Прагляд зыходнага тэксту старонкі Шатрандж

[[Файл:Shatranj.jpg|thumb|250px|right|Персідскі набор для гульні ў шатрандж ({{нп3|фрытавы фарфор||ru|фриттовый фарфор}}), XII стагоддзе. З калекцыі [[Метраполітэн-музей|Метраполітэн-музея]].]]
'''Шатрандж''' ({{lang-fa|شطْرَ ذْڿ/šātranj}}) — настольная лагічная гульня для двух гульцоў, патомак [[чатуранга|чатурангі]] і непасрэдны папярэднік [[шахматы|шахмат]].

== Правілы гульні ==

=== Дошка і фігуры ===
{{Шахматная дыяграма
| tright
|
|rd|nd|bd|kd|qd|bd|nd|rd
|pd|pd|pd|pd|pd|pd|pd|pd
|  |  |  |  |  |  |  |  
|  |  |  |  |  |  |  |  
|  |  |  |  |  |  |  |  
|  |  |  |  |  |  |  |  
|pl|pl|pl|pl|pl|pl|pl|pl
|rl|nl|bl|kl|ql|bl|nl|rl
|'''Шатрандж''': адна з дзвюх магчымых пачатковых кампазіцый}}
У шатрандж гулялі на квадратнай дошцы памерам 8×8 палёў, аналагічнай шахматнай. У гульні ўдзельнічалі два гульцы, кожны з каторых меў па аднаму камплекту фігур свайго колеру (чорныя і белыя). У камплект уваходзяць: кароль, ферзь, два сланы, два кані, дзве ладдзі, восем пешак. У пачатку партыі фігуры размяшчаюцца ў супрацьлеглых баках дошкі, поўнасцю аналагічна класічным шахматам за выключэннем таго, што каралёў і ферзёў можна было памяняць месцамі (але каралі і ферзі ў любым выпадку павінны былі стаяць адзін насупраць другога).

=== Парадак хадоў ===

Першы ход робіць гулец, які гуляе белымі фігурамі. Потым хады робяцца па чарзе. Прапускаць хады нельга. Кожны ход складаецца з перамяшчэння ў адпаведнасці з правіламі адной з фігур. Фігура можа быць пастаўлена на пустое поле дошкі ці на поле, занятае фігурай праціўніка. У другім выпадку фігура праціўніка лічыцца ўзятай, здымаецца з дошкі і больш у гульні не ўдзельнічае.

=== Мэта гульні ===

Перамагае гулец, які аб’явіў [[Мат (шахматы)|мат]] каралю праціўніка ці паставіў яго ў становішча {{нп3|пат|пата|ru|пат}}. Акрамя таго, гулец аб’яўляецца пераможцам у выпадку ўзяцця апошняй фігуры праціўніка (пакідаючы яго з ''голым каралём''), у асобных правілах шатранджа магла была быць абвешчана нічыя, калі праціўнік у адказ таксама браў апошнюю фігуру).

=== Правілы хода фігур ===
Як у сучасных шахматах ходзяць:

* Кароль (''шах''): на адно поле ў любым накірунку. Сітуацыя, калі кароль знаходзіцца пад боем (можа быць узятым праціўнікам на наступным ходзе), называецца [[шах, шахматы|шах]]. Гулец, чый кароль апынуўся пад шахам, павінен наступным ходам вывесці яго з-пад шаха, рабіць іншыя хады, пакідаючы караля пад шахам, нельга.
* Ладдзя (''рух''): па вертыкалі ці гарызанталі на любую колькасць палёў.
* Конь (''фарас''): аналагічна шахматнаму каню — адно поле ў любы бок па гарызанталі ці вертыкалі і потым адно поле па дыяганалі (гэта адзіная фігура, правілы хода якой не змяніліся за ўвесь перыяд ад чатурангі да сучасных шахмат).

Адрозненні ад сучасных шахмат:

* Слон (''алфіл'') ходзіць па дыяганалі праз адно поле, прычым поле, праз якое робіцца ход, можа быць занятым (у сучасных шахматах слон можа хадзіць толькі па вольнай дыяганалі на любую колькасць палёў). Вельмі слабая фігура, магла хадзіць толькі па васьмі палях дошкі (сучасны слон можа хадзіць па палове палёў).
* Ферзь (''ферс'') ходзіць і б’е на адно поле па дыяганалі (у сучасных шахматах ферзь можа хадзіць на любую колькасць палёў у любым накірунку, акрамя выпадка, калі шлях ферзю перагароджвае іншая фігура).
* Пешка (''байдак'') ходзіць толькі наперад на адно поле, ці б’е па дыяганалі на адно поле наперад. Пешка, якая дайшла да канца дошкі, пераўтвараецца ў ферзя. Першым ходам новы ферзь меў права пайсці на другое поле па вертыкалі ці дыяганалі, незалежна ад таго, ці было гэтае поле занята. Прыклады гэтага незвычайнага хода можна знайсці ў мансубах (папярэднікі сучасных шахматных задач), паказваемых у часопісе «64-Шахматное обозрение» за 1987 і 1989 гг.

