Emgann Culloden : diforc'h etre ar stummoù
→Ar c'hemperzh: Kemmet "Dunedin" e "Dinedin" |
D (GR) File renamed: File:Culloden 1746 tartan, centred, zoomed out.png → File:Culloden 1745 tartan, centred, zoomed out.png Date error, my bad! |
||
(10 stumm da c'hortoz gant 9 implijer kuzhet.) | |||
Linenn 2: | Linenn 2: | ||
|brezel=<big>Emgann Culloden</big> |
|brezel=<big>Emgann Culloden</big> |
||
|tammeus=[[Dispac'h jakobat 1745]] |
|tammeus=[[Dispac'h jakobat 1745]] |
||
|skeudenn=[[File:Culloden tartan |
|skeudenn=[[File:Culloden 1745 tartan, centred, zoomed out.png|center|230px]] |
||
|titl=''[[Tartan]] Culloden''<ref>STEWART D. W., ''Old & Rare Tartans'' ([[1893]]) — Brudet eo an ''tartan''-se evit bezañ bet douget gant unan eus ofiserien Charles Edward Stuart. Den ne oar pe glan a oa arouziet gantañ. Marilhet eo er ''Scottish Tartans World Register'', gant an daveenn "''Culloden, Gold District Tartan (WR1328'')".</ref> |
|||
|deiziad= [[16 Ebrel|16 a viz Ebrel]] [[1746]] |
|||
|titl= |
|||
| |
|lec'h= [[Culloden]] e-kichen [[Inbhir Nis]]<br> [[Bro-Skos]] |
||
|lec'h= [[Culloden]] e-kichen [[Inbhir Nis]]<br /> [[Bro-Skos]] |
|||
|casus= |
|casus= |
||
|tiriad= |
|tiriad= |
||
|disoc'h=trec'h gouarnamant ar [[Rouantelezh-Unanet]] |
|disoc'h=trec'h gouarnamant ar [[Rouantelezh-Unanet]] |
||
|emganner1= [[Skeudenn:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|24px]] Gouarnamant [[Rouantelezh-Unanet]]<br |
|emganner1= [[Skeudenn:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|24px]] Gouarnamant [[Rouantelezh-Unanet]]<br>8 000 |
||
|emganner2=[[Skeudenn:Jacobite Standard (1745).svg|24px]] [[Jakobidi]]<br |
|emganner2=[[Skeudenn:Jacobite Standard (1745).svg|24px]] [[Jakobidi]]<br>[[Skeudenn:Royal Standard of the King of France.svg|24px]] [[Bro-C'hall]]<br>~7 000 |
||
|jeneral1=[[William Augustus, Dug Cumberland|Dug Cumberland]] |
|jeneral1=[[William Augustus, Dug Cumberland|Dug Cumberland]] |
||
|jeneral2=[[Charles Edward Stuart]] |
|jeneral2=[[Charles Edward Stuart]] |
||
}} |
}} |
||
'''Emgann Culloden''' ([[Gouezeleg Skos]] : ''Blàr Chùil Lodair'') e voe emgann diwezhañ an dispac'h jakobat e [[1745]]-[[1746]]. D'ar {{Deiziad|16|Ebrel|1746}} e c'hoarvezas etre [[lu]] [[Charles Edward Stuart]] ("''Bonnie Prince Charlie''" evit Skosiz) ha hini [[Prince William, Duke of Cumberland|William Augustus, Dug Cumberland]] e-kichen [[Inbhir Nis]].<br |
'''Emgann Culloden''' ([[Gouezeleg Skos]] : ''Blàr Chùil Lodair'') e voe emgann diwezhañ an dispac'h jakobat e [[1745]]-[[1746]]. D'ar {{Deiziad|16|Ebrel|1746}} e c'hoarvezas etre [[lu]] [[Charles Edward Stuart]] ("''Bonnie Prince Charlie''" evit Skosiz) ha hini [[Prince William, Duke of Cumberland|William Augustus, Dug Cumberland]] e-kichen [[Inbhir Nis]].<br> |
||
Trec'h an [[Hannover|Hannoverien]] a harzas da vat al lusk jakobat e Bro-Skos, ha paouez a reas Charles Stuart da glask adlakaat lignez ar Stuarted e penn [[Rouantelezh-Unanet|Breizh-Veur]] e-lec'h hini Hannover. |
Trec'h an [[Hannover|Hannoverien]] a harzas da vat al lusk jakobat e Bro-Skos, ha paouez a reas Charles Stuart da glask adlakaat lignez ar Stuarted e penn [[Rouantelezh-Unanet|Breizh-Veur]] e-lec'h hini Hannover. |
||
Lu Charles Stuart a voe dreist-holl uheldiriaded skos (''Highlanders''), izeldiriaded skos (''Lowlanders'') hag un nebeud Saozon. Skoazellet e voent gant [[Bro-C'hall]] ha rejimantoù [[Iwerzhon|iwerzhonat]], a stourmas ganto.<br |
Lu Charles Stuart a voe dreist-holl uheldiriaded skos (''Highlanders''), izeldiriaded skos (''Lowlanders'') hag un nebeud Saozon. Skoazellet e voent gant [[Bro-C'hall]] ha rejimantoù [[Iwerzhon|iwerzhonat]], a stourmas ganto.<br> |
||
E lu ar gouarnamant e oa |
E lu ar gouarnamant e oa Saozon dreist-holl, gant un nebeud Skosiz memestra, tud eus [[Ulaidh]] hag [[Alamagn|Alamaned]] hag [[Aostria|Aostrianed]]. |
||
Gwadek e voe an emgann : fardañ war lu ar gouarnamant a reas an ''Highlanders'', met buan e voent trec'het, pa ne badas emgann Culloden nemet un eurvezh hanter.<ref name="McLean">MacLEAN Fitzroy, ''Highlanders — A History of the Highland Clans'', David Campbell Publishers Ltd., 1995, ISBN 978-1-85715-799-4 • pp. 215-216 {{en}}</ref> |
Gwadek e voe an emgann : fardañ war lu ar gouarnamant a reas an ''Highlanders'', met buan e voent trec'het, pa ne badas emgann Culloden nemet un eurvezh hanter.<ref name="McLean">MacLEAN Fitzroy, ''Highlanders — A History of the Highland Clans'', David Campbell Publishers Ltd., 1995, ISBN 978-1-85715-799-4 • pp. 215-216 {{en}}</ref> |
||
Etre 1 500 ha 2 000 Jakobad a voe lazhet pe c'hloazet er gad verr-se, pa ne voe kolloù ar gouarnamant nemet 50 den lazhet ha 259 gloaziad. "''The Butcher''" ("ar C'higer") e voe lesanv Cumberland goude kad Culloden.<br |
Etre 1 500 ha 2 000 Jakobad a voe lazhet pe c'hloazet er gad verr-se, pa ne voe kolloù ar gouarnamant nemet 50 den lazhet ha 259 gloaziad. "''The Butcher''" ("ar C'higer") e voe lesanv Cumberland goude kad Culloden.<br> |
||
Divizet e voe gant ar gouarnamant gwanañ sevenadur gouezelek Bro-Skos dre lezennoù kalet a-enep ar mod da vevañ hag a-enep reizhiad ar c'hlanoù. |
Divizet e voe gant ar gouarnamant gwanañ sevenadur gouezelek Bro-Skos dre lezennoù kalet a-enep ar mod da vevañ hag a-enep reizhiad ar c'hlanoù. |
||
== Dibun kad Culloden == |
== Dibun kad Culloden == |
||
[[File:+Prince Charles Edward.JPG|thumb|200px|<center>'''Charles Edward Stuart''<br |
[[File:+Prince Charles Edward.JPG|thumb|200px|<div style="text-align:center;">'''Charles Edward Stuart'''<br>([[1720]]-[[1788]])</div>]] |
||
=== Ar c'hemperzh === |
=== Ar c'hemperzh === |
||
E [[1744]] he devoa [[Bro-C'hall]] klasket aloubiñ [[Bro-Saoz]] gant ul luad 10 000 den bodet e porzh [[Dukark]] ; Charles Edward Stuart a glaskas tennañ splet eus ar gwezhiad evit kemer ar galloud. E miz Meurzh avat e voe stlabezet al lestraz gant korventennoù kent sevel an eorioù. Dilezet e voe ar raktres neuze.<br |
E [[1744]] he devoa [[Bro-C'hall]] klasket aloubiñ [[Bro-Saoz]] gant ul luad 10 000 den bodet e porzh [[Dukark]] ; Charles Edward Stuart a glaskas tennañ splet eus ar gwezhiad evit kemer ar galloud. E miz Meurzh avat e voe stlabezet al lestraz gant korventennoù kent sevel an eorioù. Dilezet e voe ar raktres neuze.<br> |
||
Kompren a reas Charles Edward Stuart e ranke bodañ ar Jakobidi tro-dro dezhañ war tir Bro-Skos end-eeun. Daou lestr a fredas, an ''Doutelle'' hag an ''Elizabeth'', ha kuitaat [[Naoned]] war-du Bro-Skos. Rediet e voe an ''Elizabeth'' da zistreiñ war e c'hiz goude ur c'hrogad gant ul lestr-brezel saoz, hogen tec'hel kuit a reas an ''Doutelle'' ha d'an 2 viz Eost [[1745]] e tilestras ar priñs war [[Enez Èirisgeigh]] e [[Na h-Eileanan Siar]]. |
