Ірына (візантыйская імператрыца)

Ірына
грэч. Εἰρήνη
Імператрыца Ірына на залатой манеце
Візантыйская імператрыца 797 — 802
Папярэднік	Канстанцін VI
Пераемнік	Нікіфар I
Нараджэнне	каля 752[…] Афіны, Візантыя
Смерць	9 жніўня 803(0803-08-09)[…] Востраў Лесбас, Паўночныя Эгейскія астравы, Грэцыя
Месца пахавання	Царква Апосталаў[d]
Род	Ісаўрыйская
Муж	Леў IV Хазар
Дзеці	Канстанцін VI[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ірына (грэч. Εἰρήνη; каля 752^[…], Афіны — 9 жніўня 803(0803-08-09)^[…], Востраў Лесбас) — візантыйская імператрыца з Ісаўрыйскай дынастыі ў 797—802 гадах. Стала першай жанчынай у гісторыі Візантыі, якая кіравала самастойна.

Стала жонкай імператара Льва IV Хазара ў 768 годзе, пасля ягонай смерці ў 780 годзе пачала кіраваць як рэгентка пры сваім малалетнім сыне Канстанціне VI. Калі сын пасталеў і стаў прэтэндаваць на самастойнае кіраванне, Ірына асляпіла яго, захапіўшы самадзяржаўную ўладу ў імперыі. Тым не менш за аднаўленне іконашанавання на Другім Нікейскім саборы кананізавана праваслаўнай царквой у ліку святых (памяць у розных візантыйскіх і грэчаскіх календарах паказваецца 7 і 9 жніўня паводле юліянскага календара).

Біяграфія

Паходжанне

Нарадзілася каля 752 года ў Афінах. Быўшы сіратой, выхоўвалася ў сям’і свайго дзядзькі, патрыцыя Канстанціна Сарантапекаса, які меркавана быў стратэгам (военачальнікам) у мясцовай акрузе. Такім чынам, хоць будучая імператрыца паходзіла са знатнага грэчаскага роду, гісторыкі мяркуюць, што яе знешнасць больш, чым палітычны разлік, паўплывала на рашэнне візантыйскага імператара выбраць Ірыну ў нявесты свайму спадчынніку. З іншага боку, выказваецца здагадка, што жаніцьба менавіта на грачанцы магла ўмацаваць пазіцыі кіруючай Ісаўрыйскай дынастыі ўнутры дзяржавы.

Ірына, якая вырасла ў правінцыйных Афінах, як адзначае Шарль Дзіль, была набожнай, але адрознівалася празмернай гарачнасцю.

Шлюб з Львом IV

У 768 годзе візантыйскі імператар Канстанцін V выбраў Ірыну ў жонкі свайму сыну і спадчынніку Льву:

1-га дня верасня, 8-га індыктыёна, Ірына адправілася з Афін, і ад Іерыі плыла ў валадарны горад на шматлікіх хуткіх караблях і іншых суднах, упрыгожаных шаўковымі матэрыямі, і яе сустрэлі і суправаджалі найвыдатныя грамадзяне са сваімі жонкамі; а 3-га дня верасня ў царкве Фары патрыярхам, які прыйшоў у палац, праведзены заручыны цара Леона з тою Ірынаю. 17-га снежня яна ў зале палацавай вянчана на царыцу, і прыйшоўшы ў малітоўню святога Стэфана ў Дафне прыняла шлюбны вянок з Леонам, сынам Канстанціна.

— Хранаграфія Феафана, год 6261 / 761 (768)

Імператары Леў IV і Канстанцін VI
(муж і сын імператрыцы Ірыны)

Ірына, прыхільніца іконашанавання, у перыяд кіравання яе свёкра-іканаборца хавала свае перакананні. Перад вяселлем яна па патрабаванні Канстанціна дала клятву, што ніколі не прызнае абразоў і не будзе іх ушаноўваць, як звыкла да таго ў Афінах.

Ад шлюбу з Львом у Ірыны 14 студзеня 771 года нарадзіўся яе адзіны сын Канстанцін, які стаў апошнім прадстаўніком Ісаўрыйскай дынастыі.

Пасля смерці ў 775 годзе імператара Канстанціна ягоны сын стаў візантыйскім імператарам Львом IV. З гэтага часу Ірына стала ўплываць на свайго мужа ў бок змякчэння палітыкі іканаборства. Феафан адзначае, што ў пачатку свайго валадарання Лёваў: «на кароткі час здаваўся набожным і прыхільнікам Багародзіцы і манахаў; паставіў на найпершых прастолах мітрапалітаў з ігуменаў». У гэты перыяд Леў карыстаўся сімпатыямі іконапаклоннікаў, якіх раней зведалі ганенні. У 776 годзе на канстанцінопальскім іпадроме натоўп, задаволены не толькі рэлігійнай палітыкай імператара, але і памяншэннем падатковага цяжару, запатрабаваў ад Льва каранаваць яго малалетняга сына Канстанціна. Імператар пагадзіўся і ў дзень Вялікадня была праведзена ўрачыстая цырымонія, удзельніцай якой стала і Ірына:

…у вялікую нядзелю вялікадня 14 індыктыёна, пры першай зары цар з патрыярхам выйшаў на гіпадром; прынеслі антымінс, і ў прысутнасці ўсяго народа патрыярх здзейсніў малітву і цар вянчаў сына свайго; потым два цары з двума кесарамі і з трыма найяснейшымі ішлі ў вялікую царкву. Пасля шэсця цароў, ішла і царыца Ірына; перад ёю пажы неслі скіпетры; у медныя вароты ўвайшла яна ў аглашэную частку царквы і не ўзыходзіла на сярэдзіну амвона.

