Прагляд зыходнага тэксту старонкі Форт Рос

{{арфаграфія}}
[[Выява:FortRoss-chapel-reconstructed.jpg|thumb|250px|right|Капліца ў Форце Рос]]
'''Форт Рос''' ({{lang-ru|Форт Росс}}, {{lang-en|Fort Ross}}) — былая руская [[крэпасць]] на заходнім [[Каліфорнія|каліфарнійскім]] беразе [[ЗША]], у 80 км на поўнач ад [[Сан-Францыска]]. Заснавана Руска-амерыканскай кампаніяй для промысла і гандлю пушнінай. Функцыянавала з [[1812]] па [[1841]] годы. У цяперашні час з'яўляецца музеем пад адкрытым небам, належыць штату [[Каліфорнія]], абвешчана ў ЗША аб'ектам гістарычнай каштоўнасці нацыянальнага значэння.

== Гісторыя ==

=== Расійская калонія ===
==== Заснаванне ====
[[Выява:Baranov Alexandr.jpg|thumb|150px|Аляксандр Баранаў]] Рашэнне аб стварэнні крэпасці і рускага паселішча ў Каліфорніі прыняў [[Аляксандр Андрэевіч Баранаў|А. А. Баранаў]]. Каб знайсці месца для паселішча, былі распачаты дзве экспедыцыі пад кіраўніцтвам службоўца [[Расійска-амерыканская кампанія|Руска-амерыканскай кампаніі]] лейтэнанта [[Іван Аляксандравіч Кускоў|Івана Кускова]] [[1808]]—[[1809]] і [[1811]] гадоў. Кускоў звярнуў увагу на [[плато]] ў 30 км на поўнач ад заліва Румянцава (цяпер [[заліў Бадэга]]), аддзеленае ад астатняй мясцовасці глыбокімі цяснінамі і акружанае страявым лесам і пашамі. У дзесяці кіламетрах працякала рака, названая ім Славянкай (цяпер [[Рашэн-Рывер]], ''перакладаецца як Руская Рака'').

Тут вясной [[1812]] года Кускоў з 25 рускімі каланістамі і 90 [[алеўты|алеўтамі]]<ref name="fortrossinterpretive1">[http://www.fortrossinterpretive.org/Frames/fr_cultural.html#earlyexploration Матэрыялы сайта ''Fort Ross Interpretive Association'']</ref> заснаваў умацаванае паселішча, названае [[11 верасня|30 жніўня (11 верасня)]] Росс<ref>Назва «Форт Рос» была дадзена амерыканцамі ў сярэдзіне [[XIX]] стагоддзя, у рускіх дакументах ён зваўся крэпасцю Рос, паселішчам Рос, калоніяй Рос, але не фортам</ref>. Хоць на гэтыя тэрыторыі прад'яўлялі правы [[Іспанія|іспанцы]], тэрыторыі практычна не былі імі каланізаваныя. Іх непасрэднымі гаспадарамі выступалі індзейцы племя [[кашайя]]-[[пома]], у якіх зямля пад Росам і была набыта за тры коўдры, тры пары штаноў, дзве сякеры, тры [[матыга|матыгі]], некалькі нітак бусаў.

Рос быў самай паўднёвай рускай калоніяй у [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]] і ствараўся як сельскагаспадарчае паселішча, прызначанае для забеспячэння [[Аляска|Аляскі]] прадуктамі харчавання. У першыя гады кампанія таксама надавала ўвагу развіццю ў Росе гандлю пушнінай, аднак асновай яго эканомікі стала сельская гаспадарка і дробная прамысловасць.

==== Узаемаадносіны з іспанцамі ====
[[Выява:Kuskov House.jpg|thumb|right|250px|Хата Кускова]] Хоць іспанцы і лічылі Каліфорнію сваёй, Руска-амерыканская кампанія паказвала на тое, што мяжа іх уладанняў да поўначы ад [[Сан-Францыска]] не вызначана, а мясцовыя індзейцы іспанцам непадуладныя. Міністр замежных спраў Іспаніі [[Хасэ Луянд]] не жадаў псаваць адносіны з Расіяй і даў указанне віцэ-каралю [[Новая Іспанія|Новай Іспаніі]] «выявіць крайнюю далікатнасць, каб дамагчыся ліквідацыі рускага паселішча без шкоды для дружалюбных адносін паміж дзвюма краінамі»<ref name="RussMex">Министр иностранных дел Испании Хосе Луйанд вице-королю Новой Испании Ф. М. Кальехе, [[4 лютага]] [[1814]] // Россия и Мексика в первой половине XIX века. М., 1989. С. 11 — 12.</ref>.

