Прагляд зыходнага тэксту старонкі Тэатр Вялікага Княства Літоўскага

'''Тэатр Вялікага Княства Літоўскага''' ― сінтэтычнае мастацтва XIV—XVIII стагоддзяў, якое спалучае ў сваіх творах выразныя сродкі драматургіі, акцёрскай ігры, рэжысуры, жывапісу, музыкі.

Тэатральнае мастацтва [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] бярэ пачатак у народным тэатры, які ўзнік на аснове старажытных абрадаў, гульняў, [[карагод]]аў, паказаў вандроўных акцёраў-скамарохаў. З XVI ст. бытаваў народны лялечны тэатр [[батлейка]]. У XVII ст. узнікла народная драма. Характэрнай асаблівасцю школьнага тэатра XVI—XVII ст. была сатырычная накіраванасць яго інтэрмедый. З’явіліся прыгонныя, аматарскія і прафесійныя тэатры.

== Вытокі ==
Вытокі тэатра Вялікага Княства Літоўскага — у народным тэатры з яго абрадавымі песнямі і танцамі, дзе прысутнічаюць элементы гульнявога дзеяння і тэатральнага пераўвасаблення. Элементы тэатралізаванага дзеяння ёсць у многіх каляндарных (напрыклад, [[Купалле]]) і сямейна-бытавых абрадах. Асабліва насычаны элементамі тэатралізацыі [[Вяселле|вясельны абрад]] і [[Каляда|каляды]], падчас якіх разыгрывалі цэлае прадстаўленне з драматычным дзеяннем, песнямі-дыялогамі, жартамі, танцамі<ref>{{артыкул|загаловак=Купалле|выданне=Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1989|старонкі=280|старонак=580|isbn=5-85700-014-9}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Гурскі А. І.|загаловак=Каляды|выданне=Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1989|старонкі=236—237|старонак=580|isbn=5-85700-014-9}}</ref><ref>{{кніга|загаловак=Беларускія народныя абрады. Складальнік і нав. рэдактар Л. П. Касцюкавец|месца=Мн.|выдавецтва=Беларусь|год=1994|старонак=126}}</ref>.

Ужо ў «[[Аповесць мінулых часоў|Аповесці мінулых часоў]]» аўтар не толькі распавядае пра асобныя моманты вясельных абрадаў (напрыклад, звязаных з жаніцьбай наўгародскага князя [[Уладзімір Святаславіч|Уладзіміра Святаславіча]] з полацкай княгіняй [[Рагнеда Рагвалодаўна|Рагнедай]]), але і параўноўвае некаторыя вясельныя звычаі розных усходнеславянскіх плямёнаў — [[Паляне (усходнеславянскае племя)|палян]], [[Радзімічы|радзімічаў]] і [[Севяране|севяран]]. Некаторыя моманты літоўскага вяселля дадзены ў перапісцы вялікага князя літоўскага [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандра Ягелончыка]] ў 1492 годзе з Расіяй<ref>{{артыкул|аўтар=Семёнова М. С.|загаловак=Свадебная обрядность белорусов: к вопросу историографии|выданне= Фальклор, гісторыя і літаратура беларусаў у кантэксце культурнай спадчыны славян: матэрыялы рэсп. студэнц. навук.-практычнай канф.|месца=Брэст|выдавецтва=Альтернатива|год=2012|старонак=108|isbn=978-985-521-345-2}}</ref>.

[[Файл:1997. Stamp of Belarus 0253.jpg|thumb|Паштовая марка Беларусі.]]
Самая ранняя згадка пра тэатралізаваныя дзейства ў беларускіх сялян змяшчаецца ў даследаванні [[Марыя Чарноўская|М. Чарноўскай]] (Czarnowska M. «Zabytki mitologii slawianskiej w zwyczajach wiejskiego ludu na Bialej Rusi dochowywane», Wilno, 1817), дзе падрабязна апісана святкаванне «русальнага тыдня», які паступова перарос у абрад пляцення вянкоў і ваджэння [[карагод]]аў. Апісанне тэатралізаванага святкавання Купалы, русальнага тыдня, Вясны, Мары, Ярылы ажыццёўлена этнографам [[Еўдакім Раманавіч Раманаў|Е. Р. Раманавым]] у даследаванні «Беларускі зборнік. Т. 1: Магілёўская губерня. Вып. 8: Побыт беларуса» (Вільня, 1912). У працы [[Павел Васілевіч Шэйн|П. В. Шэйна]] «Матэрыялы для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю. Т. 3: Апісанне жылля, адзення…» (СПб., 1902) на прыкладзе Мсціслаўшчыны паказана тэатралізаванае правядзенне карагоднай гульні «Халімон». Апісанне асаблівасцяў карагодных гульняў у тэатралізаванай форме на прыкладзе этнічных беларусаў, якія жылі ў XIX ст. у Чарнігаўскай губерні, змяшчаецца ў даследаванні [[Марыя Мікалаеўна Косіч|М. Косіч]] «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губерні, іх побыт і песні» (СПб., 1901). Асаблівасці тэатралізаванага святкавання калядак на Палессі таксама апісаны Е. Р. Раманавым. Святкаванне калядак з пераапрананнем удзельнікаў у казу, мядзведзя, каня, дзеда, яўрэя, немца, афіцэра, цыгана раскрыта П. В. Шэйнам у зборніку «Беларускія народныя песні…» (СПб., 1874).

