسەڵاتی بەریتانیا لە ھیندستان بوو. لە ساڵی ١٨٣٤ سەید ئەحمەد موسەوی ھیندی سەردانی ئێرانی کرد و لە ساڵی ١٨٣٩ لە خومەین نیشتەجێ بوو. ھەرچەندە لە ئێران مایەوە و نیشتەجێ بوو، بەڵام بەردەوام بە ناوی ھیندی ناسراوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ مانەوەی لە ھیندستان و تەنانەت ڕوحوڵڵا خومەینی لە ھەندێک لە غەزەلەکانیدا زمانی ھیندی وەک ناوی قەڵەم بەکارھێناوە. باپیری خومەینی، میرزا ئەحمەد موجتەھید خونساری، ئەو پیاوە ئایینییە بوو کە لە کاتی ناڕەزایەتی تووتندا فەتوای قەدەغەکردنی بەکارھێنانی [[تووتن]]ی دەرکرد.<ref>{{cite web |author=Staff writer |title=Imam Khomeini's Biography |url=http://english.khamenei.ir/news/2116/Imam-Khomeini-s-Biography |date=21 February 2015 |access-date=17 April 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190403160844/http://english.khamenei.ir/news/2116/Imam-Khomeini-s-Biography |archive-date=3 April 2019 |url-status=dead}}</ref><ref>{{cite book |last1=Moin |first1=Baqer |title=Khomeini: Life of the Ayatollah |publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-84511-790-0 |url=https://books.google.com/books?id=b2OL9IEXaAgC|orig-year=1999|year=2009}}</ref>
+=== منداڵی ===
+بەپێی بەڵگەنامەی لەدایکبوونی، ڕوحوڵڵا موسەوی خومەینی کە ناوی یەکەمی بە واتای «ڕۆحی خوا» دێت، لە ١٧ی گوڵانی ١٩٠٠ لە خومەین سەر بە [[پارێزگای مەرکەزی]] لەدایک بووە ھەرچەندە مورتەزای برای (دواتر بە ئایەتوڵڵا پەسەندی دە ناسراوە) ڕۆژی لەدایکبوونی خۆی لە ٢٤ی ڕەزبەری ١٩٠٢ ساڵیادی لەدایکبوونی کچی محمد، فاتیمە دادەنێت .<ref>{{cite web|title=Researcher's Note: Ruhollah Khomeini's birth date|url=https://www.britannica.com/biography/Ruhollah-Khomeini/additional-info#Researchers-Note|website=[[Britannica.com]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20230412021509/https://www.britannica.com/biography/Ruhollah-Khomeini/additional-info#Researchers-Note|archive-date=12 April 2023|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |title=Ayatollah Khomeini (1900–1989) |url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/khomeini_ayatollah.shtml |access-date=20 June 2013 |website=BBC History}}</ref> دوای کوژرانی باوکی، زیاتر لە دوو ساڵ دوای لەدایکبوونی لە ساڵی ١٩٠٣، لەلایەن خاڵۆزایییەوە پەروەردە کزا.
+ڕووحوڵڵا لە تەمەنی شەش ساڵییەوە دەستی بە خوێندنی سەرەتایی قورئان و فارسی کرد. ساڵی دواتر دەستی کرد بە خوێندن لە قوتابخانەیەکی ناوچەکە، لەوێ فێری ئایین و نۆحە خانی (خوێندنەوەی ماتەمینی) و بابەتەکانی تری نەریتی بوو. بە درێژایی تەمەنی منداڵی بە ھاوکاری خزم و کەسوکاری لەوان جەعفەر ئامۆزای دایکی و مۆرتەزا پەسەندی دە برا گەورەکەی درێژە بە خوێندنی ئایینی دا.