У [[1816]] годзе ў Сан-Францыска прайшлі перамовы [[Ота Яўстаф'евіч Кацэбу|Ота Яўстаф'евіча Кацэбу]] і губернатара Верхняй Каліфорніі [[Пабла Вісентэ дэ Сола]], на якіх апошні закрануў пытанне крэпасці Рос. Кацэбу выклікаў Кускова, які заявіў, што заснаваў паселішча па загадзе начальства і пакінуць яго можа толькі па загадзе. Быў падпісаны пратакол з пазіцыямі бакоў, які адправілі ў [[Санкт-Пецярбург]], дзе справу замялі. Усвядоміўшы бесперспектыўнасць процідзеяння рускім, дэ Сола паскорыў іспанскую каланізацыю Каліфорніі.

Узніклая ў [[1821]] годзе [[Мексіка]] таксама зрабіла некалькі спроб дыпламатычнымі метадамі выгнаць рускіх з Роса, аднак усе яны скончыліся тым жа, чым і ў [[1816]] годзе. Руска-амерыканская кампанія, ў сваю чаргу, спрабавала дамагчыся ад МЗСа імперыі актыўнага ўздзеяння на мексіканскія ўлады з мэтай прызнання і ўсталявання межаў калоніі, аднак міністэрства нязменна ёй адмаўляла, спасылаючыся на адсутнасць дыпламатычных адносін з новай краінай. У [[1835]] [[Фердынанд Пятровіч Урангель|Ф. П. Урангель]] быў накіраваны кампаніяй у [[Мехіка]] з мэтай заключэння гандлёвай дамовы і вывучэння пазіцыі мексіканскіх улад па пытанні Роса. Урангель знайшоў, што Мексіка пагадзіцца саступіць Рос узамен афіцыйнага яе прызнання Расіяй. Ён спрабаваў схіліць [[Мікалай I (імператар расійскі)|Мікалая I]] да прызнання незалежнасці Мексікі, аднак той адказаў адмовай.

Хоць статус Роса заставаўся нявызначаным, з [[мексіканцы|мексіканцамі]] вёўся цесны гандаль, чаму спрыяла значнае тэхналагічнае і эканамічнае развіццё рускай калоніі.

==== Узаемаадносіны з індзейцамі ====
[[Выява:Fort Ross inside.jpg|thumb|right|250px|Калодзеж, сцены і паўднёва-заходні блакгаўз]]
[[Індзейцы]] прыцягваліся да працы ў паселішчы з самага пачатка яго існавання. Іх праца спачатку была наёмнай, рускія плацілі за яго мукой, мясам і вопраткай, давалі жыллё. Пасля сталі практыкавацца «прыгоны» на працы і адносіны з туземцамі пагоршыліся. Тым не менш паміж індзейцамі і рускімі, у адрозненне ад іншых каліфарнійскіх асаднікаў, адзначаецца практычна поўная адсутнасць узброеных сутыкненняў.

Праз індзейцаў Руска-амерыканская кампанія спрабавала таксама легетымізаваць свае ўладанні ў Каліфорніі. У [[1817]] [[Ляонцій Андрыянавіч Гагемейсцер|Л. А. Гагемейсцер]] наведаў калонію Рос і сустрэўся з правадырамі навакольных індзейскіх плямёнаў. Ён выказаў падзяку за саступку зямлі, уручыў ім падарункі, а правадыра, на землях племені якога стаяла крэпасць, узнагародзіў медалем «Саюзныя Расіі». Пад пратаколам гутаркі падпісаліся толькі прадстаўнікі рускага боку: Ляонцій Гагейместер, Іван Кускоў, камісіянер РАК Кірыл Хлебнікаў і інш. На гэты дакумент Руска-амерыканская кампанія пазней часта спасылалася як на дамову, у прыватнасці, у ім паведамляецца, што правадыры «вельмі задаволеныя займаннем гэтага месца рускімі, што яны жывуць цяпер у бяспецы ад іншых індзейцаў, якія перш рабілі на іх напады — што бяспека тая пачалася толькі ад часу засялення»<ref name="Protokol">[http://america-xix.org.ru/library/ross_recognition/4.html Акт, подписанный Российско — американской компанией с индейскими вождями, 22 сентября 1817] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090925031302/http://america-xix.org.ru/library/ross_recognition/4.html |date=25 верасня 2009 }} // Россия и Мексика в первой половине XIX века. С. 28 — 29.</ref>.