Kompren a reas Charles Edward Stuart e ranke bodañ ar Jakobidi tro-dro dezhañ war tir Bro-Skos end-eeun. Daou lestr a fredas, an ''Doutelle'' hag an ''Elizabeth'', ha kuitaat [[Naoned]] war-du Bro-Skos. Rediet e voe an ''Elizabeth'' da zistreiñ war e c'hiz goude ur c'hrogad gant ul lestr-brezel saoz, hogen tec'hel kuit a reas an ''Doutelle'' ha d'an 2 viz Eost [[1745]] e tilestras ar priñs war [[Enez Èirisgeigh]] e [[Na h-Eileanan Siar]]. |
||
Yen e voe an degemer : daou benn eus [[klan skos|klanoù skos]] a nac'has mont d'e heul, unan anezho a gasas keloù d'ar Gouarnamant. Pa alias un trede penn "Kit d'ar gêr" e respontas Charles Edward Stuart "Ar pezh emaon oc'h ober", ha kuit war-du [[Moidart]].<br |
Yen e voe an degemer : daou benn eus [[klan skos|klanoù skos]] a nac'has mont d'e heul, unan anezho a gasas keloù d'ar Gouarnamant. Pa alias un trede penn "Kit d'ar gêr" e respontas Charles Edward Stuart "Ar pezh emaon oc'h ober", ha kuit war-du [[Moidart]].<br> |
||
Nec'het e voe ar Jakobidi gant kentodenn o friñs, met 700 ezel eus klan Cameron ha 500 eus klan MacDonald a oa e-kichen ar priñs e [[Glenfinnan]] pa savas ar banniel roueel ha pa vonnas e dad [[James Francis Edward Stuart]] evel roue Bro-Skos, Bro-Saoz hag [[Iwerzhon]].<br |
Nec'het e voe ar Jakobidi gant kentodenn o friñs, met 700 ezel eus klan Cameron ha 500 eus klan MacDonald a oa e-kichen ar priñs e [[Glenfinnan]] pa savas ar banniel roueel ha pa vonnas e dad [[James Francis Edward Stuart]] evel roue Bro-Skos, Bro-Saoz hag [[Iwerzhon]].<br> |
||
Adal Glenfinnan e skoas war-du [[Dinedin]], en ur zastum tremen 3 000 den war an hent. Daoust da ali Simon Fraser [[Lord Lovat]], hag e bromesa da vodañ tri c'hlan ouzhpenn da vont d'e heul, e nac'has mont da [[Inbhir Nis]] hag ez eas war-du ar Su dre [[Athall]] ha [[Perth, Bro-Skos|Perth]]. Tremen 250 den eus klan Stewart of Appine a greñvaas an armead, ha kantadoù all a voe a-hed an hent.<br |
Adal Glenfinnan e skoas war-du [[Dinedin]], en ur zastum tremen 3 000 den war an hent. Daoust da ali Simon Fraser [[Lord Lovat]], hag e bromesa da vodañ tri c'hlan ouzhpenn da vont d'e heul, e nac'has mont da [[Inbhir Nis]] hag ez eas war-du ar Su dre [[Athall]] ha [[Perth, Bro-Skos|Perth]]. Tremen 250 den eus klan Stewart of Appine a greñvaas an armead, ha kantadoù all a voe a-hed an hent.<br> |
||
E Perth e voe c'hoazh kantadoù a izili eus klanoù Drummond ha Murray o tont d'em vodañ tro-dro d'ar priñs, kevret gant 200 den eus klan Robertson of Struan. E miz Gwengolo 1745 e tivizas ar c'homandant saoz Sir John Cope kilañ betek Inbhir Nis en Norzh, o lezel dre-se an hent digor da vont da Zunedin. E kreiz ar miz e voe un emgann e Coltbridge, e-kichen Dinedin, ma voe daou rejimant saoz lakaet da dec'hel kuit gant al lu nevez, hag en deiz war-lerc'h e oa Dinedin dalc'het gant ar Jakobidi.<br |
E Perth e voe c'hoazh kantadoù a izili eus klanoù Drummond ha Murray o tont d'em vodañ tro-dro d'ar priñs, kevret gant 200 den eus klan Robertson of Struan. E miz Gwengolo 1745 e tivizas ar c'homandant saoz Sir John Cope kilañ betek Inbhir Nis en Norzh, o lezel dre-se an hent digor da vont da Zunedin. E kreiz ar miz e voe un emgann e Coltbridge, e-kichen Dinedin, ma voe daou rejimant saoz lakaet da dec'hel kuit gant al lu nevez, hag en deiz war-lerc'h e oa Dinedin dalc'het gant ar Jakobidi.<br> |
||
Buan e kasas Sir John Cope e armead da Zunedin, ha dont a reas Charles Edward Stuart da gejañ outi hag he skarzhañ kuit. |
Buan e kasas Sir John Cope e armead da Zunedin, ha dont a reas Charles Edward Stuart da gejañ outi hag he skarzhañ kuit. |
||
A-c'houde an trec'h-se e voe tremen 2 500 den ouzhpenn e lu ar Jakobidi, deuet eus Bro-Skos a-bezh. E dibenn miz Here 1745 e voe c'hoazh 600 den armet o tont gant an dug William of Atholl ha klan Grant, mui 400 eus klan MacPherson.<br |
A-c'houde an trec'h-se e voe tremen 2 500 den ouzhpenn e lu ar Jakobidi, deuet eus Bro-Skos a-bezh. E dibenn miz Here 1745 e voe c'hoazh 600 den armet o tont gant an dug William of Atholl ha klan Grant, mui 400 eus klan MacPherson.<br> |
||
Difiñv e chomas Charles Edward Stuart e Dinedin avat, o lezel dre-se amzer da c'houarnamant ar roue [[George II]] da gas bagadoù eus [[Flandrez]] da Vro-Skos ha da benn klan Campbell, Archibald 3de dug [[Argyll]], da ouestlañ e binvidigezh da Vro-Saoz dre sevel un armead enep-Jakobat diouzh e du. Tremen 1 000 den a zegasas da du ar Gouarnamant saoz.<br |
Difiñv e chomas Charles Edward Stuart e Dinedin avat, o lezel dre-se amzer da c'houarnamant ar roue [[George II]] da gas bagadoù eus [[Flandrez]] da Vro-Skos ha da benn klan Campbell, Archibald 3de dug [[Argyll]], da ouestlañ e binvidigezh da Vro-Saoz dre sevel un armead enep-Jakobat diouzh e du. Tremen 1 000 den a zegasas da du ar Gouarnamant saoz.<br> |
||
O c'hortoz skoazell digant ar C'hallaoued e oa Charles Edward Stuart ; pourvezioù hag arc'hant a oa bet kaset dezhañ, hogen soudard ebet. Poazh e voe o c'hortoz, hag e deroù miz Du 1745 e treuzas ar vevenn war-du [[London]] ; un daou c'hant Saoz bennak a zeuas en e lu, tra ma oa lod ''Highlanders'' o tistreiñ d'ar gêr, krignet ma oant gant kleñved ar vro. |
O c'hortoz skoazell digant ar C'hallaoued e oa Charles Edward Stuart ; pourvezioù hag arc'hant a oa bet kaset dezhañ, hogen soudard ebet. Poazh e voe o c'hortoz, hag e deroù miz Du 1745 e treuzas ar vevenn war-du [[London]] ; un daou c'hant Saoz bennak a zeuas en e lu, tra ma oa lod ''Highlanders'' o tistreiñ d'ar gêr, krignet ma oant gant kleñved ar vro. |
||
[[File:William Augustus, Duke of Cumberland by Sir Joshua Reynolds.jpg|thumb|left|200px|<center>'''Dug Cumberland'''<br |
[[File:William Augustus, Duke of Cumberland by Sir Joshua Reynolds.jpg|thumb|left|200px|<div style="text-align:center;">'''Dug Cumberland'''<br>([[1721]]-[[1765]])</div>]] |
||
Fall a-walc'h e oa ar c'hoari evit ar Jakobidi e gwirionez : er Biz e oa armead ar jeneral Wade, daou luad saoz all a oa o kerzhet a-dreuz ar [[Midlands]] dindan ren dug Cumberland, hag un trede a oa e [[Finchley]], en Norzh da London, darev da zifenn ar gêrbenn, da lavaret eo |
Fall a-walc'h e oa ar c'hoari evit ar Jakobidi e gwirionez : er Biz e oa armead ar jeneral Wade, daou luad saoz all a oa o kerzhet a-dreuz ar [[Midlands]] dindan ren dug Cumberland, hag un trede a oa e [[Finchley]], en Norzh da London, darev da zifenn ar gêrbenn, da lavaret eo tremen 30 000 soudard doazhet ouzh ar brezel e-tal ur 5 000 bennak a ''Highlanders'' aveet fall ha 200 Saoz eus [[Manchester]]. |
||
Hep koll kad pe emgann e tizhas an ''Highlanders'' kêr [[Derby|Zerby]], war-dro 200 [[metr|km]] eus London, e deroù miz Kerzu 1745. Spontadeg a savas e kêrbenn ar Rouantelezh, prest e oa ar roue da zistreiñ da Hannover.<br |