+=== پەروەردە و وانەوتنەوە ===
+[[پەڕگە:خمینی و همدرسان.JPG|وێنۆک|خومەینی وەک خوێندکارێک لەگەڵ ھاوڕێکانی (دووەم لە ڕاستەوە)]]
+لەدوای [[جەنگی جیھانیی یەکەم|جەنگی جیھانی یەکەم]]، ڕێکخستن کرا بۆ ئەوەی لە مەدرەسەی ئیسلامی لە [[ئەسفەھان]] بخوێنێت، بەڵام لەبری ئەوە چوو بۆ مەدرەسەی [[ئەراک]]. خرایە ژێر سەرکردایەتی ئایەتوڵڵا عەبدولکەریم حائری یەزدی. خومەینی لە ساڵی ١٩٢٠دا ڕووی لە شاری ئەراک کرد و دەستی بە خوێندن کرد. ساڵی دواتر ئایەتوڵڵا حانری یەزدی گواسترایەوە بۆ مەدرەسەی ئیسلامی لە شاری قوم لە باشووری ڕۆژاوای [[تاران]] و قوتابییەکانی بانگھێشت کرد بۆ شوێنکەوتن. خومەینی بانگھێشتەکەی قبوڵ کرد و لە قوتابخانەی دار ئەلشەفا لە [[قوم]] نیشتەجێ بوو. لێکۆڵینەوەکانی خومەینی بریتی بوون لە شەریعەتی ئیسلامی ([[شەریعەتی ئیسلامی|شەریعەت]]) و فیقھی ([[فیقھی ئیسلامی|فیقھ]])، بەڵام تا ئەو کاتە خومەینی حەزێکی لە شیعر و [[فەلسەفە]] ([[عیرفان]])یشی بەدەستھێنابوو. کەواتە خومەینی لەگەڵ گەیشتن بە قوم داوای ڕێنوێنی لە میرزا عەلی ئەکبەر یەزدی زانای فەلسەفە و عیرفان دەکات. یەزدی لە ساڵی ١٩٢٤ کۆچی دوایی کرد، بەڵام خومەینی لەگەڵ دوو مامۆستای دیکە بە ناوەکانی جەواد عەقا مەلەکی تەبریزی و ڕافیعی [[قەزوین]] بەردەوام بوو لە پەیڕەوکردنی حەز و ئارەزووی [[فەلسەفە]]؛ بەڵام ڕەنگە گەورەترین کاریگەری لەسەر خومەینی مامۆستایەکی دیکە بووبێت بە ناوی میرزا محمد عەلی شەھابادی و عیرفانی مێژوویی سۆفی، لەوانە مەلا سەدرا و [[ئیبن عەرەبی]]. خومەینی فەلسەفەی یۆنانی کۆنی خوێندووە و ھەم لەژێر کاریگەری ھەردوو فەلسەفەی ئەرستۆ کە بە دامەزرێنەری [[ژیربێژی (مەنتیق)|ژیربێژی]] سەیری دەکرد<ref name="imamreza">{{cite web |title=Philosophy as Viewed by Ruhollah Khomeini |url=http://www.imamreza.net/eng/imamreza.php?print=4250 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110614032732/http://www.imamreza.net/eng/imamreza.php?print=4250 |archive-date=14 June 2011 |access-date=19 March 2010 |publisher=www.imamreza.net}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110614032732/http://www.imamreza.net/eng/imamreza.php?print=4250 |date=١٤ی حوزەیرانی ٢٠١١}}</ref> و ھەم [[ئەفلاتوون]] کە بۆچوونەکانی «لە بواری خودایی» دا بە «گۆڕ و پتەو» دەزانی بە شێوەیەکی سەرەکی لەژێر کاریگەری [[ئیبن سینا]] و [[مەلا سەدرا]] بوو.<ref>Kashful-Asrar, p. 33 by Ruhollah Khomeini.</ref><ref name="imamreza"/>
+=== لایەنە سیاسییەکان ===
+زۆرجار وانەوتنەوەکانی لە مەدرەسەدا لەسەر گرنگی ئایین بۆ پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییە پراکتیکییەکانی ئەو سەردەمە بوو، ھەروەھا لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا دژی سیکولاریزم کاری دەکرد.