За ўвесь час існавання крэпасці ёй ні разу не пагражалі знешнія ворагі.

==== Эканоміка ====
[[Выява:Officials' Quarters.jpg|thumb|right|250px|Канторы Форт Роса]]
Менавіта ў Форт Россе з'явіліся першыя ў Каліфорніі ветракі і суднабудаўнічыя верфі, фруктовыя сады і [[вінаград]]нікі. Акрамя гэтага рускія каланісты ўпершыню прывезлі ў Каліфорнію шматлікія дасягненні еўрапейскай цывілізацыі, напрыклад аконнае шкло. У [[1837]]—[[1840]] Ягор Чорных вёў першыя ў Каліфорніі сістэматычныя назіранні за надвор'ем.

Земляробства, дзеля якога калонія і засноўвалася, не было асабліва прадуктыўным у Росе. Большага поспеху дасягнула [[жывёлагадоўля]]: у канцы [[1830-я|1830-х]] тут было 1700 галоваў [[буйны рагаты скот|буйнога рагатага ската]], 940 [[коні|канёў]] і [[мул]]аў і 900 [[авечка|авечак]]<ref name="mcn">[http://www.mcn.org/1/rrparks/fortross/Russian%20American%20Company.htm Farming And Ranching At Fort Ross]</ref>.

Штогод выраблялася больш 800 кг воўны, якая ішла на экспарт. Рамеснікі калоніі выраблялі мэблю, дзверы, рамы, чарапіцу з секвоі, тэлегі, калёсы, бочкі, «каляскі аб двух калёсах», вытваралі скуры (у [[Новаархангельск]] іх кожны год пастаўлялася 70—90 штук), апрацоўвалі жалеза і медзь. Будаваліся судны, некаторыя з якіх прадаваліся іспанцам, якія не мелі да таго часу тут ніводнага карабля. У [[1816]]—[[1824]] пабудаваны 3 [[брыг]]а і адна [[шхуна]] водазмяшчэннем да 200 т кожная, аднак затым караблебудаванне набыло значна меншыя маштабы.

Фруктовы сад Роса быў створаны ўжо ў [[1814]] годзе пасадкай [[персік]]авых дрэў. У [[1817]] пасаджаная [[вінаград]]ная [[лаза]]<ref name="Khlebnikov">Запіскі Кірыла Хлебнікава, [[1817]]—[[1832]]</ref>.

Да [[1841]], паводле дакументаў, складзеных пры продажы форта, сад займаў 2-3 [[акр]]а і ўключаў 207 [[яблыня|яблычных]], 29 персікавых, 10 [[груша]]вых, 8 [[вішня|вішнёвых]] і 10 дрэў [[айва|айвы]].

Да 1830-х гадоў у наваколлі было заснавана тры рускіх [[ранча]]:
* Ранча Пятра Кастраміцінава на паўднёвым беразе ракі Славянка. Было найбуйным з трох і ўключала ў сябе вялікі набор будынкаў: гаспадарская хата, хата для індзейскіх працаўнікоў, малатарня, свіран, пякарня, кузня, лазні, загон для ската, тытунёвы склад, вінны погрэб. Асновай гаспадаркі была вырошчванне пшаніцы.
* Ранча Ягора Чорных. Размяшчалася ў глыбіні мацерыка далей усяго ад крэпасці, на ёй вырошчвалася гародніна, садавіна, пшаніца. На ранча таксама выраблялася віно.
* Ранча Васіля Хлебнікава знаходзілася ў некалькіх кіламетрах да ўсходу ад заліва Румянцава (Бадэга).

Найблізкая да форта зручная гавань знаходзілася ў заліве Бадэга амаль у 30 км на поўдзень, дзе быў пабудаваны порт Румянцаў. У ім тавары перагружаліся на невялікія судны і транспартаваліся да крэпасці.

==== Насельніцтва ====
[[Выява:Vue de l’etablissement russe de la Bodega, à la Côte de la Nouvelle Albion en 1828.jpg|thumb|right|300px|Форт Рос у [[1828]] годзе]]
У [[1828]] насельніцтва калоніі складала 60 рускіх, 80 алеутаў і 80 мясцовых індзейцаў. Да [[1836]] насельніцтва ўзрасло да 260 чалавек, вялікая частка якіх жыла на берагах рэчкі Славянкі.