Варта адзначыць, што беларускае вяселле — гэта, па сутнасці, спецыфічная опера або народная драма, імправізаваны тэатральны паказ з пэўным вясельным сцэнарам, завязкай, кульмінацыяй і развязкай.
[[Файл:Беларускі тэатр — Biełaruski teatr.jpg|thumb|left|150пкс|«Беларускі тэатр». Кніга Францішка Аляхновіча (1924).]]

[[Файл:Трутовский Свадебный-выкуп 1881.jpg|thumb|250px|left|К. Трутоўскі. Вясельны выкуп (1881).]]
Адно з першых апісанняў тэатралізаваных вясельных абрадаў у форме гумарыстычнага канфлікту паміж сваякамі «жаніха» і «нявесты» даў [[Аляксандр Феліксавіч Рыпінскі|А. Рыпінскі]] ў даследаванні «Bialorus» (Paruz, 1840). Комплекснае даследаванне, якое дае поўнае апісанне беларускага вяселля, адлюстравана К. П. Гукоўскім у зборніку «Вяселле ў літоўскіх беларусаў» (Коўна, 1894). Асаблівасці правядзення тэатралізаваных вясельных абрадаў у Віцебскай губерні сабраны [[Павел Міхайлавіч Шпілеўскі|П. М. Шпілеўскім]] і апублікаваныя асобным зборнікам «Вясельныя абрады ў засценкаўцаў (акалічан) Віцебскай губерні». Правядзення тэатралізаванага вяселля пінчукамі апісаў [[Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі|М. В. Доўнар-Запольскі]] («Песні пінчукоў…» (Кіеў, 1895). Тэатралізаваныя выступы на вясельным абрадзе раскрытыя [[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Я. Ф. Карскім]] ў кнізе «Беларусы. Т. 3» (М., 1916) і Х. П. Яшчуржынскім — «Вяселле маларасейскае як рэлігійна-бытавая драма» (Кіеў, 1896)<ref>{{артыкул|аўтар=Малаш Л. А.|загаловак=Вясельныя гульні|выданне=Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1989|старонкі=129|старонак=580|isbn=5-85700-014-9}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Рыгор Купчанка.|загаловак=Вясельныя абрады беларусаў|выданне=Беларускі фальклор: матэріалы і даследаванні. Зб навук. прац|месца=Мн.|выдавецтва=НАН Беларусі|год=2017|том=4|старонкі=188—191|старонак=580}}</ref>.

[[Файл:BelorusianSkomorokhs.jpg|thumb|250px|Літоўскія скамарохі на гравюры [[Олаф Магнус|Олафа Магнуса]] 1555 года.]]
У гістарычным аспекце народная паэтыная творчасць папярэднічала ўзнікненню тэатра і драматургіі як такіх. Абрадавае і гульнявое дзействы вельмі марудна і толькі часткова перарасталі ў тэатральнае. Гэтаксама і [[скамарохі]], выступленні якіх, насычаныя народнымі песнямі, танцамі, [[прыказка]]мі і [[прымаўка]]мі, жартамі, усялякімі трукамі, станавіліся падзеяй любога свята, не разыгрывалі гульняў паміж сабой, г. зн. іх прадстаўленні на гарадскіх плошчах, ярмарках ці вясковых вуліцах не былі спектаклем у цесным сэнсе слова
<ref name="ГістБелЛіт">''Гаранін С. Л.'', ''Кавалёў С. В.'' Драматургія // Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. Т.1. Даўняя літаратура: XI — першая палова ХVІІІ стагоддзя. / Рэд. тома В. А. Чамярыцкі. 3-е выд. — Мінск: Беларус. навука, 2010.</ref>.

Пазней, у XVII—XVIII стст., мастацтва скамарохаў пераўтварылася ў [[балаган]]ы, лялечны тэатр-[[Батлейка|батлейку]]. Часам хадзілі скамарохі з мядзведзямі. Вядомыя школы дрэсіроўкі мядзведзяў у ваколіцах [[Гродна]], [[Нясвіж]]а, [[Мінск]]а, [[Ракаў|Ракава]], на Палессі, а найбольш буйная з іх — [[Смаргонская мядзведжая акадэмія]], якая існавала ў XVII—XVIII стст. У [[Семежава|Семежаве]] каля [[Капыль|Капыля]] існавала школа вяровачных скакуноў<ref>{{артыкул|загаловак=Скамарохі|выданне=Энцыклапедыя Літаратуры і мастацтва Беларусі|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1984|том=5|старонкі=5—6|старонак=703}}</ref><ref>{{артыкул|загаловак=Смаргонская акадэмія|выданне=Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1989|старонкі=470—471|старонак=580|isbn=5-85700-014-9}}</ref>.