— Хранаграфія Феафана, год 6268 / 768 (776)

Гісторык А. У. Карташоў лічыць, што гэта было трыумфам Ірыны, якая забяспечыла свайму сыну тытул імператара, але пры гэтым з прычыны зайздрасці братоў Льва з гэтага моманту сталі пагаршацца яе адносіны з мужам, які зноў стаў дагаджаць партыі іканаборцаў. Ірына канчаткова страціла ласку ў 780 годзе пасля таго, як Леў выявіў у яе спальні два абразы, схаваныя пад падушкай. Аднак візантыйскі гісторык Георгій Кедрын напісаў пра гэтую гісторыю з абразамі толькі праз 300 гадоў, калі шанаванне абразоў даўно ўжо было адноўлена, і сапраўднасць гісторыі, якая ў спрыяльным святле асвятляе дзейнасць Ірыны, ацаніць немагчыма.

Ад няласкі Ірыну пазбавіла смерць яе мужа: 8 верасня 780 года імператар Леў IV памёр. Яго смерць абрасла легендай: «як найвялікшы любіцель каштоўных камянёў, ён выкраў вянок з вялікай царквы і насіў яго. Карбункулы пакрылі яго галаву; ён быў ахоплены цяжкай гарачкай і памёр на пятым годзе свайго валадарання без шасці месяцаў». Прычынай смерці паводле адной з версій стаў трупны яд ад кароны з галавы імператара Іраклія, вынятай па загадзе Льва з магілы, але шэраг гісторыкаў выказваюць больш верагодную здагадку, што Леў мог быць атручаны Ірынай.

Рэгенцтва

Меркаваная выява імператрыцы Ірыны
(слановая косць, VIII стагоддзе, Барджэла)

Пасля смерці мужа Ірына была абвешчана рэгентам пры 9-гадовым сыне, імператары Канстанціне VI.

Праз 40 дзён пасля пачатку рэгенцтва партыя іканаборцаў на чале з пяццю братамі памерлага імператара Льва падрыхтавала пераварот з мэтай узвесці на прастол Нікіфара, старэйшага з братоў. Змова была раскрытая, асноўныя ўдзельнікі схоплены, адхваставаны і сасланы. Браты Льва былі таксама пастрыжаны ў манахаў і пасвечаны на дыяканаў і святароў. 25 снежня 780 года на свята Раства Хрыстава Ірына прымусіла іх пры народзе служыць у храме Святога Сафіі, каб пазбавіць якіх-небудзь прэтэнзій на прастол. У гэты ж дзень, паводле слоў Феафана, Ірына вярнула ў храм карону, раней забраную яе мужам. На Сіцыліі да змоўшчыкаў далучыўся стратыг Елпідый. Каб выгнаць яго, прыйшлося ў 781 годзе пасылаць да мяцежнага вострава флот.

Ірына пачала адкрыта выказваць падтрымку іконашанаванню: вярталіся з ссылак манахі, у Халкідон былі ўрачыста вернутыя мошчы мучаніцы Яўфіміі, высланыя Канстанцінам V. Аднак рэлігійная палітыка Ірыны ў гэты перыяд была ўмеранай — яна баялася на фоне войнаў з арабамі і балканскімі славянамі настроіць супраць сябе армію, большасць у якой была на баку іканаборцаў.

Склаўшы ў 781 годзе вымушаны мір з арабамі і атрымаўшы ў наступным годзе перамогу над славянамі ў Грэцыі, Ірына заручыла ў 783 годзе свайго непаўналетняга сына з 8-гадовай дачкой Карла Вялікага Ратрудай. Паводле меркавання А. У. Карташова, гэта было зроблена з мэтай дасягнення рэлігійнага міру з Захадам. Да Ратруды быў прыстаўлены еўнух Элізій, каб навучыць франкскую нявесту грэчаскай мове і візантыйскім звычаям.

Замацаваўшы сваю ўладу, Ірына пачала весці справу да аднаўлення іконашанавання. У 784 годзе канстанцінопальскі патрыярх Павел сышоў у манастыр Святога Флора, прыняў схіму і абвясціў пра сваё адрачэнне ад патрыяршаства. Паслам ад Ірыны ён выказаў пажаданне правесці царкоўны сабор: «калі не будзе ўсяленскага сабору і не выправіцца грэх сярод нас, то вам не мець выратавання». Павел неўзабаве памёр, пасля яго смерці пытанне пра шанаванне абразоў стала абмяркоўвацца адкрыта, і было вырашана правесці Усяленскі сабор.