Насельніцтва было шматнацыянальным: тут жылі [[рускія]] (у розны час ад 50 да 100 чалавек), прывезеныя з Аляскі [[алеуты]] (50-125 чалавек), [[крэол]]ы (да 1/3 усяго насельніцтва), [[індзейцы]] суседніх плямёнаў, [[якуты]], [[фіны]], [[шведы]] і нават [[палінезійцы]]. Шматлікія індзейцы і алеуты былі хрышчоныя і добра валодалі рускай мовай.

Рускае насельніцтва было прадстаўлена ў асноўным мужчынамі, якія падпісалі з Руска-амерыканскай кампаніяй сямігадовы кантракт. Рускіх жанчын у калоніі практычна не было, таму асабліва былі распаўсюджаныя змяшаныя шлюбы. У [[1825]] складаўся план куплі для Роса 25 сем'яў [[прыгонныя сяляне|прыгонных]], якім была бы па прыбыцці ў Амерыку дадзеная воля. Ён, аднак, быў адпрэчаны міністрам замежных спраў [[Карл Васільевіч Несельродэ|Карлам Несельродэ]].

==== Начальнікі форта ====
* Іван Аляксандравіч Кускоў ([[1812]]—[[1821]])
* Карл Юхан фон Шміт (Карл Іванавіч Шміт, [[1821]]—[[1824]])
* Павел Іванавіч Шэліхаў ([[1824]]—[[1830]])
* Пётр Сцяпанавіч Кастраміцінаў ([[1830]]—[[1838]])
* [[Аляксандр Гаўрылавіч Ротчаў]] ([[1838]]—[[1841]]).

=== Продаж форта ===
Увесь час свайго існавання калонія была стратнай для Руска-амерыканскай кампаніі. Да сярэдзіны 1830-х мясцовая папуляцыя пушных звяроў моцна скарацілася, так што гандаль пушнінай амаль перапыніўся. Пасля дамовы адміністрацыі Руска-амерыканскай кампаніі ў [[Сітка|Новаархангельску]] (цяпер Сітка) і Кампаніі [[Гудзонаў заліў|Гудзонова заліва]] ў форце [[Ванкувер]] патрэба ў пастаўках харчавання з Форт Роса адпала, а яго міжнародны статус так і не быў вызначаны.

У [[1839]] года Руска-амерыканская кампанія прыняла рашэнне пакінуць Рос і прадаць яго. Кампанія Гудзонова заліва не зацікавілася прапанаванай ёй здзелкай. Урад Мексікі, які працягваў лічыць зямлю пад Росам сваёй, не пажадаў плаціць за яе, чакаючы што рускія проста закінуць калонію. Нарэшце ў [[1841]] годзе Рос быў прададзены за $30 000 грамадзяніну Мексікі швейцарскага паходжання [[Джон Сатцер|Джону Сацеру]], заснавальніку паселішча [[Новая Гельвецыя]], які валодаў амаль 200 км² землі ў яе наваколлях<ref name="Sutter">У некалькіх кіламетрах ад Новай Гельвецыі яго сын Джон Сацер-малодшы ў пачатку [[Каліфарнійская залатая ліхаманка|Залатой ліхаманкі]] пабудуе [[Сакрамента (Каліфорнія)|Сакрамента]]. Зараз месца размяшчэння Новай Гельвецыі знаходзіцца ў межах горада Сакрамента</ref>.

У якасці аплаты Сацер пастаўляў на Аляску пшаніцу.

=== Пасля продажу ===
[[Выява:JohannAugustSutter2.jpg|thumb|Джон Сацер]] Сацер ніколі не жыў у Форт Росе, прызначаючы туды наёмных кіраўнікоў. Апошнім кіраўніком быў Вільям Бенітц (''William Benitz''), які потым стаў арандаваць Форт у Сацера. Ён у некалькі раз павялічыў стары рускі сад, пашырыў хату Ротчава (усе прыбудовы былі выдалены ў [[1926]] годзе), дзе і жыў з [[1846]] года, пабудаваў прычал. У [[1867]] Бенітц падзяліў свае ўладанні на дзве часткі і прадаў іх розным пакупнікам. Форт адышоў да Джэймса Дзіксана (''James Dixon''). У [[1873]] Джордж Кол (''George W. Call'') выкупіў Форт за $35 000 і пасяліўся тут з сям'ёй, ператварыўшы яго ў невялікі інтэнсіўна выкарыстоўваўшыся порт. Тады жа былая руская калонія пачынае прыцягваць першых турыстаў.