[[Файл:Training of bears.png|thumb|left|250px|Дрэсіроўка мядзведяў.]]
Блізкімі па сваім тэатралізаваным сюжэце да скамарохаў з’яўляюцца валачобнікі. [[Валачобны абрад|Валачобніцтва]] — звычай, калі на першы дзень Вялікадня моладзь абходзіць гуртам двары сваёй вёскі і песнямі віншуе гаспадароў са святам. Тэатралізаваная гульня валачобнікаў апісана ў даследаванні П. Шэйна. Ва Украіне валачобніцтва было нявядомым<ref>{{артыкул|аўтар=Ліс А.|загаловак=Валачобніцтва|выданне=Народная культура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=2002|старонкі=70|старонак=432|isbn=985-11-0249-0}}</ref>.

Народнае тэатральнае мастацтва адрознівалася свабоднай імправізацыяй, лёгкасцю пераходу ад сур’ёзнага да смешнага (гульні «[[Жаніцьба Цярэшкі]]», «Млын», «Дзед і баба», «Каза», «Меланка», «Гусі», «Проса»), — гэта і з’явілася асновай мастацтва вандроўных акцёраў. З часам ў іх ўяўленнях з’явіліся сюжэтныя драматычныя і камічныя сцэнкі — [[Інтэрмедыя|інтэрмедыі]], затым — народная драма.

Выказваецца меркаванне, што ў [[Кафедральны сабор Святога Станіслава (Вільнюс)|Кафедральным саборы]] ў [[Вільня|Вільні]] ў XV ст. маглі паказвацца літургічныя драмы, злучаныя з імшой, у адпаведнасці з традыцыяй якая пашырылася тады ў Еўропе. Літургічныя драмы і часткова пропаведзі паслужылі фарміраванню ўяўленняў пра магчымасць драматызацыі тых або іншых падзей. Роля «паратэатралізаванага» дзеяння ўзрасла таксама ў прыдворных цырымоніях і магнацкіх урачыстасцях (заручынах, шлюбах, паляваннях, турнірах і інш.). Яшчэ ў 1506 годзе пры двары [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] былі ажыццёўлены першыя пастаноўкі свецкіх п’ес. Набліжаныя да караля асобы са складу буйной шляхты, магнатаў або сенатараў прысутнічалі на гэтай рэдкай па тым часе каралеўскай забаве<ref name="ГістБелЛіт" />.

== Батлейка ==
[[Файл:Batleika.JPG|thumb|Батлейка ў Нацыянальным гiстарычным музеі Беларусі.]]
Народны лялечны тэатр [[батлейка]] (ад польскай ''Betleem'') з’явіўся ў XVI ст. Тэатр гэтага тыпу меў у розных месцах княства назвы ''яселка, батляемка, астлейка, жлоб, батлейка''. Польскі тэатр з рухомымі фігуркамі — «шопка» (szopka, ад schoppen ― хлеў) ― з XV ст.<ref>{{артыкул|аўтар=Воробьёв Г. А.|загаловак=Шопка, польский вертеп|выданне=Исторический вестник|месца=М.|год=1899|том=77|старонкі=248—263}}</ref>. Супраць польскага паходжання ўсходнеславянскага вяртэпа выказваўся [[Іван Якаўлевіч Франко|Іван Франко]], які лічыў, што вяртэпны тэатр зарадзіўся на [[Валынь|Валыні]]. Найстарэйшы спіс украінскай вяртэпнай драмы (1701) дайшоў да нас, на думку І. Франка, у школьным рукапісным зборніку 1788 года<ref>Франко І. До історії українського вертепу. Історико-літературні студії й матеріяли // Записки НТШ ім. Шевченка. — 1906. — Вип. Ш. С. 35.</ref><ref>{{кніга|аўтар=Барышаў Г. І.|загаловак=Беларускі народны тэатр «Батлейка» і яго ўзаемасувязі з рускім «Вяртэпам» і польскай «Шопкай»|месца=Мн.|выдавецтва=АН БССР|год=1963|старонак=41}}</ref>.