Hep koll kad pe emgann e tizhas an ''Highlanders'' kêr [[Derby|Zerby]], war-dro 200 [[metr|km]] eus London, e deroù miz Kerzu 1745. Spontadeg a savas e kêrbenn ar Rouantelezh, prest e oa ar roue da zistreiñ da Hannover.<br> |
||
Ar priñs e fellas dezhañ tennañ splet eus an degouezh, hogen ret-mat e voe dezhañ — daoust d'an doñjer a ziskouezas splann — ober diouzh meno e ofiserien : kilañ ha distreiñ d'an ''Highlands''.<br |
Ar priñs e fellas dezhañ tennañ splet eus an degouezh, hogen ret-mat e voe dezhañ — daoust d'an doñjer a ziskouezas splann — ober diouzh meno e ofiserien : kilañ ha distreiñ d'an ''Highlands''.<br> |
||
D'an 19 a viz Kerzu ez erruas an armead Jakobidi e [[Carlisle]], war harzoù Bro-Skos ; nebeut goude ec'h errujont e [[Glasc'ho|Glasgow]], ma voe yen an degemer. En ''Highlands'' avat e voe tommoc'h, pa voe kresket al luad betek 8 000 den gant klanoù all. |
D'an 19 a viz Kerzu ez erruas an armead Jakobidi e [[Carlisle]], war harzoù Bro-Skos ; nebeut goude ec'h errujont e [[Glasc'ho|Glasgow]], ma voe yen an degemer. En ''Highlands'' avat e voe tommoc'h, pa voe kresket al luad betek 8 000 den gant klanoù all. |
||
D'an 3 a viz Genver [[1746]] e lakaas Charles Edward Stuart seziz war gêr [[Sruighlea|Stirling]], kêrbenn gozh Bro-Skos, hag emgann a voe e [[An Eaglais Bhreac|Falkirk]] ouzh arme ar jeneral saoz Hawley, a rankas tec'hel kuit. Ur wezh ouzhpenn avat ne ouezas ket ar priñs ober e vad eus an degouezh, pa zilezas seziz Stirling da gerzhet war-du Inbhir Nis en Norzh. E [[A' Mhòigh|Moy]], ur gêriadenn war-dro 16 km eus e bal, e tivizas ehanañ e ti an itron Mackintosh (lesanvet "''Colonel Anne''<ref name="McLean" />, rak dalc'het e oa Inbhir Nis gant 1 700 soudard eus ar Gouarnamant, dindan ren Lord Loudon. Pa ouezas hennezh eus donedigezh ''Bonnie Prince Charlie'' e kerzhas war-du Moy gant e Hannoverien. Pemp geder bet gourc'hemennet gant Lady Mackintosh a dennas gant o mouskidi en ur c'hervel a-bouez-penn anvioù klanoù d'o sikour. Pa ne ouient ket petra ober e kilas ar 1 700 soudard<ref>Un den a varvas er c'hrogadig-se avat : Donald Ban MacCrimmon, biniaouer MacLeod of MacLeod, a oa bet kaset enep ar priñs Charles daoust dezhañ ; brudet eo evit bezañ aozet ar [[pibroc'h]] ''Cha till, Cha till, Cha till MacCraimein'', "Ne zistroio ket MacCrimmon" — un degemenn mard eus unan.</ref> ha, sur ma oa e oa niverusoc'h ar Jakobidi, e tec'has Lord Loudon gant e lu war-du betek ar [[Siorrachd Rois|Ross-shire]] er Gwalarn. E dalc'h ar Jakobidi e voe Inbhir Nis, hag ar priñs a gasas ur rannarme da argas lu Lord Loudon pelloc'h c'hoazh. |
D'an 3 a viz Genver [[1746]] e lakaas Charles Edward Stuart seziz war gêr [[Sruighlea|Stirling]], kêrbenn gozh Bro-Skos, hag emgann a voe e [[An Eaglais Bhreac|Falkirk]] ouzh arme ar jeneral saoz Hawley, a rankas tec'hel kuit. Ur wezh ouzhpenn avat ne ouezas ket ar priñs ober e vad eus an degouezh, pa zilezas seziz Stirling da gerzhet war-du Inbhir Nis en Norzh. E [[A' Mhòigh|Moy]], ur gêriadenn war-dro 16 km eus e bal, e tivizas ehanañ e ti an itron Mackintosh (lesanvet "''Colonel Anne''<ref name="McLean" />, rak dalc'het e oa Inbhir Nis gant 1 700 soudard eus ar Gouarnamant, dindan ren Lord Loudon. Pa ouezas hennezh eus donedigezh ''Bonnie Prince Charlie'' e kerzhas war-du Moy gant e Hannoverien. Pemp geder bet gourc'hemennet gant Lady Mackintosh a dennas gant o mouskidi en ur c'hervel a-bouez-penn anvioù klanoù d'o sikour. Pa ne ouient ket petra ober e kilas ar 1 700 soudard<ref>Un den a varvas er c'hrogadig-se avat : Donald Ban MacCrimmon, biniaouer MacLeod of MacLeod, a oa bet kaset enep ar priñs Charles daoust dezhañ ; brudet eo evit bezañ aozet ar [[pibroc'h]] ''Cha till, Cha till, Cha till MacCraimein'', "Ne zistroio ket MacCrimmon" — un degemenn mard eus unan.</ref> ha, sur ma oa e oa niverusoc'h ar Jakobidi, e tec'has Lord Loudon gant e lu war-du betek ar [[Siorrachd Rois|Ross-shire]] er Gwalarn. E dalc'h ar Jakobidi e voe Inbhir Nis, hag ar priñs a gasas ur rannarme da argas lu Lord Loudon pelloc'h c'hoazh. |
||
E-keit-se e oa bet degaset mui-ouzh-lui a soudarded eus Flandrez gant ar Gouarnamant ; en [[Obair Dheathain |
E-keit-se e oa bet degaset mui-ouzh-lui a soudarded eus Flandrez gant ar Gouarnamant ; en [[Obair Dheathain]] e voent bodet dindan urzhioù dug Cumberland, a grogas da kerzhet war-du Inbhir Nis gant 8 000 den. Kement-se a zeuas da skouarn Charles Edward Stuart e miz Ebrel 1746, a zivizas kas 5 000 eus e dud davet ar Saozon. War an hent e voent kreñvaet gant 300 den eus klan Fraser, da c'hortoz ur 500 bennak ouzhpenn eus klanoù Fraser ha Mackenzie, na errujont biskoazh el lanneg anvet Culloden, war-dro 8 km a-vaez da Inbhir Nis. |
||
=== War an dachenn-emgann === |
=== War an dachenn-emgann === |
||
[[Restr:Panorama of the Battle of Culloden.jpg|800px|thumb|center|<center>Gweledva '''Emgann Culloden'''</ |
[[Restr:Panorama of the Battle of Culloden.jpg|800px|thumb|center|<div style="text-align:center;">Gweledva '''Emgann Culloden'''</div>]] |
||
{{clear|left}} |
{{clear|left}} |
||
==== An armeadoù ==== |
==== An armeadoù ==== |
||
; Ar Jakobidi |
; Ar Jakobidi |
||
''Highlanders'' emouestl e oa ar braz eus armead Charles Edward Stuart. Emouestlidi e oa an ofiserien ivez, koulz hag al ''Lowlanders'' hag ar varc'heien.<br |
''Highlanders'' emouestl e oa ar braz eus armead Charles Edward Stuart. Emouestlidi e oa an ofiserien ivez, koulz hag al ''Lowlanders'' hag ar varc'heien.<br> |
||
Lod brezelerien avat a oa bet kaset gant pennoù o c'hlan, ha dre ma ne raent ket forzh eus stourm ar Jakobidi e savas kudenn e-kerzh an drougatred abalamour ma voe dizerterezh a-leizh. |
Lod brezelerien avat a oa bet kaset gant pennoù o c'hlan, ha dre ma ne raent ket forzh eus stourm ar Jakobidi e savas kudenn e-kerzh an drougatred abalamour ma voe dizerterezh a-leizh. |
||
Dre o renk e reizhiad ar c'hlanoù skosat e oa bet ar pennoù lakaet da ofiserien, hogen nebeut anezho a oa arroutet war divoud kas un emgann, ar pezh a voe gwashañ kudenn an tu Skosad. Ne oa ket gouest an ofiserien da renkañ o soudarded.<br |
Dre o renk e reizhiad ar c'hlanoù skosat e oa bet ar pennoù lakaet da ofiserien, hogen nebeut anezho a oa arroutet war divoud kas un emgann, ar pezh a voe gwashañ kudenn an tu Skosad. Ne oa ket gouest an ofiserien da renkañ o soudarded.<br> |
||
Armet mat e oa ar pennoù |
Armet mat e oa ar pennoù meur — ''claidheamh mòr''(kleze meur), ''targe'' (skoed prenn) ha [[pistolenn]]où , er c'hontrol d'an dud voutin a zouge un nebeud klezeier, bouc'hili, forc'hioù ha filzier. Goude an emgann, da lavar dug Cumberland, ne voe dastumet nemet 190 kleze skosat en eskemm ouzh 2 320 [[fuzuilh]] saoz. Jedet ez eus bet ne voe nemet 200 Skosad diwar ar 1 000 bet lazhet e Culloden a gement a zouge ur c'hleze.<ref name="Reid">REID Stuart, ''The Scottish Jacobite Army 1745-46'', Osprey Publishing, 2006, ISBN 978-1-84603-073-4 {{en}}</ref><br> |