Сёмы Усяленскі сабор

Асноўны артыкул: Другі Нікейскі сабор

Падрыхтоўка да склікання

Патрыярх Тарасій

З мэтай падрыхтоўкі да правядзення Усяленскага сабору Ірынай у 784 годзе было арганізавана абранне новага канстанцінопальскага патрыярха замест памерлага патрыярха Паўла. Пры абмеркаванні кандыдатаў у Мангаварскім палацы Канстанцінопаля пасля прывітальнай прамовы імператрыцы раздаліся воклічы ў падтрымку Тарасія, які не быў духоўнай асобай, а займаў пасаду асікрыта (імператарскага сакратара). Ірына хацела бачыць патрыярхам Тарасія («мы яго ж прызначаем, але ён не слухаецца»), а ён, у сваю чаргу, падтрымаў ідэю правядзення Усяленскага сабору. Апазіцыя, якая прысутнічала ў палацы, сцвярджала, што скліканне Сабору немэтазгоднае, бо на Саборы 754 года ўжо было прынята рашэнне, якое асудзіла іконашанаванне, але голас іканаборцаў быў заглушаны воляй большасці.

Тарасія хутка ўзвялі ва ўсе ступені святарства, і 25 снежня 784 года на свята Раства Хрыстова ён быў пастаўлены канстанцінопальскім патрыярхам, якім заставаўся на працягу наступных 22 гадоў. Пасля гэтага выбраны патрыярх па традыцыі разаслаў усім прадстаяцелям цэркваў выклад свайго веравызнання і запрашэнне да ўсходніх патрыярхаў накіраваць сваіх прадстаўнікоў на Усяленскі сабор. Дадаткова былі разасланы запрашэнні на Усяленскі сабор, напісаныя ад імя Ірыны, яе сына імператара Канстанціна. У Рым да папы Адрыяна I былі накіраваны паслы ад імператара і патрыярха з запрашэннем асабіста прыняць удзел у будучым Саборы:

…адправіў у Рым саборныя пасланні і кнігу свайго веравызнання, якая і прынята папам Адрыянам. Пісала таксама і царыца да таго ж папы і прасіла яго даслаць свае граматы і мужоў для прысутнасці на саборы.

— Хранаграфія Феафана, год 6277 / 777 (785)

Папа Адрыян I

27 кастрычніка 785 года быў атрыманы адказ папы Адрыяна, які пазней са скарачэннем непрыемных для канстанцінопальскага патрыярхата выказванняў (якія тычыліся, галоўным чынам, вяршэнства Рыма ў хрысціянскай Царкве) быў зачытаны на Саборы. Пантыфік выказаўся, што лічыць магчымым аднавіць іконашанаванне толькі на падставе святаайцоўскага падання, вытрымку з якога ён прыводзіць у сваім лісце, але бачачы руплівасць аб праваслаўі імператрыцы і патрыярха, Адрыян пагадзіўся на правядзенне Сабору пры выкананні наступных умоў:

• урачыстае адданне анафеме іканаборскага сабору 754 года ў прысутнасці папскіх легатаў;
• імператрыца, патрыярх і Сенат дадуць пісьмовыя гарантыі недатыкальнасці папскіх легатаў;
• вяртанне ў падпарадкаванне Рымскай царкве абласцей Паўднёвай Італіі, раней перададзеных імператарам Львом III Ісаўрам у падпарадкаванне Канстанцінопальскага патрыярхата;
• невыкарыстанне канстанцінопальскім патрыярхам тытула «ўсяленскі».

У сваім лісце Папа прызначыў на Сабор двух легатаў: прэсвітара Пятра і ігумена Пятра, а таксама назваў Ірыну і яе сына новым Канстанцінам і новай Аленай.

Разгон Сабору ў 786 годзе

Царква Святых Апосталаў,
у якой адбылася першая спроба адкрыць Сабор (малюнак XII стагоддзя)

Адкрыццё Сабору было прызначана ў Канстанцінопалі на 7 жніўня 786 года. Епіскапы-іканаборцы, якія прыехалі ў сталіцу, яшчэ да адкрыцця Сабору пачалі весці перамовы з вайскоўцамі, якія ім сімпатызавалі, жадаючы заручыцца іхняй падтрымкай. 6 жніўня перад храмам Святога Сафіі прайшоў мітынг з патрабаваннем не дапусціць адкрыцця Сабору. Нягледзячы на гэта, Ірына не стала змяняць прызначанай даты, і 7 жніўня ў храме Святых Апосталаў Сабор быў адкрыты. Калі пачалі зачытваць святыя пісанні, у храм уварваліся ўзброеныя воіны, прыхільнікі іканаборцаў:

«Не дапушчальна», — крычалі яны, — «каб вы адпрэчылі дагматы цара Канстанціна; хай будзе моцным і непахісным тое, што на сваім саборы ён зацвердзіў і законапалажыў; мы не дапусцім, каб у храм Божы ўносілі ідалаў (так яны называлі святыя абразы); калі ж хто адважыцца не падпарадкоўвацца пастановам сабору Канстанціна Капраніма і, адпрэчваючы яго пастановы, стане ўносіць ідалаў, то гэта зямля скрывавіцца крывёй епіскапаў.»