З дрэва рабілі скрынкі розных памераў, звычайна у выглядзе хаткі ці царквы, з гарызантальнымі перагародкамі (ярусамі-сцэнамі). Кожная сцэна-ярус мела проразі для кіраванне лялькамі. Сцэна аздаблялася тканінай, паперай, геаметрычнымі фігурамі з тоненькіх палачак і нагадвала балкон, на якім адбывалася дзеянне. На задніку сцэн маляваліся абразы, зоркі, крыжы, вокны, лялечныя кампазіцыі на біблейскі сюжэт і інш. У скрынцы з дзверцамі, падобнай на царкву, рабіўся купалападобны дах з крыжам. Лялькі-персанажы рабіліся з дрэва, каляровай паперы, тканіны; валасы, бровы, вусы — з лёну ці аўчыны, і мацаваліся на драўляны або металічны стрыжань, пры дапамозе якога батлеечнік вадзіў іх па прарэзах ў ярусе-сцэне. Вядомая таксама батлейка з лялькамі-марыянеткамі на нітках з верхнім прынцыпам кіравання, пяльчаткавыя лялькі. Паказы ажыццяўляліся пад акампанемент музыкі, сцэна і лялькі асвятляліся свечкамі. Батлеечнік знаходзіўся за скрынкай, адтуль вадзіў лялькі, гаварыў тэкст, імітуя голас персанажа. Часцей ён быў не толькі выканаўцам, але і драматургам, мастаком, музыкантам, іншы раз звяртаўся непасрэдна да гледача, характарызуя ад сябе персанажы<ref>''Бядуля З.'' Батлейка // Веснік Народнага Камісарыяту асветы ССРБ. — 1922. — Вып. 5-6.</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Некрылова А. Ф.|загаловак=Традиционная архитектоника народной кукольной комедии|выданне= Международный симпозиум историков и теоретиков театра кукол|месца=М.|год=1984|старонкі=23—36}}</ref>. Некаторыя батлейкі былі ўладкованыя па прынцыпе ценявога тэатра ([[Віцебск]]) і празрыстымі дэкарацыямі ([[Докшыцы]]).

Спачатку прадстаўленні былі звязаны са святам каляды, калі моладзь хадзіла з батлейкай па [[мястэчка]]х і вёсках. Пазней сцэны, звязаныя з калядамі, паступова спыніліся. Рэпертуар батлейкі з часам папоўніўся фальклорна-бытавым матэрыялам, незвычайнымі сюжэтамі, колькасцю персанажаў. Складаўся ён звычайна з дзвюх частак: кананічнай (рэлігійнай) і свецкай (народна-бытавой). Кананічны сюжэт разыгрываўся на верхнім, свецкі ― на ніжнім ярусе-сцэне. Найбольшай папулярнасцю карыстаўся свецкі рэпертуар з камічнымі сцэнкамі, народнымі песнямі і танцамі. У рэпертуары батлейкі разам з народнымі драмамі «Цар Прожар», «Цар Ірад» і «Цар Максімілян» з’явіліся інтэрмедыі «Мацей і доктар», «Антон з казой і Антоніха», «Вольскі — купец польскі», «Бэрка-карчмар», «Цыган і цыганка», «Ванька малы», «Паніч» і іншыя. Многія сцэны мелі вострасатырычны характар, у іх высмейваліся такія сацыяльныя тыпы, як доктар-шарлатан, франт-шляхціц, карчмар<ref>{{кніга|аўтар=Барышаў Г. І.|загаловак=Батлейка|месца=Мн.|выдавецтва=Беларускі ун-т культуры|год=2000|старонак=267}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Виноградов Н. Н.|загаловак=Белорусский вертеп|спасылка=http://www.booth.ru/statyi.shtml|выданне= Известия Отделения русского языка и словесности Императорской Академии наук|месца=СПб.|год=1908|том=XIII|старонкі=45—82}}</ref>.

Час хаджэння з вяртэпам адрознівалася ў залежнасці ад мясцовасці. Напрыклад, у Віцебскай і Магілёўскай губернях прадстаўленне паказвалі ў першыя тры дні калядных святаў, а таксама напярэдадні калядаў і ў [[Нараджэнне Хрыстова|Ражство]] ([Раманаў). У Мінску лялечную п’есу глядзелі з каляд да стрэчання (Шэйн)<ref>{{артыкул|аўтар=Карпунина В. И.|загаловак=Народный театр батлейка как феномен белорусской культуры|выданне=Беларусь и славянский мир в интеллектуальном контексте времени: сб. Материалов научно-практической конференции|месца=Брест|год=2015|старонкі=50—52|старонак=580|isbn=5-85700-014-9}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Федас И. Е.|загаловак= Украинский вертеп как явление народной художественной культуры|выданне= Славянскiя культуры: гiстарычны вопыт i сучасные праблемы|месца=Мн.|год=1996|старонкі=327—333}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Гусев В. Е.|загаловак=Взаимосвязь русской вертепной драмы с белорусской и украинской|выданне=Славянский фольклор|месца=М.|год=1972|старонкі=303—311}}</ref>.

З канца 1960-х гадоў дзеячы прафесійнага і аматарскага тэатра сталі звяртацца да батлеечных першакрыніц. У 1970-я гады пачалося асваенне батлеечных традыцый драматычнымі тэатрамі. Пачынальнікам быў рэжысёр Ю. Фрыдман, які ажыццявіў пастаноўку спектакля ў ТЮГу «Дай вады, калодзеж»<ref>{{артыкул|аўтар=Жидович В.|загаловак=Возрождение традиций народного театра батлейка|выданне=Аўтэнтычны фальклор: праблемы захавання, вывучэння, успрымання. Зборнік навуковых прац|месца=Мн.|год=2014|старонкі=139—141}}</ref>.