||
Soudarded eus an arme c'hall a oa ivez en emgann Culloden, o tont eus an ''Irish Brigade'' hag ar ''Royal Scots'' a servije Bro-C'hall.<ref name="HCLC">HARRINGTON Peter, ''Culloden 1746 — The Highland Clans' Last Charge'', Osprey Publishing, 1991, ISBN 978-1-85532-158-8 {{en}}</ref>. |
Soudarded eus an arme c'hall a oa ivez en emgann Culloden, o tont eus an ''Irish Brigade'' hag ar ''Royal Scots'' a servije Bro-C'hall.<ref name="HCLC">HARRINGTON Peter, ''Culloden 1746 — The Highland Clans' Last Charge'', Osprey Publishing, 1991, ISBN 978-1-85532-158-8 {{en}}</ref>. |
||
; Ar Gouarnamant |
; Ar Gouarnamant |
||
Kanolierezh, marc'hegerezh ha troadegiezh a oa e lu dug Cumberland. Brientinien a oa eus an darn vuiañ eus an ofiserien, laourerien-douar e oa an droadeien.<br |
Kanolierezh, marc'hegerezh ha troadegiezh a oa e lu dug Cumberland. Brientinien a oa eus an darn vuiañ eus an ofiserien, laourerien-douar e oa an droadeien.<br> |
||
Gopret e oa ar soudarded. Daoust d'ar varc'heien bezañ [[maltouterezh|maltouterien]] e gwirionez dre o micher, armet e oant gant pep a bistolenn, a fuzuilh hag a gleze saoz 89 [[metr|cm]] hirder e lavnenn.<ref name="HCLC" />. |
Gopret e oa ar soudarded. Daoust d'ar varc'heien bezañ [[maltouterezh|maltouterien]] e gwirionez dre o micher, armet e oant gant pep a bistolenn, a fuzuilh hag a gleze saoz 89 [[metr|cm]] hirder e lavnenn.<ref name="HCLC" />. |
||
Betek 460 m e oa hed-tenn ar c'hanolioù saoz brasañ.<ref name="HCLC" /> |
Betek 460 m e oa hed-tenn ar c'hanolioù saoz brasañ.<ref name="HCLC" /> |
||
==== An emgann ==== |
==== An emgann ==== |
||
[[Image:Culloden Battle.svg|thumb|400px|<center>'''Emgann Culloden'''</ |
[[Image:Culloden Battle.svg|thumb|400px|<div style="text-align:center;">'''Emgann Culloden'''</div>]] |
||
Ha hi mat evit armeadoù kantreol, tachenn-emgann Culloden a oa diazas-krenn ouzh ar c'haderezhioù-kerc'hvell a oa re an ''Highlanders''. |
Ha hi mat evit armeadoù kantreol, tachenn-emgann Culloden a oa diazas-krenn ouzh ar c'haderezhioù-kerc'hvell a oa re an ''Highlanders''. |
||
D'ar 14 a viz Ebrel 1746 en em lakaas luad Cumberland da gampiñ a-vaez da gêr [[Inbhir Narann|Nairn]], un 20 km bennak eus lanneg Culloden.<br |
D'ar 14 a viz Ebrel 1746 en em lakaas luad Cumberland da gampiñ a-vaez da gêr [[Inbhir Narann|Nairn]], un 20 km bennak eus lanneg Culloden.<br> |
||
Da serr-noz an deiz war-lerc'h, pa ne blije ket an dachenn dezhañ tamm ebet — gant gwir abeg, e savas Lord George Murray a-du gant un dagadenn-noz, gant ar soñj e teuje a-benn dre ar souezh da lakaat un tamm kempouez etre an daou luad.<br |
Da serr-noz an deiz war-lerc'h, pa ne blije ket an dachenn dezhañ tamm ebet — gant gwir abeg, e savas Lord George Murray a-du gant un dagadenn-noz, gant ar soñj e teuje a-benn dre ar souezh da lakaat un tamm kempouez etre an daou luad.<br> |
||
Ur c'hwitadenn e voe avat, rak biskoazh ne voe kavet kamp ar Saozon gant an ''Highlanders'' skuizh n'o devoa bet tamm boued ebet en devezh kent, war-bouez ur wispidenn dre zen<ref name="McLean" />. Pa zistrojont d'o c'hamp da c'houloù-deiz ar 16 a viz Ebrel 1746 e vanjont kousket el lec'h ma kouezhjont gant an diviadur, tra ma roe Cumberland an urzh d'e dud diskuizh ha maget mat da fardañ war an enebourien. Dihunet e voe armead Charles Edward Stuart gant taboulinadeg ar Saozon. |
Ur c'hwitadenn e voe avat, rak biskoazh ne voe kavet kamp ar Saozon gant an ''Highlanders'' skuizh n'o devoa bet tamm boued ebet en devezh kent, war-bouez ur wispidenn dre zen<ref name="McLean" />. Pa zistrojont d'o c'hamp da c'houloù-deiz ar 16 a viz Ebrel 1746 e vanjont kousket el lec'h ma kouezhjont gant an diviadur, tra ma roe Cumberland an urzh d'e dud diskuizh ha maget mat da fardañ war an enebourien. Dihunet e voe armead Charles Edward Stuart gant taboulinadeg ar Saozon. |
||
E deroù ar c'had e oa 5 000 den ''Bonnie Prince Charlie'' war div renk e-tal ar Biz.<br |
E deroù ar c'had e oa 5 000 den ''Bonnie Prince Charlie'' war div renk e-tal ar Biz.<br> |
||
Evit boulc'hañ an emgann e lakaas dug Cumberland ar ganolierezh da ober un dennadeg kaeañ na c'hallas ket an ''Highlanders'' respont. Un eurvezh-pad e padas ar c'hoari, ha pa weljont an toulloù o vrasaat en o renkoù e krogas Skosiz da zifretañ ; goulenn a reas ar priñs digant Lord Murray reiñ an urzh da fardañ war an enebourien.<br |
Evit boulc'hañ an emgann e lakaas dug Cumberland ar ganolierezh da ober un dennadeg kaeañ na c'hallas ket an ''Highlanders'' respont. Un eurvezh-pad e padas ar c'hoari, ha pa weljont an toulloù o vrasaat en o renkoù e krogas Skosiz da zifretañ ; goulenn a reas ar priñs digant Lord Murray reiñ an urzh da fardañ war an enebourien.<br> |
||
''Netra ne c'hallfe bezañ dic'hoanakoc'h eget o zagadenn ha reishoc'h eget an degemer'', a skivas un ofiser saoz goude an emgann.<br |
''Netra ne c'hallfe bezañ dic'hoanakoc'h eget o zagadenn ha reishoc'h eget an degemer'', a skivas un ofiser saoz goude an emgann.<br> |
||
Gourdonet gwelloc'h e oa ar Saozon a-c'houde meur a zrouklamm, hag a-gantadoù e varvas an ''Highlanders'' e-kerzh o lusk war-raok. Un hanter-eurvezh diwezhatoc'h e voe echu gant emgann Culloden. Cumberland neuze a gasas e varc'heien dre an dachenn a-bezh da zidroc'hañ ar c'hloazidi a-daolioù kleze, alese al lesanv a "Giger" a voe roet dezhañ. Pa oa o sellet a-bann ouzh drougatred e luad e voe Charles Edward Stuart pellaet diouzh al lanneg gant unan eus e ofiserien. |
Gourdonet gwelloc'h e oa ar Saozon a-c'houde meur a zrouklamm, hag a-gantadoù e varvas an ''Highlanders'' e-kerzh o lusk war-raok. Un hanter-eurvezh diwezhatoc'h e voe echu gant emgann Culloden. Cumberland neuze a gasas e varc'heien dre an dachenn a-bezh da zidroc'hañ ar c'hloazidi a-daolioù kleze, alese al lesanv a "Giger" a voe roet dezhañ. Pa oa o sellet a-bann ouzh drougatred e luad e voe Charles Edward Stuart pellaet diouzh al lanneg gant unan eus e ofiserien. |
||
Linenn 96: | Linenn 96: | ||
|- |
|- |
||
| colspan="2" | |
| colspan="2" | |
||
[[File:The Battle of Culloden.jpg|thumb|500px|center|<center>''Emgann Culloden''<br |
[[File:The Battle of Culloden.jpg|thumb|500px|center|<div style="text-align:center;">''Emgann Culloden''<br>gant David Morier (1746)</div>]] |
||
|- |
|- |
||
|} |
|} |
||
Linenn 102: | Linenn 102: | ||
== Goude Culloden == |
== Goude Culloden == |
||
=== ''Bonnie Prince Charlie'' === |
=== ''Bonnie Prince Charlie'' === |
||
[[File:Floramacdonald2.jpg|thumb|200px|<center>'''Fionnghal NicDhòmhnaill'''<br |
[[File:Floramacdonald2.jpg|thumb|200px|<div style="text-align:center;">'''Fionnghal NicDhòmhnaill'''<br><small>Rozenn wenn ar Jakobidi zo war he c'halon</small></div>]] |