— Жыціе святога айца Тарасія, архіепіскапа Канстанцінопальскага

Епіскапам, якія падтрымлівалі Ірыну, нічога не заставалася, як разысціся. Перажыўшы няўдачу, Ірына прыступіла да падрыхтоўкі склікання новага Сабору. Пад маркай вайны з арабамі імператарскі двор быў эвакуіраваны ў Фракію, а верны іканаборцам гарнізон адпраўлены ўглыб Малой Азіі (нібыта насустрач арабам), дзе ветэранам далі адстаўку і шчодрую плату за службу. Канстанцінопаль быў перададзены пад ахову іншай па складзе гвардыі, завербаванай з Фракіі і Віфініі, дзе погляды іканаборцаў не атрымалі распаўсюду.

Завяршыўшы падрыхтоўку да Сабору, Ірына не адважылася зноў праводзіць яго ў сталіцы, а выбрала для гэтай мэты аддаленую Нікею ў Малой Азіі, у якой у 325 годзе адбыўся Першы Усяленскі сабор.

Усяленскі сабор 787 года

Сёмы Усяленскі сабор
(абраз, XVII стагоддзе)

У маі 787 года Ірына зноў разаслала запрашэнні з просьбай прыбыць на Сабор у Нікею. Склад дэлегацый практычна не змяніўся. Ад Рыма былі тыя ж легаты; трох усходніх патрыярхаў, якія не мелі магчымасці прыехаць з прычыны войнаў з арабамі, прадстаўлялі іх сінкелы Іаан і Фама. Усяго, паводле розных ацэнак, на Саборы прысутнічала 257—339 іерархаў, але колькасць тых, хто падпісаў яго Дзеянне, склала 308 чалавек. Сёмы Усяленскі сабор адкрыўся 24 верасня і доўжыўся месяц.

Імператрыца Ірына асабіста не прысутнічала ў Нікеі, яе прадстаўляў коміт Петрона і начальнік штаба Іаан. Сабор правёў 8 пасяджэнняў, толькі апошняе з якіх адбылося 23 кастрычніка 787 года ў Канстанцінопалі ў прысутнасці Ірыны і імператара, яе сына. Сабор пачаў сваю працу з прыняцця рашэння ў дачынененні да епіскапаў-іканаборцаў, многіх з якіх дазволілі дапусціць да ўдзелу ў працы Сабору, прыняўшы іх публічнае раскаянне. І толькі на чацвёртым пасяджэнні — па прапанове папскіх легатаў, у храм, дзе засядаў Сабор, быў прынесены абраз.

Па выніках працы быў прыняты орас Сабору, які аднавіў шанаванне абразоў:

Бо гонар, які аддаецца абразу, узыходзіць да першаўзору, і хто ўшаноўвае абраз, той ушаноўвае іпастась намаляванага на ім. Вось такое вучэнне святых айцоў нашых, гэта значыць паданне кафалічнай царквы, ад канца да канца зямлі, якая прыняла Евангелле.

— Орас Сёмага Усяленскага сабору

Ірына і Канстанцін аднаўляюць іконашанаванне і ўпрыгожваюць царкву. Мініяцюра Ліцавога збору Івана Грознага (XVI стагоддзе)

Пасля закрыцця Сабору епіскапы былі распушчаны па сваіх епархіях з дарамі ад Ірыны. Імператрыца загадала вырабіць і змясціць над брамай Халкапратыі абраз Ісуса Хрыста замест таго, што быў знішчаны 60 гадоў таму пры імператары Льве III Ісаўры. Да абраза быў зроблены подпіс: «[абраз], які некалі скінуў валадар Леў, ізноў паставіла тут Ірына».

Барацьба за ўладу

Ірына, якая звыклася за перыяд рэгенцтва да самастойнага кіравання імперыяй, не жадала перадаваць уладу пасталеламу сыну Канстанціну. Яна працягвала абыходзіцца з ім як з дзіцем, ён жыў асобна ад імператарскага двара і не прыцягваўся да ўдзелу ў пытаннях кіравання.

У 788 годзе вяселле Канстанціна з дачкой франкскага караля Карла Вялікага не адбылося, нягледзячы на тое, што, паводле сведчанняў Феафана, ён меў да яе сімпатыю. Прычыны адмены вяселля дакладна невядомыя. Феафан паведамляе, што ў тым жа годзе Ірына паслала войскі на поўнач Італіі, каб ваяваць з франкамі, аднак візантыйцы пацярпелі паражэнне.

У 788 годзе, жадаючы ажаніць сына, Ірына арганізавала так званы агляд нявест, упершыню ўведзены ў практыку візантыйскага двара. Па краіне былі разасланы давераныя чыноўнікі з наборам патрабаванняў для ідэальнай нявесты, куды ўваходзілі такія параметры, як рост, даўжыня ступні, памер галавы і, вядома, стаўленне да абразоў у сям’і. З 13 кандыдатак, прадстаўленых да двара, Ірына выбрала для сына ў жонкі юную нязнатную армянку Марыю Амнійскую, унучку святога праведнага Філарэта Міласцівага, якая нарадзілася ў Пафлагоніі.