== Школьны тэатр ==
[[Файл:Połacak, Rynak, Jezuicki. Полацак, Рынак, Езуіцкі (N. Orda, 1875-76) (2).jpg|thumb|[[Калегіум езуітаў (Полацк)|Калегіум езуітаў у Полацку]]. Малюнак [[Напалеон Орда|Напалеона Орды]].]]
Згадванне аб школьным тэатры ўпершыню сустракаецца ў [[Іван Вішэнскі|Івана Вішэнскага]], які папракаў братчыкаў, сяброў рэлігійных брацтваў, у тым, што яны мала моляцца, а толькі «камедыі будуюць і гуляюць»<ref>Вишеньский І. Послання да Домнікії // Українська література XIV—XVI ст. ― Київ, 1988. — С. 371.</ref>.

Тэатральнае жыццё Вялікага Княства Літоўскага развіваецца з прыездам у [[Вільнюс|Вільню]] [[Езуіты|езуітаў]], якія вясной 1570 года паказалі першае тэатральнае прадстаўленне сіламі вучняў толькі што адкрытага [[калегіум]]а. Назва першага спектакля не захавалася, але вядома, што ўвосень таго ж года была паказана драма італьянскага езуіта С. Туцыуса «Hercules», у якой міфалагічнаму герою супрацьстаялі алегарычныя персанажы Зямнога Кахання, Жарсці, Асалоды, П’янства, а дапамагалі знайсці праведны шлях Цнота, Розум, Стрыманасць і Праца. Узнікненне першых драматургічных тэкстаў у літаратуры Вялікага Княства Літоўскага адносіцца да позняга Рэнесансу (канец XVI ст.) і звязана з творчасцю Каспара Панятоўскага (1554—1612) і Гжэгаша Кнапія (1564—1639)<ref>{{кніга|загаловак=Jezuici a kultura Polska. Pod red. L. Grzebienia, S. Obirka|месца = Kraków|выдавецтва= Wydawnictwo WAM Księży Jezuitów|год=1993|старонкі =7|старонак =227}}</ref>.

У канцы XVI—пачатку XVII стст. пры брацкіх школах з’явіліся школьныя тэатры. Студэнты [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіева-Магілянскай акадэміі]] разыгрывалі шматактавыя драмы на святах [[Вялікдзень|Вялікадня]] і каляд, ставілі драмы, трагікамедыі, інтэрмедыі. Таксама ў езуіцкіх, базыльянскіх, дамініканскіх школах і калегіумах школьны тэатр паказваў інтэрмедыі і драмы на біблейскія, а пазней і на гістарычныя і бытавыя сюжэты. Практычна з часу адкрыцця [[Полацкі езуіцкі калегіум|Полацкага калегіума]], пры ім дзейнічаў школьны тэатр, які шырока выкарыстоўваўся езуітамі для місіянерскай і асветніцкай дзейнасці. У рэпертуары былі п’есы на французскай, італьянскай і лацінскай мовах<ref>ЭВКЛ. Т. 2.Усікаў Я. Школьны тэатр</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Машевская С. М.|загаловак=Школьный театр в воспитании иезуитов|выданне=Научный поиск|месца=Шуя|выдавецтва=Ивановский гос. ун-т|год=2016|нумар=4|старонкі=28—33|isbn=2224-6436}}</ref>. З ўзнікненнем Кіева-Магілянскай духоўнай калегіі, школьны тэатр апынуўся ў дваістай сітуацыі супрацьстаяння-пераймання тэатрам паказа каталіцкіх калегіумаў і школ Полацка, Слуцка, Луцка і інш. Гэтыя працэсы супрацьстаяння асабліва выразна адбіліся пасля на памежным стане ўкраінскай («маларасійскай») культуры, — яскравы прыклад, — [[М. В. Гогаль]] і барацьба за яго веравызнанне<ref>{{cite web|url=http://domgogolya.ru/science/researches/1133/|title=Гоголь в канонах украинской и русской культур (замечания о проблеме)|author=Михед П. В.|publisher=Дом Гоголя. Мемориальный музей. Научная библиотека|archive-url=https://web.archive.org/web/20200610051918/http://domgogolya.ru/science/researches/1133/|archive-date=10 чэрвеня 2020|url-status=dead}}</ref>.

У Вялікім Княстве Літоўскім паказ школьнага тэатра вёўся на лацінскай, польскай і старабеларускай мовах, у сцэнках выкарыстоўваліся прыёмы і сюжэты батлейкі і народных ігрышчаў. Сюжэты для школьных драм спачатку бралі з [[Біблія|Бібліі]], яны насілі дыдактычна-павучальны характар, пазней сталі пераважаць гістарычныя і бытавыя тэмы. Акторамі былі вучні, якіх навучалі сцэнічнаму мастацтву настаўнікі [[Рыторыка|рыторыкі]]. Школьны тэатр меў сваю распрацаваную паэтыку з кананізаванымі сродкамі сцэнічнага руху, манерай выканання, грымам і афармленнем сцэнічнай пляцоўкі. Сцэна асвятлялася рампай, мела маляваны заднік і аб’ёмныя дэкарацыі ў выглядзе паваротных прызмаў для сцэнічных эфектаў.