||
Un tec'had e voe eus Charles Edward Stuart goude kad Culloden.<br |
Un tec'had e voe eus Charles Edward Stuart goude kad Culloden.<br> |
||
Un ehan a reas e ti Lord Lovat e [[Goirtlig|Gorthleck]], tra ma 'z eas dug Cumberland da gousket e ti Lady Mackintosh hep bezañ bet pedet. Harzet e voe ''Colonel Anne'', ha bac'het en Inbhir Nis c'hwec'h sizhunvezh-pad. |
Un ehan a reas e ti Lord Lovat e [[Goirtlig|Gorthleck]], tra ma 'z eas dug Cumberland da gousket e ti Lady Mackintosh hep bezañ bet pedet. Harzet e voe ''Colonel Anne'', ha bac'het en Inbhir Nis c'hwec'h sizhunvezh-pad. |
||
Diouzh e du e lezas ar priñs dismantroù e luad da zistrewiñ par ma c'halljont, hag e vennas distreiñ da Vro-C'hall. Klask a oa war e lerc'h war zouar ha war vor gant ar Gouarnamant. Divizout a reas neuze mont da [[Enez Sgitheanach]] da c'houlenn sikour digant klan MacLeod of MacLeod ha klan MacDonald of Sleat, ar pennoù end-eeun o devoa disklêriet e deroù emsav ar Jakobidi e chomjent diouzh tu gouarnamant Bro-Saoz. War an hent e kejas ouzh unan eus izili klan MacLeod en alias groñs da zistreiñ war e veno hag er c'hasas da Enez [[Beinn na Faoghla|Veinn na Faoghla]] ma kavas repu e klan MacDonald of Clanranald, a oa feal d'ar Jakobidi.<ref name="McLean" />.<br |
Diouzh e du e lezas ar priñs dismantroù e luad da zistrewiñ par ma c'halljont, hag e vennas distreiñ da Vro-C'hall. Klask a oa war e lerc'h war zouar ha war vor gant ar Gouarnamant. Divizout a reas neuze mont da [[Enez Sgitheanach]] da c'houlenn sikour digant klan MacLeod of MacLeod ha klan MacDonald of Sleat, ar pennoù end-eeun o devoa disklêriet e deroù emsav ar Jakobidi e chomjent diouzh tu gouarnamant Bro-Saoz. War an hent e kejas ouzh unan eus izili klan MacLeod en alias groñs da zistreiñ war e veno hag er c'hasas da Enez [[Beinn na Faoghla|Veinn na Faoghla]] ma kavas repu e klan MacDonald of Clanranald, a oa feal d'ar Jakobidi.<ref name="McLean" />.<br> |
||
Klasket e voe kas ar priñs da [[Steòrnabhagh]], met ne voe bag ebet eno ouzh e c'hortoz, rak en aner e oa bet klasket feurmiñ unan. Enebourien dezhañ a oa war e lerc'h er vro, setu e tistroas da Veinn na Faoghla, ma oa kement all.<br |
Klasket e voe kas ar priñs da [[Steòrnabhagh]], met ne voe bag ebet eno ouzh e c'hortoz, rak en aner e oa bet klasket feurmiñ unan. Enebourien dezhañ a oa war e lerc'h er vro, setu e tistroas da Veinn na Faoghla, ma oa kement all.<br> |
||
Dav e oa mont kuit adarre : pemp mizvezh-pad e tec'has Charles Edward Stuart a-zirak an hemolc'herien a-dreuz enezeg [[Na h-Eileanan Siar]], betek ma kejas ouzh [[Fionnghal NicDhòmhnaill|Flora MacDonald]] er skoazellas da zistreiñ da Enez Sgitheanach. D'an 19 a viz Gwengolo 1746, en diwezh, e tizhas ar priñs porzh [[Àrasaig]] e paou [[Loch Abar]], ma lestras war-du Bro-C'hall.[[<ref name="McLean" /><ref name="HCLC" /><br |
Dav e oa mont kuit adarre : pemp mizvezh-pad e tec'has Charles Edward Stuart a-zirak an hemolc'herien a-dreuz enezeg [[Na h-Eileanan Siar]], betek ma kejas ouzh [[Fionnghal NicDhòmhnaill|Flora MacDonald]] er skoazellas da zistreiñ da Enez Sgitheanach. D'an 19 a viz Gwengolo 1746, en diwezh, e tizhas ar priñs porzh [[Àrasaig]] e paou [[Loch Abar]], ma lestras war-du Bro-C'hall.[[<ref name="McLean" /><ref name="HCLC" /><br> |
||
Biken ne zistroas ''Bonnie Prince Charlie'' da Vro-Skos. |
Biken ne zistroas ''Bonnie Prince Charlie'' da Vro-Skos. |
||
=== An dialgerc'hioù === |
=== An dialgerc'hioù === |
||
[[File:After Culloden- Rebel Hunting.jpg|thumb|left|200px|<center>'''Goude Culloden - Ar jakobineta'''<br |
[[File:After Culloden- Rebel Hunting.jpg|thumb|left|200px|<div style="text-align:center;">'''Goude Culloden - Ar jakobineta'''<br><small>John Seymour Lucas, 1884</small></div>]] |
||
Taer e voe moustret war Skosiz a-c'houde trec'h dug Cumberland hag an Hannoverien war emsav ar Jakobidi. |
Taer e voe moustret war Skosiz a-c'houde trec'h dug Cumberland hag an Hannoverien war emsav ar Jakobidi. |
||
Antronoz kad Culloden e kasas an dug 50 troadeg hag ur c'habiten da furchal kement ti a oa tro-war-dro d'an dachenn-emgann, war zigarez m'o devoa bet ar Jakobidi an urzh da na lezel o buhez gant soudarded ar Gouarnamant, ar pezh a oa diwir.<ref name="JLR">ROBERTS John Leonard, ''The Jacobite Wars'', Edinburgh University Press, 2002, ISBN 978-1-902930-29-9 {{en}}</ref> Tremen 20 000 penn-chatal a voe laeret e-kerzh ar furchadeg, ha gwerzhet e [[Fort Augustus]], e penn mervent [[Loch Nis]].<ref name="MM">MAGNUSSON Magnus, ''Scotland — The Story of a Nation'', Grove Press, 2003, ISBN 978-0-8021-3932-0 {{en}}</ref><br |
Antronoz kad Culloden e kasas an dug 50 troadeg hag ur c'habiten da furchal kement ti a oa tro-war-dro d'an dachenn-emgann, war zigarez m'o devoa bet ar Jakobidi an urzh da na lezel o buhez gant soudarded ar Gouarnamant, ar pezh a oa diwir.<ref name="JLR">ROBERTS John Leonard, ''The Jacobite Wars'', Edinburgh University Press, 2002, ISBN 978-1-902930-29-9 {{en}}</ref> Tremen 20 000 penn-chatal a voe laeret e-kerzh ar furchadeg, ha gwerzhet e [[Fort Augustus]], e penn mervent [[Loch Nis]].<ref name="MM">MAGNUSSON Magnus, ''Scotland — The Story of a Nation'', Grove Press, 2003, ISBN 978-0-8021-3932-0 {{en}}</ref><br> |
||
Pa 'z erruas dug Cumberland en Inbhir Nis e c'houllonderas ar jolioù ma oa bet bac'het enep-Jakobidi, hag e lakaas Jakobidi en o |
Pa 'z erruas dug Cumberland en Inbhir Nis e c'houllonderas ar jolioù ma oa bet bac'het enep-Jakobidi, hag e lakaas Jakobidi en o lec'h.<ref name="Reid" /> Lod eus ar brizonidi a voe lakaet da uheldrubarded ha kaset da Su Bro-Saoz da vezañ barnet. Bac'het e voent e listri war ar stêr [[Tavoez|Davoez]] e London, pe e Tilbury Fort war lez Norzh ar stêr. Unan diwar ugent a voe barnet da vat ha lazhet, ar re all — 936 anezho — o vezañ kaset da [[trevadenn|drevadennoù]] ar rouantelezh da chom betek diwezh o buhez ; 222 Jakobad all a voe forbannet.<br> |
||
Jakobidi all a c'houzañvas [[kastiz ar marv]] e Carlisle, e [[York]] hag e [[Kennington Park]] e London end-eeun. War-dro 120 Jakobad a voe lazhet, un drederenn anezho o vezañ dizertourien eus lu ar Gouarnamant.<ref name="Lion">Prebble John, ''The Lion in the North'', Penguin Books Ltd., 1973, ISBN 978-0-14-003652-7 {{en}}</ref> E Tower Hill e London e voe lazhet pennoù |
Jakobidi all a c'houzañvas [[kastiz ar marv]] e Carlisle, e [[York]] hag e [[Kennington Park]] e London end-eeun. War-dro 120 Jakobad a voe lazhet, un drederenn anezho o vezañ dizertourien eus lu ar Gouarnamant.<ref name="Lion">Prebble John, ''The Lion in the North'', Penguin Books Ltd., 1973, ISBN 978-0-14-003652-7 {{en}}</ref> E Tower Hill e London e voe lazhet pennoù meur an emsav.<br> |