[[Ракіроўка]] караля і ладдзі не была дазволена (з’явілася ў больш позніх правілах шахмат).

== Гісторыя ==
{{Шахматная дыяграма|=
| tright
|
|  |rd|bd|qd|kd|bd|rd|  
|pd|  |  |  |  |  |  |pd
|  |pd|nd|pd|pd|nd|pd|  
|  |  |pd|  |  |pd|  |  
|  |  |pl|  |  |pl|  |  
|  |pl|nl|pl|pl|nl|pl|  
|pl|  |  |  |  |  |  |pl
|  |rl|bl|ql|kl|bl|rl|  
| Табія «Амульджанах»/«Альмуджанах» («крылатае», «хуткае»)}}

Шатрандж сфармаваўся ў [[VII]]—[[VII]] стагоддзях на арабскім Усходзе, як зменены варыянт [[чатуранга|чатурангі]], прыйшоўшай з [[Індыя|Індыі]].

Ужо ў [[IX]] стагоддзі гульня была выключна папулярнай у Сярэдняй Азіі. У шатрандж гулялі прадстаўнікі ўсіх сацыяльных слаёў. Існавалі прызнаныя майстры гульні, мелася ўласная іерархія класаў гульцоў. Актыўна развівалася тэорыя. Выходзілі кнігі, якія навучалі мастацтву шатранджа. Карысталіся папулярнасцю {{нп3|мансуба|мансубы|ru|мансуба}} (задачы з накіраванай галоўным чынам на хуткую перамогу камбінацыяй). Захаваліся «шахматныя легенды», у якіх драматычная гісторыя (напрыклад, гульца, які ставіў на кон нешта апошняе, асабліва каштоўнае, і аказваўся ў становішчы, якое выглядала безнадзейным) спалучалася з задачай, рашэнне якой звычайна дасягалася нечаканай і прыгожай камібнацыяй (гл., напрыклад, {{нп3|Мат Дыларам||ru|Мат Диларам}}).
[[Файл:Nevasi Lal.jpg|thumb|300px|left|Невашы Лал (?). {{нп3|Прыдворныя дамы, якія гуляюць у шахматы||ru|Придворные дамы, играющие в шахматы}}, 1780—1800]]
Арганічны недахоп шатранджа — недахоп дынамізму, асабліва ў [[Дэбют (шахматы)|дэбюце]], выкліканы слабасцю атрыманых ад чатурангі фігур. У пачатку партыі гульцы маглі доўгі час рабіць хады, не ўступаючы ў сутыкненне з праціўнікам. Каб ажывіць гульню, арабскія майстры пачалі выкарыстоўваць {{нп3|табія|табіі|ru|табия}} — штучна сфармаваныя ўмоўныя пазіцыі, звычайна больш-менш сіметрычныя, у якіх шансы гульцоў былі, як і ў пачатковай пазіцыі партыі, прыкладна роўнымі. Па дамоўленасці гульцы пачыналі партыю не з зыходнай пазіцыі, а з адной з табій, каб было можна адразу перайсці да актыўных дзеянняў. Табіі былі распаўсюджаны паўсюль, прымяняліся вельмі шырока, аб чым гаворыць такі факт: калі ў кнігах прыводзіліся фрагменты з партый, якія граліся з пачатковай пазіцыі, без табій, гэта заўсёды адзначалася асобна.

Існавала дастаткова цікавая форма гульні ў шатрандж: майстар распрацоваў пазіцыю і прапаноўваў жадаючым згуляць з ім з гэтай пазіцыі на стаўку, прычым праціўніку прапаноўвалася самому абраць, якім колерам гуляць. Для такіх гульняў распрацоваліся пазіцыі, у якіх, на першы погляд, адзін з бакоў меў сур’ёзную перавагу, але гэтая перавага магла быць зведзена на нішто якім-небудзь нечаканым ходам.

У [[IX]] стагоддзі, у перыяд заваявання арабамі [[Іспанія|Іспаніі]], шатрандж патрапіў у [[Заходняя Еўропа|Заходнюю Еўропу]], дзе і пераўтварыўся ў сучасныя шахматы. Тады ж ці крыху раней праз [[Сярэдняя Азія|Сярэднюю Азію]] гульня патрапіла на [[Русь]], ужо пад сучаснай назвай «шахматы», якая была перанята ў [[персы|персаў]] і [[таджыкі|таджыкаў]].