+خومەینی ھەروەھا بەھای دا بە ئامانجی ئیسلامییەکان وەک شێخ فەزلوڵڵا نوری و ئەبولقاسم کاشانی. خومەینی فەزلوڵڵا نوری وەک «کەسایەتییەکی پاڵەوان» دەبینی و ناڕەزایەتییەکانی خۆی بە دەستوور و دەسەڵاتی سیکولار لە ئەنجامی ناڕەزایەتییەکانی نوری دژی دەستووری ساڵی ١٩٠٧ دانا.<ref>{{cite book |url = https://books.google.com/books?id=AJ6i2-s7hoQC&q=khomeini+pepsi+roast+in+the+fires+of+hell&pg=PT107 |title=Khomeini's Ghost: Iran since 1979|author=Con Coughlin |date= 2009|publisher=Pan MacMillan |isbn=978-0-230-74310-6}}</ref><ref>{{cite book |url = https://books.google.com/books?id=TteJzQyDS5kC&q=khomeini+Shaikh+Fazlollah&pg=PA45|title=Globalisation, Religion & Development |year=2011 |publisher=International Journal of Politics & Economics |page=45|isbn=978-0-9568256-0-5}}</ref><ref>{{cite book |url = https://books.google.com/books?id=OeqHjo6JkUsC&q=khomeini+Shaikh+Fazlollah&pg=PA159|title=A Social History of Iranian Cinema, Volume 3: The Islamicate Period, 1978–1984|author=Hamid Naficy |year=2011|publisher=Duke University Press Books |page=159|isbn=978-0-8223-4877-1}}</ref>
+== چالاکیی سیاسی سەرەتایی ==
+=== پاشبنەما ===
+لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا، پیاوانی ئایینی خۆیان بە ھێزێکی سیاسی بەھێز لە ئێراندا نیشان دابوو کە دژی ئیمتیازێک بۆ بەرژەوەندییەکی بیانی (بەریتانی)، دەستپێشخەری ناڕەزایەتی تووتنیان کردبوو.<ref>{{cite book|last1=Fischer|first1=Michael M. J.|title=Iran: From Religious Dispute to Revolution|date=ی ی 2003|publisher=Univ of Wisconsin Press|location=Wisconsin|isbn=978-0-299-18473-5|page=31|url=https://books.google.it/books/about/Iran.html?id=QzDMzTWRnFIC&redir_esc=y|language=en}}</ref> خومەینی لە تەمەنی ٦١ ساڵیدا دوای مردنی ئایەتوڵڵا سەید حوسێن بۆروجێردی (١٩٦١)، پێشەنگی ئایینی شیعەگۆڕەپانی سەرکردایەتی بە کراوەیی بینی، ھەرچەندە بێدەنگ بوو؛ چینی ڕۆحانیی ھەر لە بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە کە مۆدێرنیزەری [[سیکولاریزم|سێکۆلار]] و دژە ڕۆحانیی [[ڕەزا شا|ڕەزاشا پەھلەوی]] ھاتە سەر دەسەڵات، لە دۆخی بەرگریدا بوو. [[محەممەدڕەزا پەھلەوی|محەممەد ڕەزاشا]] کوڕی ڕەزا [[شۆڕشی سپی]] ڕێکخست کە ئەمەش بەرەنگاربوونەوەکی دیکە بوو بۆ [[مەلا]]کان.<ref>{{cite web|title=Ruhollah Musavi Khomeini, Ayatollah Summary|url=http://www.bookrags.com/biography/ruhollah-musavi-khomeini-ayatollah/|website=bookrags.com|publisher=BookRags, Inc.|language=en}}</ref>
+=== دژایەتی شۆڕشی سپی ===
+شا لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٦٣ [[شۆڕشی سپی]] ڕاگەیاند، کە بەرنامەیەکی شەش خاڵیی چاکسازییە و داوای چاکسازی لە زەوی و زار و بە نیشتیمانیکردنی دارستانەکان و فرۆشتنی کارگە دەوڵەتییەکان بە بەرژەوەندییە تایبەتییەکان و گۆڕانکارییەکانی ھەڵبژاردن بۆ مافی مافی ژنان و ڕێگەدان بە غەیرە موسڵمانان دەکرد وەرگرتنی پۆست، ھاوبەشکردنی قازانج لە پیشەسازیدا، و ھەڵمەتێکی خوێندەواری لە قوتابخانەکانی وڵاتدا. ھەندێک لەو دەستپێشخەرییانە بە مەترسیدار سەیر دەکران، بەتایبەتی لەلایەن مەلا شیعەکانی (زانایانی ئایینی) بەھێز و ئیمتیازدارەوە، ھەروەھا وەک ڕەوتی ڕۆژاواییکردن لەلایەن نەریتخوازەکانەوە. خومەینی بە «ھێرشکردن بۆ سەر ئیسلام» سەیری ئەوانی دەکرد. خومەینی کۆبوونەوەی مەرجەعە باڵاکانی دیکەی [[قوم]] بانگھێشت کرد و ڕازییان کرد کە بڕیاری بایکۆتی ڕیفراندۆمی شۆڕشی سپی بدەن. خومەینی لە ٢٢ی ڕێبەندانی ١٩٦٣ بەیاننامەیەکی بە وشەی توند دەرکرد کە ھەم شا و ھەم پلانی چاکسازییەکەی شەرمەزار کرد. دوای دوو ڕۆژ شا ستوونێکی زرێپۆشی بردە قوم، وتارێکی پێشکەش کرد و بە توندی ھێرشی کردە سەر مەلاکان وەک چینێک.