Пры езуіцкіх калегіумах для немаёмных студэнтаў ствараліся інтэрнаты. Своеасаблівай «платай» за жыццё ў бурсе быў занятак музыкай. Традыцыйна езуіты ставіліся крытычна да выкарыстання музыкі і спеваў у касцёлах. У пачатковы перыяд сваёй дзейнасці ў ВКЛ яны дапускалі толькі гранне на ўжо існуючых арганах. Аднак пад ціскам вернікаў езуіты пайшлі на больш шырокае ўвядзенне ў сваіх касцёлах музыкі, што было дазволена ўладамі ордэна ў Рыме з умовай, каб духоўнымі спевамі займалася толькі свецкая вучнёўская маладзь. Бурсакі спявалі ў касцёлах, ігралі падчас касцельных, школьных і грамадскіх урачыстасцей, тэатральных пастаноўках навучэнцаў калегіума. У некаторых выпадках выступленні бурсакоў дапускаліся ў іншых касцёлах і пры шляхецкіх дварах. На чале музычнай бурсы стаяў рэгент (прэфект), якому дапамагаў старшы з бурсакоў. Тэрмін навучання ў бурсе быў звычайна тры гады, пасля яшчэ тры гады старэйшыя бурсакі перадавалі свае веды малодшым навучэнцам. Музычная бурса пры Віленскай акадэміі заснавана ў 1651 дэканам Войцехам Жабінскім, пры Ковенскім калегіуме — у 1650 годзе П. Шукштам, пры Полацкім калегіуме існавала з 1597, пры Віцебскім — з 1673, пры Нясвіжскім — з 1610, пры Берасцейскім — з 1630, пры Пінскім — з 1645<ref>{{артыкул|аўтар= Дадзіёмава В. В.|загаловак= Гісторьія музычнай бурсы пры Віцебскім езуіцкім калегіуме|выданне= Віцебскі сшытак|месца=Віцебск|год=1995|нумар=1}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Ліхач Т.|загаловак= Музычныя бурсы езуітау на Беларусі|выданне= Мастацтва|месца=Мн.|год=1995|нумар=6}}</ref>.

Папулярныя спектаклі былі і ў [[Пратэстанцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім|пратэстанцкіх]] школах, дзе школьная драма разглядалася як элемент адукацыйнай сістэмы. Спектаклі часцей за ўсё ставіліся ў царкоўныя святы ― Ражства Хрыстова, Вялікдня і інш. Гэтыя прадстаўлення называліся [[містэрыя]]мі (ад {{lang-lat|misterium}} ― таямніца, сакрамэнт). Спектаклі-містэрыі, у аснове сюжэту якіх ляжалі цуды якога-небудзь святога, называліся міраклямі (ад {{lang-lat|miraculum}} — цуд), а п’есы з алегарычнымі істотамі (Зямля, Неба, Вера, Надзея, Каханне, Варожасць, Фартуна і інш.) атрымалі назву маралі ({{lang-lat|moralites}}). Да нас дайшла містэрыя аўтара тлумачальнага слоўніка «Лексікон славенароскі…» [[Памва Бярында|Памвы Бярынды]] ― «На Ражство Хрыста Бога і Спаса нашага вершы для ўцехі праваслаўным хрыстыянам». Гэта дэкламацыя ўяўляе сабой евангельскі аповед аб нараджэнні [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]], па выразе аўтара, «на ўцеху праваслаўным хрысціянам». Памва Бярында не абмяжоўваецца паэтычным пераказам евангельскага сюжэту, ён імкнецца яго ажывіць. Так, пасля пакланення пастухоў Хрысту, паказваецца далейшая жыццё пастухоў, якія вяртаюцца да сваіх статкаў, і іх радасць перадаецца ўсяму жывому. Пастухі складаюць і спяваюць хвалебныя радасныя песні і ўсё вакол радуецца разам з імі. Заканчваецца містэрыя эпілогам, таксама вершаваным<ref>''Сычевская А.'' Памва Берында и его стихи на Рождество Христово. — Киев, 1912.</ref><ref>Українська поезія. Кінець XVI — пачатак XVII ст. — С. 194—210.</ref>.

[[Файл:Памва Бярында.jpg|thumb|left|200пкс|Памва Бярында.]]
У падручніку па рыторыцы слуцкага выкладчыка кальвінісцкай гімназіі тэолага [[Рэйнальд Адам|Рэйнальда Адама]] даюцца рэкамендацыі па арганізацыі школьнага тэатра<ref>{{артыкул|аўтар=Порецкий Я. И.|загаловак= Слуцкий компендиум по риторике|спасылка=http://spadchyna.net/index.php?option=com_content&view=article&id=740:-adamus-&catid=36:2009-10-27-12-02-55&Itemid=467|выданне=Педагогика и психология. Вопросы истории школы и педагогики в БССР|месца=Мн.|выдавецтва=Мінскі пед. ін-т імя А. М. Горкага|год=1976|нумар=9|старонак=193}}</ref>.