Царыца, разарваўшы здзелку з Францыяй, паслала Феафана, першага збраяносца, і ўзяла нявесту з армянак па імені Марыя з дому Амнія і злучыла яе шлюбам з царом Канстанцінам, сынам сваім, хоць ён вельмі смуткаваў, і не хацеў гэтага па звычцы сваёй да дачкі Карла, караля французскага, з якою быў заручаны, і здзейснілі шлюб яго ў лістападзе месяцы індыктыёна 12.

— Хранаграфія Феафана, год 6281 / 781 (788)

У 789 годзе была арганізавана змова супраць Ірыны з мэтай перадаць усю ўладу Канстанціну. Паводле паведамлення Феафана Канстанцін «параіўшыся з нешматлікімі набліжанымі сваімі… вырашыўся схапіць яе, выслаць у выгнанне ў Сіцылію і сам авалодаць царствам». Пра гутаркі сярод блізкага атачэння Канстанціна данеслі Ірыне, і яна ў якасці папярэджання прадпрыняла жорсткія меры:

Арыштаваныя змоўшчыкі былі падвергнуты катаванням, выгнаны ці пасаджаны ў турму; але што яшчэ важней, сам імператар быў падвергнуты цялеснаму пакаранню, як непакорлівае дзіця строга адчытаны маці і на некалькі дзён пасаджаны пад арышт у сваім пакоі.

Імператрыца Ірына з сынам на Сёмым Усяленскім саборы
(фрагмент фрэскі Дзіянісія, XV стагоддзе)

У 790 годзе Ірына паспрабавала зняць свайго сына з прастола, прымусіўшы войскі прысягнуцца ў тым, што, пакуль яна жывая, яны не дазволяць яму валадарыць. У арміі ў той час узрасла незадаволенасць, хутчэй за ўсё, звязаная з няўдачамі ў вайне з арабамі. Калі прымусілі прысягаць Армянскі легіён у верасні 790 года, пачаўся бунт:

Воіны не пагадзіліся прысягаць у тым, што: «не прызнаём царом сына твайго пры жыцці тваім», але адказвалі: «мы не будзем ставіць імя Ірыны наперадзе Канстанціна, але Канстанціна, як і раней, паставім наперадзе Ірыны». Яна паслала Аляксея збраяносца і друнгарыя варты па мянушцы Муселема схапіць іх. Але яны, схапіўшы самі яго, прапанавалі яму быць іх начальнікам, а Нікіфара патрыцыя і военачальніка пасадзілі пад варту і абвясцілі Канстанціна адзіным царом. Даведаўшыся пра гэта воіны іншых легіёнаў прагналі сваіх военачальнікаў, і самі таксама абвясцілі адзіным царом Канстанціна

— Хранаграфія Феафана, год 6283 / 783 (790)

Залаты солід, на якім намалявана Ірына з сынам

Ірына саступіла сіле і, пазбаўленая тытула аўгусты, пасялілася ў снежні 790 года на поўным забеспячэнні ў Элеўферыйскім палацы Канстанцінопаля. Апала Ірыны доўжылася нядоўга. Пасля шэрагу ваенных няўдач у паходах супраць балгараў і арабаў Канстанцін пад уплывам саноўнікаў вырашыў вярнуць маці ў студзені 792 года тытул аўгусты і дазволіў пражываць у імператарскім палацы. Аднавіўшы сваё становішча, Ірына ўсё яшчэ прагнула ранейшай самадзяржаўнай улады. На працягу пяці гадоў яна старанна рыхтавалася да таго, каб зняць свайго сына з прастола, дыскрэдытуючы яго ў вачах народа, арміі і царквы.

У ліпені 792 года Канстанцін на чале візантыйскай арміі быў разгромлены балгарскім ханам Кардамам у Фракіі. У войску і народзе загаварылі пра неабходнасць выбраць імператарам Нікіфара, дзядзьку Канстанціна. У якасці папераджальнай меры Канстанцін у жніўні асляпіў Нікіфара і загадаў выразаць языкі ў братоў Нікіфара. Па прапанове Ірыны быў аслеплены таксама (на ўсякі выпадак) военачальнік Аляксей Маселей, той самы, які арганізаваў пераварот 790 года і знаходзіўся ў няміласці з-за чарговага бунту Армянскага легіёна (з прычыны вяртання Ірыне тытула аўгусты). Сваёй бязлітаснасцю Канстанцін канчаткова пазбавіў сябе падтрымкі ў арміі. Больш за тое, сярод армянскіх войскаў пачалося паўстанне, якое прыйшлося душыць сілай. Смутай у Візантыі скарысталіся арабы, захапіўшы без бою некалькі крэпасцей.

Паводле здагадкі Феафана, галоўным дзеяннем Ірыны па дыскрэдытацыі сына стала падтрымка яго любоўнай сувязі з Фядотай, адной з прыдворных дам, сваячкай Феадора Студыта. Канстанцін, які не кахаў жонку, у 795 годзе прымусіў Марыю прыняць манаства, а сам ажаніўся з Фядотай і нават каранаваў яе (чым Марыя не ганаравалася). Гэтая падзея выклікала хваляванні сярод хрысціян, а Сакудыйскі манастыр на Алімпе нават адкалоўся ад візантыйскай царквы, ставячы ў віну патрыярху Тарасію пострыг Марыі. Канстанцін высек і выслаў манахаў, паставіўшы супраць сябе грамадскую думку, чым скарысталася Ірына.