У [[1903]] Кол прадаў Форт Каліфарнійскай лізе гістарычных аб'ектаў (''California Historical Landmarks League''), якая ў [[1906]] перапрадала яго штату Каліфорнія. Усяго праз месяц адбылося [[Землетрасенне ў Сан-Францыска, 1906|моцнае землетрасенне]], якое разбурыла Форт. Да [[1916]] ён быў адноўлены з выкарыстаннем дэталяў арыгінальных будынкаў, якія захаваліся.

[[5 кастрычніка]] [[1970]] у Форце адбыўся пажар, які цалкам знішчыў капліцу, рэканструяваную ў [[1973]]. Праз некалькі месяцаў пасля гэтага згарэла страха хаты Ротчава.

У цяперашні час лік наведвальнікаў Форт Роса складае 150 000 штогод.

== Архітэктура ==
[[Выява:Rotchev House.jpg|thumb|right|250px|Хата Аляксандра Ротчава]] Форт акружаны квадратам бярвеністых сценаў, зробленых з [[секвоя|секвоі]], у процілеглых іх кутах знаходзяцца дзве васьмівугольныя вежы — паўднёва-ўсходні і паўночна-заходні [[блакгаўз]]ы. Форт меў артылерыю — 12 гармат. У самім цэнтры ўмацаванай плошчы знаходзіцца калодзеж. На паўднёвай сцяне размешчаны галоўны ўваход, апроч яго варота меліся на ўсходняй сцяне.

У Форце размешчаны:
* Капліца [[Троіца|Святой Троіцы]] ([[1825]]) у паўночна-ўсходнім куту форта, узведзеная на месцы невялікай званіцы і прыбудаваная да ўмацаванняў. У капліцы нерэгулярна праводзяцца праваслаўныя багаслужэнні.
* Хата Івана Кускова (існавала ўжо ў [[1820]]) — служыла рэзідэнцыяй усім начальнікам форта, акрамя Ротчава. У адной з пакояў хаты знаходзіўся арсенал.
* Хата Аляксандра Ротчава ([[1836]]) — адзіны ў Форце арыгінальны будынак, які захаваўся ([[XIX]] стагоддзе). Па сведчанні аднаго з госцяў, у хаце знаходзілася багатая бібліятэка і стаяла [[фартэпіяна]].
* Кантора

Усярэдзіне Форта знаходзіліся гандлёвая хата, казармы і склады, якія да нашых дзён не захаваліся. За сценамі размяшчаліся жылыя хаты і іншыя гаспадарчыя пабудовы: 2 ветрака, жывёльныя двары, пякарня, лазні і інш. На схілах узгоркаў вакол крэпасці распасціраліся сельскагаспадарчыя ўгоддзі.

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Fort Ross|Форт Рос}}
* [http://www.parks.ca.gov/default.asp?page_id=449 Официальный сайт]
* [http://www.zaimka.ru/01_2004/mainicheva_fortross/ ''Майнічава А. Ю.'' Форт Рос у гістарыяграфіі ЗША] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130405062505/http://zaimka.ru/01_2004/mainicheva_fortross/ |date=5 красавіка 2013 }}
* [http://www.npacific.ru/np/library/encicl/21/0009.htm Форт Рос] в Энцыклапедыі расійска-амерыканскіх адносін
* [http://america-xix.org.ru/russkie/fort_ross.php Форт Рос]
** [http://america-xix.org.ru/russkie/recognition_of_fort_ross.php Барацьба за міжнароднае прызнанне]
* [http://www.fortrossinterpretive.org Fort Ross Interpretive Association Home Page]
** [http://www.fortrossinterpretive.org/Frames/fr_cultural_frameset.html Fort Ross History] на сайце ''Fort Ross Interpretive Association''
* [http://www.mcn.org/1/rrparks/fortross/Russian%20American%20Company.htm History of Fort Ross]
* [http://www.parks.sonoma.net/rosshist.html History of Fort Ross] на сайте parks.sonoma.net
* [http://www.fortrossstatepark.org/chronology.htm Fort Ross chronology] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150404215928/http://www.fortrossstatepark.org/chronology.htm |date=4 красавіка 2015 }}

== Зноскі ==
{{Reflist}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Расіі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя ЗША]]
[[Катэгорыя:Расійская імперыя]]