П’ес школьнага тэатра захавалася мала. Гэта тлумачыцца тым, што кожны раз ставілася новая п’еса, часцяком напісаная настаўнікам брацкай школы ці нават вучнем, а да старых п’ес не вярталіся. Вядомая п’еса Якуба Гаватовіча «Tragedia albo wizerunek śmierci przeświętego Jana Chrzciciela, przeslańca Bożego» («Трагедыя, або Вобраз смерці Найсвяцейшага Іоана Хрысціцеля, пасланца Божага»), якая пастаўленая ў 1619 годзе на кірмашы ў Камянцы-Струмілавым<ref>{{артыкул|аўтар= Махновец А. Е.|загаловак= Интермедии к драме Якуба Гаватовича|выданне= Советское литературоведение|месца=М.|год=1962|нумар=3}}</ref>. Таксама вядомыя «Камедыя на Успенне Багародзіцы» Д. Тупталенкі, напісаная каля 1702 года, вершы прафесара Кіеўскай акадэміі Іосафа Гарленкі «Лаянка сумленных сямі цнотаў». Вядомая гістарычная трагікамедыя Феафана Пракаповіча «Уладзімір, славенарасійскіх краін князь і валадар» (1705). Прыпісваецца Феафану Трафімовічу п’еса «Міласць Божая, Украіна ад няўдобных крыўд ляшскіх праз Багдана Хмяльніцкага, славутным войскам запарожскім гетмана вызваліўшага» (пастаўленая ў 1728). Блізкія да трагікамедыі п’еса"Іосіф патрыярх" Лаўрэнція Горкі (1708), «Узрушэнне вантробы Марка Аўрэлія» Міхала Казачынскага (1744) і «Трегедакамедыя, якая наракаяцца Фоцій» Юрыя Шчарбацкага (1749). Гэта і п’еса «Пра Навухаданосара цара», аўтар якой — знакаміты пісьменнік [[Сімяон Полацкі]] і ананімная драма «Аляксей, чалавек Божы» — перапрацоўка біблейскай легенды пра сына рымскага сенатара, які адмовіўся ад паганства ў імя хрысціянства. Акрамя гэтага, захаваліся перапрацоўка евангельскай [[Прытча|прытчы]] пра багацея і Лазара «Горкае змяненне ў раскошы жыцця» (XVII ст.), «Гутарка сціплая пра душу грэшную», «Вобраз запалу гэтага свету», «Барацьба царквы з д’яблам», «Камедыя уніятаў з праваслаўнымі» Савы Стралецкага (XVIII ст.), «Трагікамедыя» С. Ляскаронскага, тэматычна звязаная з вялікадзённым цыклам, «Трагікамедыя аб марнасці свету» Варлаама Лаеўскага (1742)<ref>{{кніга|аўтар=Петров Н. И. |загаловак= Очерки из истории украинской литературы XVII—XVIII веков. Киевская искусственная литература преимущественно драматическая|месца=Киев|выдавецтва= Акц. О-во «Петр Барский в Киеве»|год=1911|старонак=535}}</ref><ref>Єфремов С. А. Історія українського письменства. ― Київ, 1995. — С. 167.</ref>.

Карысталіся папулярнасцю драма [[Георгій (Каніскі)|Георгія Каніскага]] «Уваскрашэнне памершых» (1747) і «Камедыя» [[Каятан Марашэўскі|Каятана Марашэўскага]] (1787), камедыі [[Міхал Цяцерскі|Міхала Цяцерскага]], які разам з К. Марашэўскім і [[Ігнацы Юрэвіч|Ігнаціем Юрэвічам]] стварылі школьны тэатр у [[Забельскі дамініканскі калегіум|Забельскім калегіуме]]. Вядомыя пастаноўкі «Святы Ксаверы» і «Антоній Падеўскі» у 1750 годзе ў Бярэсці, дзе былі выкарыстаны аб’ёмныя дэкарацыі, у тым ліку вежы, рухомыя аб’ёмныя фігуры рыб, размаляваныя музы, якія падымаліся на шнуры. У [[Віцебскі школьны тэатр|віцебскім школьным тэатры]] ставіліся драмы «Два браты, святыя Канцый і Канцыян» (1693, з алегарычна-міфалагічным балетам, хорам і інтэрлюдыямі) і «Містычнае прычасце вяселля Генсерыка і Трызімунда» (з польска-беларускімі інтэрмедыямі, змешчана ў «[[Аршанскі кодэкс|Аршанскім кодэксе]]».
Уплыў на развіццё школьнага тэатра аказала творчасць пісьменніка [[Сымон Будны|Сымона Буднага]], аўтара п’ес «Камедыя прытчы пра блуднага сына» і «Пра Навходаносора цара»<ref>{{кніга|загаловак= Беларуская дакастрычніцкая драматургія|месца=Мн.|год=1978}}</ref><ref>Winlakiewicz S. Teatr kollegiów jezuickich w dawniej Polsce. — Krakow, 1922</ref>.