Ірына паспяшалася паскорыць ход падзей, калі ў 796 годзе ў Канстанціна нарадзіўся сын. Немаўля неўзабаве памерла, але змова цалкам саспела. 17 чэрвеня 797 года военачальнікі сталічнага гарнізона выступілі супраць Канстанціна, аднак таму ўдалося бегчы праз заліў, дзе да яго сталі сцякацца верныя войскі. Ірына была гатова прасіць у сына літасці, абяцаючы адысці ад улады, але перад гэтым яна звярнулася да сваіх прыхільнікаў у атачэнні імператара з прамой пагрозай іх выдаць, калі яны не распачнуць рашучых дзеянняў. Змоўшчыкі схапілі Канстанціна ранняй раніцай 15 жніўня і адразу ж пераправілі цераз заліў у Канстанцінопаль, дзе ў Парфіравай спальні Свяшчэннага палаца, у якой імператар быў народжаны:

…а дзявятай гадзіне страшна і бязлітасна выкалалі яму вочы па волі маці яго і саветнікаў яе, што ён ледзь не памёр… Такім чынам яго маці сталася адзінаўладнаю.

— Хранаграфія Феафана, год 6289 / 789 (797)

Далейшыя звесткі пра лёс зрынутага імператара Канстанціна супярэчлівыя — ён або памёр падчас перавароту, або яго трымалі пад хатнім арыштам па-за сталіцай і ён памёр у 802 годзе. Ягоную жонку Фядоту адправілі ў манастыр, дзе яна нарадзіла сына, унука Ірыны.

Адзінаўладная імператрыца

Солід імператрыцы Ірыны з яе партрэтам на абодвух баках

Ірына стала першай адзінаўладнай жанчынай на візантыйскім прастоле. У выдадзеных ёю Навелах яна называе сябе па-мужчынску: «Ірына, вялікі васілеус і аўтакратар рымлян», на манетах і парадных партрэтах малюецца ў багатых імператарскіх адзеннях. На Захадзе не прызналі за Ірынай права на тытул, палічыўшы, што спадчынны прастол Рымскай імперыі стаў вакантным. Ананімны аўтар «Лоршскіх аналаў» зняважліва называе Візантыю «жаночай імперыяй» (femineum imperium).

Схільная да пышных цырымоній, Ірына на Светлым тыдні ў 799 годзе зрабіла ўрачысты выезд перад народам:

У другі дзень святога Вялікадня царыца вярталася з храма Святых Апосталаў на залатой калясніцы, якую везлі чатыры белыя кані, якіх вялі чатыры патрыцыі, Вардан, военачальнік фракійскі, Сісіній, военачальнік, Мікіта, начальнік школ і Канстанцін сын Ваілы; царыца шчодра кідала ў народ грошы.

— Хранаграфія Феафана, год 6291 / 791 (799)

З самага пачатку свайго кіравання Ірына пачынае шчодра адорваць манастыры, змяншае падаткі і мыту, стварае дабрачынныя ўстановы для бедных, чым заваёўвае любоў падданых. Феадор Студыт з захапленнем пісаў пра гэтую палітыку Ірыны: «Беднякі ўжо не застаюцца дома з боязі гнюсных пабораў». Асабліва шмат сродкаў накіроўвалася манастырам — будаваліся новыя, аднаўляліся разбураныя, а такія буйныя манастыры як Сакудыйскі ў Віфініі і Студыйскі ў Канстанцінопалі дасягнулі пры Ірыне небывалага росквіту.

Прыдворныя, разумеючы, што пасля смерці Ірыны не застанецца прамых спадчыннікаў прастола (браты Льва IV, пастрыжаныя ў манаства і знявечаныя, былі сасланы Ірынай у Афіны), пачалі весці інтрыгі ў барацьбе за ўладу: «Два патрыцыі, Стаўракій і Аэцый, наперснікі царыцы, паўсталі адзін супраць аднога і ўжо відавочна праяўлялі варожасць сваю; абодва яны мелі за мэту па смерці царыцы прынесці царства сваім сваякам». Барацьба прыдворных абвастрылася ў маі 799 года, калі Ірына ад перажыванняў захварэла, «была амаль пры смерці», а затым доўга папраўлялася.

Імператрыца Ірына і імператар Карл (размаляваная гравюра, 1474 год)

Рымская царква вырашыла не ўспрымаць Ірыну як законную кіраўніцу Імперыі, дзякуючы чаму з’явілася магчымасць перадаць імператарскі тытул на Захад. 25 снежня 800 года Карл Вялікі быў каранаваны ў саборы Святога Пятра папам Львом III і абвешчаны рымскім сенатам імператарам. Карл, перакананы ўгаворамі залежных ад яго Рымскіх Пап, лічыў, што стаў імператарам адзінай Рымскай імперыі.