||
E [[1747]] e voe lakaet 905 prizoniad en o frankiz dre ul lezenn a ziskounadur ; reoù all, 382 anezho, a voe eskemmet ouzh prizonidi a oa e dalc'h Bro-C'hall.<br |
E [[1747]] e voe lakaet 905 prizoniad en o frankiz dre ul lezenn a ziskounadur ; reoù all, 382 anezho, a voe eskemmet ouzh prizonidi a oa e dalc'h Bro-C'hall.<br> |
||
Kont zo bet dalc'het eus 3 471 Jakobad bet bac'het ; n'ouzer netra diwar-benn planedenn 648 anezho.<ref name="JLR" /> |
Kont zo bet dalc'het eus 3 471 Jakobad bet bac'het ; n'ouzer netra diwar-benn planedenn 648 anezho.<ref name="JLR" /> |
||
Lezennoù a voe embannet gant ar Gouarnamant a-benn lakaat Bro-Skos, hag an Uheldirioù pergen, er Rouantelezh.<br |
Lezennoù a voe embannet gant ar Gouarnamant a-benn lakaat Bro-Skos, hag an Uheldirioù pergen, er Rouantelezh.<br> |
||
Ret e voe d'ar veleien [[Iliz katolik|gatolik]] touiñ fealded d'an Hannoverien. E 1746 e voe tennet diouzh pennoù ar c'hlanoù skosat ar gwir a varnerezh war o ziriad<ref>''Heritable Jurisdictions (Scotland) Act''</ref>, ar pezh a oa kontrol d'an emglevioù bet sinet e [[1706]] ha [[1707]]<ref>An ''Union with Scotland Act'' bet embannet gant ar Vreudoù Saoz e 1706, hag an ''Union with England Act'' bet embannet gant ar Vreudoù Skosat e 1707.</ref> Tennet e voe o zouaroù digant ar pennoù skosat a oa savet a-du gant ''Bonnie Prince Charlie'' ; digollet avat e voe ar re a oa chomet feal d'an Hannoverien, pa voe roet moneiz dezho en eskemm ouzh o wirioù war justis o bro.<ref name="Lion" /><br |
Ret e voe d'ar veleien [[Iliz katolik|gatolik]] touiñ fealded d'an Hannoverien. E 1746 e voe tennet diouzh pennoù ar c'hlanoù skosat ar gwir a varnerezh war o ziriad<ref>''Heritable Jurisdictions (Scotland) Act''</ref>, ar pezh a oa kontrol d'an emglevioù bet sinet e [[1706]] ha [[1707]]<ref>An ''Union with Scotland Act'' bet embannet gant ar Vreudoù Saoz e 1706, hag an ''Union with England Act'' bet embannet gant ar Vreudoù Skosat e 1707.</ref> Tennet e voe o zouaroù digant ar pennoù skosat a oa savet a-du gant ''Bonnie Prince Charlie'' ; digollet avat e voe ar re a oa chomet feal d'an Hannoverien, pa voe roet moneiz dezho en eskemm ouzh o wirioù war justis o bro.<ref name="Lion" /><br> |
||
Berzet e voe dougen ar gwiskamant skosat hengounel — ''tartan'' ebet ken e Bro-Skos, ha renket e voe ar [[binioù]]-meur skosat e-touez an armoù-brezel. |
Berzet e voe dougen ar gwiskamant skosat hengounel — ''tartan'' ebet ken e Bro-Skos, ha renket e voe ar [[binioù]]-meur skosat e-touez an armoù-brezel. |
||
<center>'''Emgann Culloden e voe ar wezh diwezhañ ma voe daou luad tal-ouzh-tal war tiriad [[Breizh-Veur]].'''</ |
<div style="text-align:center;">'''Emgann Culloden e voe ar wezh diwezhañ ma voe daou luad tal-ouzh-tal war tiriad [[Breizh-Veur]].'''</div> |
||
<gallery mode="packed" heights="220px"> |
|||
{| align="center" cellspacing="20px" |
|||
⚫ | |||
|- valign="bottom" |
|||
⚫ | |||
| |
|||
</gallery> |
|||
⚫ | |||
| |
|||
⚫ | |||
|- |
|||
|} |
|||
== Notennoù == |
== Notennoù == |
||
{{Daveoù}} |
|||
<references /> |
|||
{{DEFAULTSORT:Culloden, Emgann}} |
{{DEFAULTSORT:Culloden, Emgann}} |
||
[[Rummad:Istor Bro-Skos]] |
[[Rummad:Istor Bro-Skos]] |
||
[[Rummad:Emgannoù]] |
[[Rummad:Emgannoù Bro-Skos]] |
||
[[bg:Битка при Калоден]] |
|||
[[ca:Batalla de Culloden]] |
|||
[[cs:Bitva u Cullodenu]] |
|||
[[cy:Brwydr Culloden]] |
|||
[[de:Schlacht bei Culloden]] |
|||
[[en:Battle of Culloden]] |
|||
[[eo:Batalo de Culloden]] |
|||
[[es:Batalla de Culloden]] |
|||
[[eu:Cullodengo gudua]] |
|||
[[fa:نبرد کالودن]] |
|||
[[fi:Cullodenin taistelu]] |
|||
[[fr:Bataille de Culloden]] |
|||
[[ga:Blàr Chùil Lodair]] |
|||
[[gd:Blàr Chùil Lodair]] |
|||
[[he:קרב קלודן]] |
|||
[[io:Culloden-batalio]] |
|||
[[it:Battaglia di Culloden]] |
|||
[[ja:カロデンの戦い]] |
|||
[[nl:Slag bij Culloden]] |
|||
[[pl:Bitwa pod Culloden]] |
|||
[[pt:Batalha de Culloden]] |
|||
[[ru:Сражение при Каллодене]] |
|||
[[sco:Battle o Culloden]] |
|||
[[sv:Slaget vid Culloden]] |
Stumm red eus an 30 Mez 2023 da 00:09
Emgann Culloden | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Tamm eus Dispac'h jakobat 1745 | |||||||
Tartan Culloden[1] | |||||||
| |||||||
Emgannerien | |||||||
Gouarnamant Rouantelezh-Unanet 8 000 | Jakobidi Bro-C'hall ~7 000 | ||||||
Pennoù-brezel | |||||||
Dug Cumberland | Charles Edward Stuart |
Emgann Culloden (Gouezeleg Skos : Blàr Chùil Lodair) e voe emgann diwezhañ an dispac'h jakobat e 1745-1746. D'ar 16 a viz Ebrel 1746 e c'hoarvezas etre lu Charles Edward Stuart ("Bonnie Prince Charlie" evit Skosiz) ha hini William Augustus, Dug Cumberland e-kichen Inbhir Nis.
Trec'h an Hannoverien a harzas da vat al lusk jakobat e Bro-Skos, ha paouez a reas Charles Stuart da glask adlakaat lignez ar Stuarted e penn Breizh-Veur e-lec'h hini Hannover.
Lu Charles Stuart a voe dreist-holl uheldiriaded skos (Highlanders), izeldiriaded skos (Lowlanders) hag un nebeud Saozon. Skoazellet e voent gant Bro-C'hall ha rejimantoù iwerzhonat, a stourmas ganto.
E lu ar gouarnamant e oa Saozon dreist-holl, gant un nebeud Skosiz memestra, tud eus Ulaidh hag Alamaned hag Aostrianed.
Gwadek e voe an emgann : fardañ war lu ar gouarnamant a reas an Highlanders, met buan e voent trec'het, pa ne badas emgann Culloden nemet un eurvezh hanter.[2]
Etre 1 500 ha 2 000 Jakobad a voe lazhet pe c'hloazet er gad verr-se, pa ne voe kolloù ar gouarnamant nemet 50 den lazhet ha 259 gloaziad. "The Butcher" ("ar C'higer") e voe lesanv Cumberland goude kad Culloden.
Divizet e voe gant ar gouarnamant gwanañ sevenadur gouezelek Bro-Skos dre lezennoù kalet a-enep ar mod da vevañ hag a-enep reizhiad ar c'hlanoù.
Dibun kad Culloden
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Ar c'hemperzh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]E 1744 he devoa Bro-C'hall klasket aloubiñ Bro-Saoz gant ul luad 10 000 den bodet e porzh Dukark ; Charles Edward Stuart a glaskas tennañ splet eus ar gwezhiad evit kemer ar galloud. E miz Meurzh avat e voe stlabezet al lestraz gant korventennoù kent sevel an eorioù. Dilezet e voe ar raktres neuze.
Kompren a reas Charles Edward Stuart e ranke bodañ ar Jakobidi tro-dro dezhañ war tir Bro-Skos end-eeun. Daou lestr a fredas, an Doutelle hag an Elizabeth, ha kuitaat Naoned war-du Bro-Skos. Rediet e voe an Elizabeth da zistreiñ war e c'hiz goude ur c'hrogad gant ul lestr-brezel saoz, hogen tec'hel kuit a reas an Doutelle ha d'an 2 viz Eost 1745 e tilestras ar priñs war Enez Èirisgeigh e Na h-Eileanan Siar.
Yen e voe an degemer : daou benn eus klanoù skos a nac'has mont d'e heul, unan anezho a gasas keloù d'ar Gouarnamant. Pa alias un trede penn "Kit d'ar gêr" e respontas Charles Edward Stuart "Ar pezh emaon oc'h ober", ha kuit war-du Moidart.