+خومەینی درێژەی بە ئیدانەکردنی بەرنامەکانی شا دا و مانیفێستێکی دەرکرد کە واژووی ھەشت زانای ئایینی باڵای شیعەی دیکەی لەسەر بوو. لە مانیفێستەکەی خومەینیدا ئاماژە بەوە کراوە کە شا بە شێوەی جۆراوجۆر دەستووری پێشێل کردووە، ئەو تەشەنەسەندنی گەندەڵی ئەخلاقی لەو وڵاتەدا شەرمەزار دەکات و شای بە ملکەچبوون بۆ ئەمریکا و ئیسرائیل تۆمەتبار کردووە. ھەروەھا فەرمانی دا کە ئاھەنگی نەورۆز بۆ ساڵی ١٣٤٢ی ئێران (کە کەوتە بەر ٢١ی ئازاری ١٩٦٣) وەک نیشانەی ناڕەزایەتی بەرامبەر بە سیاسەتەکانی حکوومەت ھەڵبوەشێتەوە.
+پاشنیوەڕۆی ڕۆژی عاشورا (٣ی خەرمانانی ١٩٦٣) خومەینی لە مەدرەسەی فەیزییە وتارێکی پێشکەش کرد کە شای کێشا ھاوتەریبی خەلیفەی [[یەزید کوڕی معاویە|یەزید]] کە لەلایەن شیعەکانەوە وەک 'ستەمکار' ھەست پێدەکرێت و و شای بە "بەدبەخت، " پیاوی بەدبەخت" و ئاگادارکردنەوەی ئەوەی کە ئەگەر ڕێگاکانی نەگۆڕێت ڕۆژێک دێت کە خەڵک سوپاسی ڕۆشتنی لە وڵات دەکەن. ڕێکەوتی ٥ی خەرمانانی ١٣٥٧ی ھەتاوی (١٥ی خورداد) کاتژمێر ٣:٠٠ی سەرلەبەیانی، دوو ڕۆژ دوای ئەم ئیدانەکردنی ئاشکرای شا، خومەینی لە شاری قوم ڕاگیرا و بۆ تاران ڕاگوێزرا. دوابەدوای ئەم چالاکییە، سێ ڕۆژ ئاژاوەی گەورە لە سەرتاسەری ئێران ڕوویدا و نزیکەی ٤٠٠ کەسیش گیانیان لەدەستدا. ئەو ڕووداوە ئێستا بە بزووتنەوەی ١٥ خورداد ناودەبرێت. خومەینی تا مانگی پووشپەڕ لەژێر دەستبەسەری ماڵەوەدا مایەوە.