На Усходзе тытул Карла не прызнавалі да 811 года, яго каранацыю разглядалі як адну са спроб паўстання супраць законнага цара. На Захадзе таксама не прызнавалі імператарскі тытул за кіраўнікамі Візантыі. Сучаснік Ірыны, франк Тэган у працы, напісанай у 830-я гады, называе візантыйскага імператара князем (princeps) Канстанцінопаля, што адлюстроўвае характэрныя погляды Захаду на пераемнасць імператарскага тытула.

Карл, маючы патрэбу ў прызнанні свайго новага тытула з боку Візантыйскай імперыі, вырашыў зацвердзіць свой статус шлюбам з імператрыцай Ірынай, разумеючы, што пасля яе смерці на Усходзе выберуць новага імператара, правы якога будуць бясспрэчныя. У Канстанцінопаль былі накіраваны паслы ад Карла і рымскага папы прасіць Ірыну «пабрацца шлюбам з Карлам, і праз тое злучыць усход з захадам». Паводле слоў Феафана, супраць гэтага шлюбнага саюза выступіў патрыцый Аэцый, які кіраваў справамі імперыі пасля смерці Стаўракія. Аэцый намерваўся (паводле версіі Феафана) паставіць імператарам пасля смерці Ірыны свайго брата. Сама Ірына адкрыта не пярэчыла супраць шлюбу, але планы Карла не былі рэалізаваны з прычыны дзяржаўнага перавароту, які скінуў імператрыцу Ірыну як раз у той час, калі франкскія паслы знаходзіліся ў Канстанцінопалі.

Звяржэнне і смерць

У Ліцавым летапісным зборы напісана: «Гэта царыца Ірына і яе сын Канстанцін пазней несправядліва жылі і не па сваёй волі пазбавіліся царства»

Ірына была звергнута 31 кастрычніка 802 года ў час змовы, арганізаванай лагафетам Нікіфарам, адказным за фінансы імперыі («патрыцый і генерал лічыльнік»). Ён разам з саўдзельнікамі прыцягнуў на свой бок начальнікаў войска, распаўсюджваючы цалкам праўдзівую чутку пра магчымы захоп улады патрыцыем Аэцыем, якога Ірына зрабіла другім чалавекам у дзяржаве, але якога не любілі і апасаліся праз ягоны дэспатызм. Затым, акружыўшы вернымі войскамі імператарскі Элеўферыйскі палац з Ірынай унутры, змоўшчыкі абвясцілі імператарам Нікіфара. На наступны дзень патрыярх Тарасій у храме Святога Сафіі паспешна вянчаў на царства Нікіфара.

Феафан перадае словы Ірыны, звернутыя да ўзурпатара пры іх асабістай сустрэчы:

«Часта даходзілі да мяне чуткі пра годнасць, якой ты цяпер надзелены, і наступствы даказалі, што тыя чуткі былі сапраўднымі. Яны табе вядомыя; калі б я захаплялася імі, то бесперашкодна магла б забіць цябе. Але верачы тваім клятвам, і маючы літасць да шматлікіх саўдзельнікаў тваіх, я зграшыла прад Богам…»

Нікіфар I

Новы імператар Нікіфар паабяцаў захаваць Ірыне прывілеі і Элеўферыйскі палац, але пазней, атрымаўшы ад яе імператарскую казну, прыняў рашэнне выслаць імператрыцу са сталіцы на адзін з Прынцавых астравоў у Мармуровым моры ў заснаваны ёю манастыр. Затым, асцерагаючыся, што народ паклічае яе зноў валадарыць, Ірыну выслалі далей, на востраў Лесбас пад варту. Паводле мясцовага падання, у ссылцы Ірына раскаялася ў сваіх грахах і пасадзіла ў памяць пра сына дрэва, якое палівала сваімі слёзамі. Таксама Ірыне прыпісваецца заснаванне на Лесбасе манастыра Багародзіцы Трулоці ў Піргі-Тэрміс каля Мітылены.

Нікіфар, быўшы ўмераным іканаборцам, не праводзіў палітыкі, накіраванай на знішчэнне адноўленага Ірынай іконашанавання — дасягнуты ёю адносны спакой у гэтым пытанні праіснаваў да пачатку кіравання Льва V Армяніна.

9 жніўня 803 года Ірына памерла. Яе цела было перавезена ў заснаваны ёй самой манастыр Святога Мікалая на востраў Прынца. Паміж 861 і 864 гадамі цела Ірыны было перанесена ў Канстанцінопаль і пахавана ў саркафагу з праконескага мармуру ў царкве Святых апосталаў.

Ужо пасля смерці імператрыцы Ірыны ў 807 годзе, паводле паведамленняў Феафана Вызнаўцы, яе сваячка Феафана была выбрана на аглядзе нявест у жонкі сыну імператара Нікіфара I Стаўракію, які кіраваў імперыяй нядоўгі час у 811 годзе.

Крыніцы і цэнкі асобы

«…гэта праслаўленая манархіня была галоўным чынам палітыкам, жанчынай славалюбнай і набожнай, якую прага да прастола давяла да злачынства, і якімі б ні былі вялікімі дасягнутыя ёю вынікі, яны не могуць апраўдаць здзейсненага ёю злачынства.»