Nec'het e voe ar Jakobidi gant kentodenn o friñs, met 700 ezel eus klan Cameron ha 500 eus klan MacDonald a oa e-kichen ar priñs e Glenfinnan pa savas ar banniel roueel ha pa vonnas e dad James Francis Edward Stuart evel roue Bro-Skos, Bro-Saoz hag Iwerzhon.
Adal Glenfinnan e skoas war-du Dinedin, en ur zastum tremen 3 000 den war an hent. Daoust da ali Simon Fraser Lord Lovat, hag e bromesa da vodañ tri c'hlan ouzhpenn da vont d'e heul, e nac'has mont da Inbhir Nis hag ez eas war-du ar Su dre Athall ha Perth. Tremen 250 den eus klan Stewart of Appine a greñvaas an armead, ha kantadoù all a voe a-hed an hent.
E Perth e voe c'hoazh kantadoù a izili eus klanoù Drummond ha Murray o tont d'em vodañ tro-dro d'ar priñs, kevret gant 200 den eus klan Robertson of Struan. E miz Gwengolo 1745 e tivizas ar c'homandant saoz Sir John Cope kilañ betek Inbhir Nis en Norzh, o lezel dre-se an hent digor da vont da Zunedin. E kreiz ar miz e voe un emgann e Coltbridge, e-kichen Dinedin, ma voe daou rejimant saoz lakaet da dec'hel kuit gant al lu nevez, hag en deiz war-lerc'h e oa Dinedin dalc'het gant ar Jakobidi.
Buan e kasas Sir John Cope e armead da Zunedin, ha dont a reas Charles Edward Stuart da gejañ outi hag he skarzhañ kuit.
A-c'houde an trec'h-se e voe tremen 2 500 den ouzhpenn e lu ar Jakobidi, deuet eus Bro-Skos a-bezh. E dibenn miz Here 1745 e voe c'hoazh 600 den armet o tont gant an dug William of Atholl ha klan Grant, mui 400 eus klan MacPherson.
Difiñv e chomas Charles Edward Stuart e Dinedin avat, o lezel dre-se amzer da c'houarnamant ar roue George II da gas bagadoù eus Flandrez da Vro-Skos ha da benn klan Campbell, Archibald 3de dug Argyll, da ouestlañ e binvidigezh da Vro-Saoz dre sevel un armead enep-Jakobat diouzh e du. Tremen 1 000 den a zegasas da du ar Gouarnamant saoz.
O c'hortoz skoazell digant ar C'hallaoued e oa Charles Edward Stuart ; pourvezioù hag arc'hant a oa bet kaset dezhañ, hogen soudard ebet. Poazh e voe o c'hortoz, hag e deroù miz Du 1745 e treuzas ar vevenn war-du London ; un daou c'hant Saoz bennak a zeuas en e lu, tra ma oa lod Highlanders o tistreiñ d'ar gêr, krignet ma oant gant kleñved ar vro.
Fall a-walc'h e oa ar c'hoari evit ar Jakobidi e gwirionez : er Biz e oa armead ar jeneral Wade, daou luad saoz all a oa o kerzhet a-dreuz ar Midlands dindan ren dug Cumberland, hag un trede a oa e Finchley, en Norzh da London, darev da zifenn ar gêrbenn, da lavaret eo tremen 30 000 soudard doazhet ouzh ar brezel e-tal ur 5 000 bennak a Highlanders aveet fall ha 200 Saoz eus Manchester.
Hep koll kad pe emgann e tizhas an Highlanders kêr Zerby, war-dro 200 km eus London, e deroù miz Kerzu 1745. Spontadeg a savas e kêrbenn ar Rouantelezh, prest e oa ar roue da zistreiñ da Hannover.
Ar priñs e fellas dezhañ tennañ splet eus an degouezh, hogen ret-mat e voe dezhañ — daoust d'an doñjer a ziskouezas splann — ober diouzh meno e ofiserien : kilañ ha distreiñ d'an Highlands.
D'an 19 a viz Kerzu ez erruas an armead Jakobidi e Carlisle, war harzoù Bro-Skos ; nebeut goude ec'h errujont e Glasgow, ma voe yen an degemer. En Highlands avat e voe tommoc'h, pa voe kresket al luad betek 8 000 den gant klanoù all.
D'an 3 a viz Genver 1746 e lakaas Charles Edward Stuart seziz war gêr Stirling, kêrbenn gozh Bro-Skos, hag emgann a voe e Falkirk ouzh arme ar jeneral saoz Hawley, a rankas tec'hel kuit. Ur wezh ouzhpenn avat ne ouezas ket ar priñs ober e vad eus an degouezh, pa zilezas seziz Stirling da gerzhet war-du Inbhir Nis en Norzh. E Moy, ur gêriadenn war-dro 16 km eus e bal, e tivizas ehanañ e ti an itron Mackintosh (lesanvet "Colonel Anne[2], rak dalc'het e oa Inbhir Nis gant 1 700 soudard eus ar Gouarnamant, dindan ren Lord Loudon. Pa ouezas hennezh eus donedigezh Bonnie Prince Charlie e kerzhas war-du Moy gant e Hannoverien. Pemp geder bet gourc'hemennet gant Lady Mackintosh a dennas gant o mouskidi en ur c'hervel a-bouez-penn anvioù klanoù d'o sikour. Pa ne ouient ket petra ober e kilas ar 1 700 soudard[3] ha, sur ma oa e oa niverusoc'h ar Jakobidi, e tec'has Lord Loudon gant e lu war-du betek ar Ross-shire er Gwalarn. E dalc'h ar Jakobidi e voe Inbhir Nis, hag ar priñs a gasas ur rannarme da argas lu Lord Loudon pelloc'h c'hoazh.
E-keit-se e oa bet degaset mui-ouzh-lui a soudarded eus Flandrez gant ar Gouarnamant ; en Obair Dheathain e voent bodet dindan urzhioù dug Cumberland, a grogas da kerzhet war-du Inbhir Nis gant 8 000 den. Kement-se a zeuas da skouarn Charles Edward Stuart e miz Ebrel 1746, a zivizas kas 5 000 eus e dud davet ar Saozon. War an hent e voent kreñvaet gant 300 den eus klan Fraser, da c'hortoz ur 500 bennak ouzhpenn eus klanoù Fraser ha Mackenzie, na errujont biskoazh el lanneg anvet Culloden, war-dro 8 km a-vaez da Inbhir Nis.
War an dachenn-emgann
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]An armeadoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Ar Jakobidi
Highlanders emouestl e oa ar braz eus armead Charles Edward Stuart. Emouestlidi e oa an ofiserien ivez, koulz hag al Lowlanders hag ar varc'heien.
Lod brezelerien avat a oa bet kaset gant pennoù o c'hlan, ha dre ma ne raent ket forzh eus stourm ar Jakobidi e savas kudenn e-kerzh an drougatred abalamour ma voe dizerterezh a-leizh.
Dre o renk e reizhiad ar c'hlanoù skosat e oa bet ar pennoù lakaet da ofiserien, hogen nebeut anezho a oa arroutet war divoud kas un emgann, ar pezh a voe gwashañ kudenn an tu Skosad. Ne oa ket gouest an ofiserien da renkañ o soudarded.
Armet mat e oa ar pennoù meur — claidheamh mòr(kleze meur), targe (skoed prenn) ha pistolennoù , er c'hontrol d'an dud voutin a zouge un nebeud klezeier, bouc'hili, forc'hioù ha filzier. Goude an emgann, da lavar dug Cumberland, ne voe dastumet nemet 190 kleze skosat en eskemm ouzh 2 320 fuzuilh saoz. Jedet ez eus bet ne voe nemet 200 Skosad diwar ar 1 000 bet lazhet e Culloden a gement a zouge ur c'hleze.[4]
Soudarded eus an arme c'hall a oa ivez en emgann Culloden, o tont eus an Irish Brigade hag ar Royal Scots a servije Bro-C'hall.[5].
- Ar Gouarnamant
Kanolierezh, marc'hegerezh ha troadegiezh a oa e lu dug Cumberland. Brientinien a oa eus an darn vuiañ eus an ofiserien, laourerien-douar e oa an droadeien.
Gopret e oa ar soudarded. Daoust d'ar varc'heien bezañ maltouterien e gwirionez dre o micher, armet e oant gant pep a bistolenn, a fuzuilh hag a gleze saoz 89 cm hirder e lavnenn.[5].
Betek 460 m e oa hed-tenn ar c'hanolioù saoz brasañ.[5]
An emgann
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Ha hi mat evit armeadoù kantreol, tachenn-emgann Culloden a oa diazas-krenn ouzh ar c'haderezhioù-kerc'hvell a oa re an Highlanders.
D'ar 14 a viz Ebrel 1746 en em lakaas luad Cumberland da gampiñ a-vaez da gêr Nairn, un 20 km bennak eus lanneg Culloden.
Da serr-noz an deiz war-lerc'h, pa ne blije ket an dachenn dezhañ tamm ebet — gant gwir abeg, e savas Lord George Murray a-du gant un dagadenn-noz, gant ar soñj e teuje a-benn dre ar souezh da lakaat un tamm kempouez etre an daou luad.