+== ژیان لە تاراوگەدا ==
+[[پەڕگە:خمینی در ترکیه.JPG|وێنۆک|خومەینی لە دەربەدەری لە [[بورسا]]، تورکیا بەبێ جل و بەرگی مەلایەتی]]
+خومەینی زیاتر لە ١٤ ساڵ لە تاراوگەدا بەسەر بردووە و زۆربەیان لە [[نەجەف|شاری نەجەف]]ی عێراق بووە. سەرەتا لە ٤ی تشرینی دووەمی ١٩٦٤ ڕەوانەی تورکیا کرا و لەوێ لە شاری [[بورسا]] لە ماڵی عەقید عەلی سێتینەری دەزگای زانیاری سەربازی [[تورکیا]] مایەوە.<ref>{{cite web|first1=Elaine|last1=Sciolino|title=The People's Shah|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E06E0D9153EF934A1575BC0A9669C8B63&sec=&pagewanted=all|website=The New York Times|language=en|date=27ی ئابی 2000}}</ref> لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٦٥، دوای کەمتر لە ساڵێک، ڕێگەی پێدرا ڕوو لە نەجەف بکات، تا ساڵی ١٩٧٨ لەوێ مایەوە، دواتر لەلایەن [[سەددام حوسێن]] جێگری سەرۆکی ئەوکاتەوە دەرکرا.<ref>{{cite book|last1=Fisk|first1=Robert|title=The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East|date=ی ی 2007|publisher=Knopf Doubleday Publishing Group|isbn=978-0-307-42871-4|page=162|url=https://books.google.com/books/about/The_Great_War_for_Civilisation.html?id=jp2mZr7BoGsC|language=en}}</ref> لەم کاتەدا ناڕازیبوون لە شا خەریک بوو چڕتر بووەوە و خومەینی لە ٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٨ بە [[ڤیزە]]ی گەشتیاری سەردانی نۆفلی شاتۆی کرد کە یەکێکە لە گەڕەکەکانی [[پاریس]]ی فەرەنسا.<ref>{{cite web|title=Ruhollah Khomeini {{!}} Biography, Exile, Revolution, & Facts {{!}} Britannica|url=http://www.britannica.com/eb/article-9045329/Ruhollah-Khomeini|website=www.britannica.com|language=en|date=25ی تەممووزی 2024}}</ref>
+تا کۆتایییەکانی شەستەکان، خومەینی یەکێک بوو لە شەش مەرجەعی تەقلید (نموونە بۆ لاساییکردنەوە) بوو لە جیھانی شیعەدا بۆ «سەدان ھەزار» شیعە یان زیاتر.<ref>{{cite book|last1=Mottahedeh|first1=Roy P.|title=The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran|date=ی ی 1985|publisher=Simon and Schuster|location=New York|isbn=978-0-671-55197-1|page=246|url=https://books.google.com/books/about/The_mantle_of_the_Prophet.html?id=KvprAAAAIAAJ|language=en}}</ref> لەکاتێکدا خومەینی لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا بیرۆکەی دەسەڵاتی پاشایەتی سنوورداری لەژێر دەستووری ساڵی ١٩٠٦دا قبوڵ کرد – وەک لە کتێبەکەیدا کەشف ئەلئەسرار بەڵگەی لەسەرە – دوای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو ئەو بیرۆکەیەی ڕەتکردبووەوە. لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠ خومەینی زنجیرەیەک وتاری لە نەجەف سەبارەت بە حکوومەتی ئیسلامی پێشکەش کرد، دواتر وەک کتێبێک بە ناوی جۆراوجۆر حکوومەتی ئیسلامی یان حکوومەتی ئیسلامی: حوکمڕانی فەقێ (حوکمەتی ئیسلامی: وەڵایەت فەقییە) بڵاوکرایەوە. ئەم پرەنسیپە، پێش شۆڕش بۆ خەڵک نەناسرابوو، لە دوای شۆڕشەوە بە دەستووری نوێی ئێرانەوە لکێنرا.<ref>Hamid Algar, "Development of the Concept of velayat-i faqih since the Islamic Revolution in Iran", paper presented at London Conference on vilayat al-faqih, in June 1988, quoted in "The Rule of the Religious Jurist in Iran" by Abdulaziz Sachedina, p. 133 in ''Iran at the Crossroads'', edited by John Esposito and R. K. Ramazani</ref><ref>{{cite web |title=NYU Law: A Guide to the Legal System of the Islamic Republic of Iran |url=http://www.nyulawglobal.org/globalex/iran.