Шарль Дзіль, «Візантыйскія партрэты»

Асноўнай крыніцай пра жыццё імператрыцы Ірыны з’яўляецца «Хранаграфія», напісаная яе сучаснікам, ігуменам Феафанам. Аўтар, які ўдзельнічаў у пасяджэннях Сёмага Усяленскага сабору і падзяляў погляды Ірыны, у пераважнай большасці выпадкаў станоўчае апісвае яе ўчынкі ці, прынамсі, апраўдвае яе жорсткасць. Канфлікт з сынам-імператарам ён разглядае як вынік зайздрасці «злых людзей», якія настроілі маці супраць сына. Толькі пры паведамленні пра асляпленне імператара Канстанціна Феафан, нягледзячы на сваю адданасць Ірыне, асуджае яе і прама паведамляе, што імператара асляпілі па волі яго маці і нават «сонца страціла свае прамяні за асляпленне цара».

Візантыйскія храністы называюць Ірыну новай Аленай, якая па-мучаніцку змагалася за сапраўдную веру. Асабліва пахвальна пра яе пісаў Феадор Студыт, які называў яе «праслаўленая богам Ірына» і ўсхваляў яе як заступніцу ісціны, якая «апякуецца пра душэўную і цялесную карысць хрысціян». Георгій Манах (IX стагоддзе) паведамляе пра асляпленне сына Ірыны, не згадваючы пра яе ролю ў гэтым, чым падтрымлівае агульны кірунак лаяльных да яе храністаў змякчыць віну Ірыны ў тым, што адбылося, і не акцэнтавацца на яе маральным баку. Аднак храністы ўсё ж адзначалі кантрасты ў характары Ірыны, так Дарафей Манемвасійскі пісаў: «О цуд! Адна жанчына з дзіцем аднавіла набожнасць! Але яна ж стала і дзетазабойцай!». Пры гэтым гісторык Фрыдрых Шлосер лічыць, што Ірына хоць і была рэлігійнай, але для яе «рэлігія была больш сродкам, чым мэтай».

Неўзабаве пасля смерці Ірына была прылічана Праваслаўнай царквой да ліку святых. Вядомы адзіны рукапіс XI стагоддзя з тэкстам ананімнага жыція Ірыны, які змяшчае запазычання з «Хранаграфіі Феафана» (першыя 24 ліста), жыція Філарэта Міласцівага і невядомай крыніцы (заключныя 3 аркушы). Таксама жыццяпіс Ірыны змешчаны ў жыціі свяціцеля Тарасія, патрыярха Канстанцінопальскага. Жыційная біяграфія Ірыны прадстаўлае яе як заступніцу набожнасці і праваслаўя, якая «больш любячы Бога і Яго праўду, чым свайго ўласнага сына… загадала асляпіць яго», а прыняўшы затым самадзяржаўную ўладу «выправіла ўсё тое, што прыйшло ў заняпад у часы валадарання яе сына».

Бакача апісаў яе біяграфію ў сваім зборніку «De mulieribus claris» — Ірына з’яўляецца адзінай візантыйкай з 106 названых там жанчын.

З гісторыкаў XX стагоддзя пра Ірыну пісаў французскі аўтар Шарль Дзіль у цыкле прац па гісторыі Візантыйскай імперыі. Яе дзейнасць у арганізацыі Сёмага Усяленскага сабору разгледжана гісторыкам царквы Карташовым у працы «Вселенские соборы».

Гл. таксама

• Блажэнная Феадора — візантыйская імператрыца, якая канчаткова аднавіла іконашанаванне.

Літаратура

Першасная літаратура

• Феофан Исповедник. Летопись от Диоклетиана до царей Михаила и сына его Феофилакта / перевод с греческого В. И. Оболенского и Ф. А. Терновского, предисл. О. М. Бодянского.. — М.: Университетская типография (М. Н. Катков), 1884. — 1296 с.

Даследаванні

• Афиногенов Д. Е., О. В. Л.. Ирина // Православная энциклопедия. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2011. — Т. XXVI. — С. 370—373. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 978-5-89572-048-6.
• Васильев А. А. История Византии от основания Константинополя до эпохи Крестовых походов. 324-1081 годы. — М.: ЛомоносовЪ, 2016. — 320 с. — ISBN 978-5-91678-310-0.
• Величко А. М. История Византийских императоров. — М.: ФИВ, 2010. — Т. 3. — С. 101. — ISBN 978-5-91399-019-8.
• Диль Ш. Византийские портреты. — М.: Издательство Сретенского монастыря, 2011. — С. 100—133. — ISBN 978-5-7533-0194-9.
• Карташёв А. В. Вселенские соборы. — Клин: АТЛАС-ПРЕСС, 2004. — С. 609—633.

Спасылкі

• Ірына (візантыйская імператрыца) (англ.). — у Smith's Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology.
• Garland L.. Constantine VI (780—797 A.D.) and Irene (797—802 A.D.) (англ.). An Online Encyclopedia of Roman Emperors. 2002. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2015. Праверана 15 красавіка 2008.