Ur c'hwitadenn e voe avat, rak biskoazh ne voe kavet kamp ar Saozon gant an Highlanders skuizh n'o devoa bet tamm boued ebet en devezh kent, war-bouez ur wispidenn dre zen[2]. Pa zistrojont d'o c'hamp da c'houloù-deiz ar 16 a viz Ebrel 1746 e vanjont kousket el lec'h ma kouezhjont gant an diviadur, tra ma roe Cumberland an urzh d'e dud diskuizh ha maget mat da fardañ war an enebourien. Dihunet e voe armead Charles Edward Stuart gant taboulinadeg ar Saozon.
E deroù ar c'had e oa 5 000 den Bonnie Prince Charlie war div renk e-tal ar Biz.
Evit boulc'hañ an emgann e lakaas dug Cumberland ar ganolierezh da ober un dennadeg kaeañ na c'hallas ket an Highlanders respont. Un eurvezh-pad e padas ar c'hoari, ha pa weljont an toulloù o vrasaat en o renkoù e krogas Skosiz da zifretañ ; goulenn a reas ar priñs digant Lord Murray reiñ an urzh da fardañ war an enebourien.
Netra ne c'hallfe bezañ dic'hoanakoc'h eget o zagadenn ha reishoc'h eget an degemer, a skivas un ofiser saoz goude an emgann.
Gourdonet gwelloc'h e oa ar Saozon a-c'houde meur a zrouklamm, hag a-gantadoù e varvas an Highlanders e-kerzh o lusk war-raok. Un hanter-eurvezh diwezhatoc'h e voe echu gant emgann Culloden. Cumberland neuze a gasas e varc'heien dre an dachenn a-bezh da zidroc'hañ ar c'hloazidi a-daolioù kleze, alese al lesanv a "Giger" a voe roet dezhañ. Pa oa o sellet a-bann ouzh drougatred e luad e voe Charles Edward Stuart pellaet diouzh al lanneg gant unan eus e ofiserien.
Diouzh tu ar Gouarnamant | Diouzh tu ar Jakobidi |
---|---|
|
|
Goude Culloden
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Bonnie Prince Charlie
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Un tec'had e voe eus Charles Edward Stuart goude kad Culloden.
Un ehan a reas e ti Lord Lovat e Gorthleck, tra ma 'z eas dug Cumberland da gousket e ti Lady Mackintosh hep bezañ bet pedet. Harzet e voe Colonel Anne, ha bac'het en Inbhir Nis c'hwec'h sizhunvezh-pad.
Diouzh e du e lezas ar priñs dismantroù e luad da zistrewiñ par ma c'halljont, hag e vennas distreiñ da Vro-C'hall. Klask a oa war e lerc'h war zouar ha war vor gant ar Gouarnamant. Divizout a reas neuze mont da Enez Sgitheanach da c'houlenn sikour digant klan MacLeod of MacLeod ha klan MacDonald of Sleat, ar pennoù end-eeun o devoa disklêriet e deroù emsav ar Jakobidi e chomjent diouzh tu gouarnamant Bro-Saoz. War an hent e kejas ouzh unan eus izili klan MacLeod en alias groñs da zistreiñ war e veno hag er c'hasas da Enez Veinn na Faoghla ma kavas repu e klan MacDonald of Clanranald, a oa feal d'ar Jakobidi.[2].
Klasket e voe kas ar priñs da Steòrnabhagh, met ne voe bag ebet eno ouzh e c'hortoz, rak en aner e oa bet klasket feurmiñ unan. Enebourien dezhañ a oa war e lerc'h er vro, setu e tistroas da Veinn na Faoghla, ma oa kement all.
Dav e oa mont kuit adarre : pemp mizvezh-pad e tec'has Charles Edward Stuart a-zirak an hemolc'herien a-dreuz enezeg Na h-Eileanan Siar, betek ma kejas ouzh Flora MacDonald er skoazellas da zistreiñ da Enez Sgitheanach. D'an 19 a viz Gwengolo 1746, en diwezh, e tizhas ar priñs porzh Àrasaig e paou Loch Abar, ma lestras war-du Bro-C'hall.[[[2][5]
Biken ne zistroas Bonnie Prince Charlie da Vro-Skos.
An dialgerc'hioù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Taer e voe moustret war Skosiz a-c'houde trec'h dug Cumberland hag an Hannoverien war emsav ar Jakobidi.
Antronoz kad Culloden e kasas an dug 50 troadeg hag ur c'habiten da furchal kement ti a oa tro-war-dro d'an dachenn-emgann, war zigarez m'o devoa bet ar Jakobidi an urzh da na lezel o buhez gant soudarded ar Gouarnamant, ar pezh a oa diwir.[6] Tremen 20 000 penn-chatal a voe laeret e-kerzh ar furchadeg, ha gwerzhet e Fort Augustus, e penn mervent Loch Nis.[7]
Pa 'z erruas dug Cumberland en Inbhir Nis e c'houllonderas ar jolioù ma oa bet bac'het enep-Jakobidi, hag e lakaas Jakobidi en o lec'h.[4] Lod eus ar brizonidi a voe lakaet da uheldrubarded ha kaset da Su Bro-Saoz da vezañ barnet. Bac'het e voent e listri war ar stêr Davoez e London, pe e Tilbury Fort war lez Norzh ar stêr. Unan diwar ugent a voe barnet da vat ha lazhet, ar re all — 936 anezho — o vezañ kaset da drevadennoù ar rouantelezh da chom betek diwezh o buhez ; 222 Jakobad all a voe forbannet.
Jakobidi all a c'houzañvas kastiz ar marv e Carlisle, e York hag e Kennington Park e London end-eeun. War-dro 120 Jakobad a voe lazhet, un drederenn anezho o vezañ dizertourien eus lu ar Gouarnamant.[8] E Tower Hill e London e voe lazhet pennoù meur an emsav.
E 1747 e voe lakaet 905 prizoniad en o frankiz dre ul lezenn a ziskounadur ; reoù all, 382 anezho, a voe eskemmet ouzh prizonidi a oa e dalc'h Bro-C'hall.
Kont zo bet dalc'het eus 3 471 Jakobad bet bac'het ; n'ouzer netra diwar-benn planedenn 648 anezho.[6]
Lezennoù a voe embannet gant ar Gouarnamant a-benn lakaat Bro-Skos, hag an Uheldirioù pergen, er Rouantelezh.
Ret e voe d'ar veleien gatolik touiñ fealded d'an Hannoverien. E 1746 e voe tennet diouzh pennoù ar c'hlanoù skosat ar gwir a varnerezh war o ziriad[9], ar pezh a oa kontrol d'an emglevioù bet sinet e 1706 ha 1707[10] Tennet e voe o zouaroù digant ar pennoù skosat a oa savet a-du gant Bonnie Prince Charlie ; digollet avat e voe ar re a oa chomet feal d'an Hannoverien, pa voe roet moneiz dezho en eskemm ouzh o wirioù war justis o bro.[8]
Berzet e voe dougen ar gwiskamant skosat hengounel — tartan ebet ken e Bro-Skos, ha renket e voe ar binioù-meur skosat e-touez an armoù-brezel.
-
Karn Culloden
bet savet e 1881 gant Duncan Forbes -
Mein-sonn e Culloden
bet savet e 1881 gant Duncan Forbes
da verkañ bezioù pennoù ar pennoù skosat
Notennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- ↑ STEWART D. W., Old & Rare Tartans (1893) — Brudet eo an tartan-se evit bezañ bet douget gant unan eus ofiserien Charles Edward Stuart. Den ne oar pe glan a oa arouziet gantañ. Marilhet eo er Scottish Tartans World Register, gant an daveenn "Culloden, Gold District Tartan (WR1328)".
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 ha2,4 MacLEAN Fitzroy, Highlanders — A History of the Highland Clans, David Campbell Publishers Ltd., 1995, ISBN 978-1-85715-799-4 • pp. 215-216 (en)
- ↑ Un den a varvas er c'hrogadig-se avat : Donald Ban MacCrimmon, biniaouer MacLeod of MacLeod, a oa bet kaset enep ar priñs Charles daoust dezhañ ; brudet eo evit bezañ aozet ar pibroc'h Cha till, Cha till, Cha till MacCraimein, "Ne zistroio ket MacCrimmon" — un degemenn mard eus unan.
- ↑ 4,0 4,1 ha4,2 REID Stuart, The Scottish Jacobite Army 1745-46, Osprey Publishing, 2006, ISBN 978-1-84603-073-4 (en)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 ha5,3 HARRINGTON Peter, Culloden 1746 — The Highland Clans' Last Charge, Osprey Publishing, 1991, ISBN 978-1-85532-158-8 (en)
- ↑ 6,0 ha6,1 ROBERTS John Leonard, The Jacobite Wars, Edinburgh University Press, 2002, ISBN 978-1-902930-29-9 (en)
- ↑ MAGNUSSON Magnus, Scotland — The Story of a Nation, Grove Press, 2003, ISBN 978-0-8021-3932-0 (en)
- ↑ 8,0 ha8,1 Prebble John, The Lion in the North, Penguin Books Ltd., 1973, ISBN 978-0-14-003652-7 (en)
- ↑ Heritable Jurisdictions (Scotland) Act
- ↑ An Union with Scotland Act bet embannet gant ar Vreudoù Saoz e 1706, hag an Union with England Act bet embannet gant ar Vreudoù Skosat e 1707.