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120107082546/http://www.nyulawglobal.org/globalex/Iran.htm |archive-date=7 January 2012 |access-date=16 December 2011 |publisher=Nyulawglobal.org}}</ref><ref>Moin, ''Khomeini'' (2000), p. 218</ref>
+[[پەڕگە:Khomeini's House in Iraq-Najaf Ashraf by Samenp.jpg|150px|وێنۆک|alt=دەرگای ماڵی خومەینی لە نەجەف|دەرگای ماڵی خومەینی لە نەجەف]]
+=== وەڵایەتی فەقییە (دەستەڵاتی زانای ئایینی) ===
+ئەمە ناسراوترین و کاریگەرترین کاری خومەینی بوو، و بیرۆکەکانی خۆی لەسەر دەسەڵاتداری (لەو کاتەدا) داڕشت:
+* یاساکانی کۆمەڵگا تەنھا دەبێت لە یاساکانی خودا (شەرع) پێک بھێنرێن، کە بەسە چونکە «ھەموو کاروباری مرۆڤایەتی» و «ڕێنمایی و دەستوور دابین دەکات ،» بۆ ھەر «بابەتێک» لە «ژیانی مرۆڤدا»<ref>''[[Islam and Revolution]]'' (1981), pp. 29–30.</ref> دادەمەزرێنێت.
+* لەبەر ئەوەی شەریعەت یاسایەکی گونجاوە، پێویستە ئەوانەی پۆستی حکومی دەگرن، زانیارییان لەسەر شەریعەت ھەبێت. بەو پێیەی زانایانی ئایینی ئیسلامی شارەزاترینن، فەرمانڕەوای وڵات دەبێ فەقیھێک بێت کە «لە زانست و دادپەروەری لە ھەموو ئەوانی تر بەرزتر بێت»،<ref>''Islam and Revolution'' (1981), p. 59.</ref> (کە بە مەرجەع ناسراوە)، ھەروەھا ھەبوونی زیرەکی و توانای کارگێڕی. حوکمڕانی پاشا و یان کۆبوونەوەکان «ئەوانەی کە نوێنەری زۆرینەی خەڵک دەکەن» (واتە [[پەرلەمان]] و دەسەڵاتی ھەڵبژێردراوی یاسادانان) لەلایەن ئیسلامەوە بە «ھەڵە» ناسێنراوە.<ref>''Islam and Revolution'', (1981), pp. 31, 56.</ref>
+* ئەم سیستەمە دەسەڵاتدارییە بۆ ڕێگریکردن لە نادادپەروەری و گەندەڵی و چەوساندنەوەی دەسەڵاتداران بەسەر ھەژاران و لاوازەکان و کوفر و لادان لە ئیسلام و شەریعەت؛ ھەروەھا بۆ لەناوبردنی کاریگەری و پیلانەکانی دژە ئیسلام لەلایەن زلھێزە دەرەکییە غەیرە موسڵمانەکانەوە پێویستە.<ref>''Islam and Revolution'' (1981), p. 54.</ref>
+=== چالاکی سیاسی پێش شۆڕش ===
+فۆرمێکی دەستکاریکراوی سیستەمی ویلایەتی فەقێ دوای دەستبەکاربوونی خومەینی و شوێنکەوتووانی وەرگیرا و خومەینی یەکەمین «پاسەوان»یان «ڕێبەری مەزن»ی کۆماری ئیسلامی بوو؛ بەڵام لەم نێوەندەدا خومەینی تەنیا باسی «حکوومەتی ئیسلامی»ی دەکرد، ھەرگیز بە ڕستەیی نەیخستەڕوو کە بەڕاستی مانای چییە.<ref name="Schirazi"/> ڕەنگە ئەوانەی دەوروبەری ئاگاداری پێویستیی دەستەڵاتداری فەقێ بووبن بەڵام «لە چاوپێکەوتن، وتارەکان، پەیام و فەتواکان لەو ماوەیەدا یەک ئاماژە بە ولایت فەقێ نەکراوە.»<ref name="Schirazi">{{cite journal|last1=Schirazi|first1=Asghar|title=The Constitution of Iran: Politics and the State in the Islamic Republic: Asghar Schirazi Translated by John O&#39;Kane|journal=Digest of Middle East Studies|date=1ی کانوونی دووەمی 1999|url=https://www.academia.edu/7644699|language=en|issn=1060-4367}}</ref> خومەینی ئاگادار بوو کە بیروبۆچوونەکانی بۆ دەستەڵاتی زانای ئایینیلە دەرەوەی تۆڕی ئیسلامی دژ بە شاکەی بڵاو نەکاتەوە و چینی مامناوەندی سێکۆلار لە بزووتنەوەکەی نەترسێنێت.