Шатрандж захоўваў папулярнасць у XVIII—XIX стагоддзях, хаця ў Індыю ўжо праніклі еўрапейскія шахматы. На карціне мастака Невашы Лала «{{нп3|Прыдворныя дамы, якія гуляюць у шахматы||ru|Придворные дамы, играющие в шахматы}}», персанажы гуляюць у шатрандж з дапамогай камплекта вырабленых у Еўропе шахматных фігур.

== Гістарычныя варыянты шатранджа ==

* [[Шатрандж каміл I]] — варыянт на дошцы 10×10 з двума вярблюдамі, дадатковымі фігурамі, якія з’яўляюцца артаганальным аналагам сланоў. Магчыма, самы першы варыянт шахмат на павялічанай дошцы з нетрадыцыйнымі фігурамі<ref>[http://www.chessvariants.org/historic.dir/shkam1.html Shatrandj Kamil I] на сайце The Chess Variant Pages</ref>.
* [[Шатрандж каміл II]] — варыянт на дошцы 10×10 з дзвюма баявымі машынамі, якія маюць такія ж хады, як і кароль<ref>[http://www.chessvariants.org/historic.dir/shkam2.html Shatranj Kamil II] на сайце The Chess Variant Pages</ref>.
* {{нп3|Цытадэль, шахматы|Цытадэль|ru|Цитадель}} — таксама на дошцы 10×10, але мае дататковыя клеткі («цытадэлі») па вуглах. Дадатковыя фігуры — баявыя машыны, якія маюць такія ж хады, што і сучасны слон<ref>[http://www.chessvariants.org/historic.dir/citadel.html Citadel chess — Shatrandj al-husun] на сайце The Chess Variant Pages</ref>.
* [[Падоўжаныя шахматы]] — маюць тыя ж фігуры, што і звычайны шатрандж, але гуляецца на дошцы 4×16. Часта гулялі з шасціграннымі касцямі, якія абмяжоўвалі хады фігур<ref>[http://www.chessvariants.org/historic.dir/oblong.html Oblong chess] на сайце The Chess Variant Pages</ref>.
* {{нп3|Шахматы на круглых дошках|Візантыйскія шахматы|ru|Шахматы на круглых досках}} — звычайныя фігуры на круглай дошцы. Існуе таксама сучасны варыянт з той жа дошкай, але з сучаснымі фігурамі і правіламі (кругавыя шахматы)<ref>[http://chesvariant.org/historic.dir/byztheory.html Тэорыя візантыйскіх шахмат]{{Недаступная спасылка}} на сайце The Chess Variant Pages</ref>.
* [[Чатыры пары года, шахматы|Чатыры пары года]] — шатрандж для чатырох гульцоў на звычайнай дошцы<ref>[http://www.chessvariants.org/historic.dir/4seiz.html Four seasons chess] на сайце The Chess Variant Pages</ref>.
* {{нп3|Шахматы Тамерлана||ru|Шахматы Тамерлана}} — варыянт на дошцы 11×10 з палямі-цытадэлямі, некалькімі відамі дадатковых фігур і рознымі пешкамі. Вынаходніцтва гульні прыпісваецца [[Тамерлан]]у<ref>[http://www.chessvariants.org/historic.dir/tamerlane.html Шахматы Тамерлана] на сайце The Chess Variant Pages</ref>.
* {{нп3|Кур'ерскія шахматы||ru|Курьерские шахматы}} — еўрапейскі варыянт, на дошцы 12×8, з некалькімі відамі дадатковых фігур, у тым ліку кур’ер з ходам сучаснага слана. Шмат хто з даследчыкаў лічыць, што класічныя шахматы з’явіліся менавіта дзякуючы шахматам кур’ера<ref>[http://www.chessvariants.org/historic.dir/courier.html Courier chess] на сайце The Chess Variant Pages</ref>.

== Гл. таксама ==
* {{нп3|Мансуба||ru|Мансуба}}
* {{нп3|Мат Дыларам||ru|Мат Диларам}}
* {{нп3|Кур'ерскія шахматы||ru|Курьерские шахматы}}

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* Шахматы: энциклопедический словарь / гл. ред. А. Е. Карпов. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — С 9—10. — 624 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-85270-005-3.
* Murray H.J.R. A History of Chess. Benjamin Press. Oxf., 1913. ISBN 0-936317-01-9.

== Спасылкі ==
* [http://www.chessvariants.org/historic.dir/shatranj.html Shatranj] на сайце The Chess Variant Pages {{ref-en}}

[[Катэгорыя:Шатрандж]]
[[Катэгорыя:Варыянты шахмат]]
[[Катэгорыя:Шахматная кампазіцыя]]
[[Катэгорыя:Настольныя гульні]]