+بزووتنەوەکەی جەختی لە پۆپۆلیزم دەکرد، باسی لە شەڕکردن بۆ مۆستەزعەفین دەکرد، کە زاراوەیەکی قورئانییە بۆ چەوساوەکان یان بێبەشەکان، کە لەم چوارچێوەیەدا بە مانای «لە ئێران ھەمووان جگە لە شا و دیوانی شا» ھاتە ئاراوە.<ref name="Kepel">{{cite book|last1=Kepel|first1=Gilles|title=جیھاد: شوێنپێی ئیسلامی سیاسی: Jihad: the trail of political Islam|date=ی ی 2002|publisher=Cambridge, Mass. : Harvard University Press|isbn=978-0-674-00877-9|page=111|url=https://www.hup.harvard.edu/books/9780674010901|language=en}}</ref>
+لە ئێران، ژمارەیەک لە ھەنگاوە ھەڵەکانی شا، لەوانە سەرکوتکردنی ناڕەزایی دەربڕین، دژایەتی ڕژێمەکەی لێکەوتەوە.
+کۆپی کاسێتی وتارەکانی، کە بە توندی ئیدانەی شا دەکرد، بۆ نموونە "سیخوڕی جوولەکە، مارە ئەمریکییەکە کە دەبێت بە بەرد لە سەری بدرێت " بوو بە کاڵایەکی باو لە ئێراندا و یارمەتیدەر بوو بۆ لابردنی ئەفسانەی شا و شکۆمەندی دەسەڵاتی لەبەرچاوی خەڵکدا.<ref name="Kepel"/>
 == سەرچاوەکان ==
+=== ئاماژەکان ===
-{{سەرچاوەکان}}
+{{سەرچاوەکان|٢}}
+=== سەرچاوەکان ===
+* {{cite book |last = Khomeini |first = Ruhollah |editor = Algar, Hamid (translator and editor) |title = Islam and Revolution: Writing and Declarations of Imam Khomeini |url = https://archive.org/details/islamrevolutionw00khom |url-access = registration |publisher=Mizan Press |location=Berkeley, CA |year=1981}}
 {{S-start}}
@@ ھێڵی ٧٤: / ھێڵی ١٢٦: @@
 {{s-mil}}
 {{S-bef|before=[[ئەبوولحەسەن بەنیسەدر|ئەبولحەسەن بەنیسەدر]]}}
-{{S-ttl|title=[[Commander-in-Chief of the Iranian Armed Forces]]|years=١٩٨١–١٩٨٩}}
+{{S-ttl|title=[[فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانی ئێران]]|years=١٩٨١–١٩٨٩}}
 {{S-aft|after=[[عەلی خامنەیی]]}}
 {{S-end}}
@@ ھێڵی ٨١: / ھێڵی ١٣٣: @@
 {{کەسایەتیی ساڵی گۆڤاری تایم}}
 {{زانیارییە کتێبخانەیییەکان}}
-{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|ئیسلام|شیعە}}
+{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|ئیسلام|شیعە|شەڕی سارد|ھیندستان|تۆپی پێ}}
+{{پۆلی کۆمنز|Ruhollah Khomeini}}
-[[پۆل:ڕووحوڵڵا خومەینی| ]]
+[[پۆل:ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینی]]
 [[پۆل:سەرکردەکانی شەڕی سارد]]
 [[پۆل:سیایسەتوانە ئێرانییەکان]]