У школьнай драме (для прыцягнення цікавасці да пастановак) да абавязковай часткі, выкананай на [[лацінская мова|латыні]], сталі далучаць інтэрмедыі на бытавыя тэмы на беларускай і ўкраінскай мовах; інтэрмедыі паступова ператварыліся ў народныя бытавыя сцэны, што дазволіла пранікнуць у школьную драму народнай творчасці — народнай песні, танцам, інструментам. Гэтыя ўяўленні спасобнічалі з’яўленню першай камічнай оперы ў Беларусі — «Апалон законадаўца, або рэфармiраваны Парнас»<ref>{{кніга|аўтар= Усікаў Я.|загаловак= Беларуская камедыя. Ля вытокаў жанру|месца=Мн.|год=1964}}</ref>. Першыя інтэрмедыі, вядомыя ў Вялікім Княстве Літоўскім — устаўкі да п’есы віленскага езуіта К. Пянткоўскага «Цімон Гардзілюд» (1584), дзе кравец кажа на ламанай польска-беларускай мове. Далей інтэрмедыі з’явіліся ў спектаклях «Размова Івана і царкоўнага слугі» і «Схізматык і ўніят-каталік» гарадзенскага езуіта Я. Пылінскага. Цікаўныя камедыйныя сцэнкі з ковенскага школьнага зборніка 1730-х «Селянін і навуковец» і інш. У другой палове XVIII ст. большасць спектакляў школьнага тэатра суправаджалася інтэрмедыямі, якія прайшлі свой шлях развіцця. Яны паступова адасабляліся ад зместу школьнай драмы, набывалі мастацкую самастойнасць, капмазіцыйную завершанасць і фармаваліся як камедыйныя творы. Узбагачалася ў інтэрмедыях беларуская і ўкраінская мовы, набываючы побытавую свежасць, каларытнасць. Паціху змянялася трактоўка асноўнага героя — селяніна, які супрацьпастаўляецца пану, шкаляру-студыёзусу, філосафу-схізмату, нячысцыку<ref>{{артыкул|аўтар=Саннікаў А. К., Семяновіч А. А.|загаловак=Інтэрмедыя|выданне=Энцыклапедыя Літаратуры і мастацтва Беларусі|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1985|том=2|старонкі=590|старонак=702}}</ref>. Для ўкраінскіх інтэрмедый, якія ставіліся ў паказ, характэрныя нацыянальныя маскі ляха-шляхціца, літвіна (беларуса), маскаля, яўрэя, цыгана, прадстаўленыя ў гумарыстычным выглядзе, а станоўчым героем звычайна аказваўся ўкраінскі казак<ref>{{кніга|загаловак= Українські інтермедії XVII—XVIII ст.  Пам'ятники старої української літератури. Вступ. ст. і відп. ред. М. К. Гудзій|месца=К.|выдавецтва= Вид-во АН УРСР|год=1960|старонак=239}}</ref>.

У апошняй чвэрці XVIII ст. інтэрмедыі паступова сыходзяць са сцэны школьнага тэатра. На замену з’яўляюцца вакальна-харэаграфічныя пастаноўкі.<!--Першай такой вядомай пастаноўкай ўкраінскага тэатра лічацца дзве ўкраінскія інтэрмедыі, выкананыя ў перапынках польскай трагедыі ў гонар смерці Іоана Хрысціцеля 29 жніўня 1619 года на кірмашы непадалёк ад Львова<ref>{{кніга|аўтар= Возняк М.|загаловак= Початки української комедії (1619—1819)|месца= Київ|выдавецтва= НБУ ім. Ярослава Мудрого|год=2018|старонак=251}}</ref><ref>{{кніга|аўтар= Грицай М. С.|загаловак= Українська драматургія XVII—XVIII ст.|месца=К.|выдавецтва= Вища школа|год=1974|старонак=201}}</ref>. У гэты час Львоў у складзе Каралеўства Польскага-->

Школьны тэатр Вялікага Княства Літоўскага больш чым рускі быў блізкі тэатру свецкаму. На яго сцэнах ставіліся п’есы са складанымі развітымі сюжэтамі, запазычанымі з антычнай гісторыі, з сярэднявечных хронік, якія толькі апасродкавана суадносіліся з рэлігійным і дыдактычным зместам, прадпісаным тэатру. На апошнім этапе свайго развіцця гэты тэатр звярнуўся да класічнага свецкага рэпертуару, да французскай трагедыі і камедыі. Далейшае развіцце атрымала таксама тэорыя тэатра. Можна прыгадаць у сувязі з гэтым імя [[Мацей Казімір Сарбеўскі|Мацея Сарбеўскага]], аўтара трактатаў па рыторыцы, паэтыцы і антычнай міфалогіі, які ў 1626—1627 гг. чытаў курс паэтыкі і рыторыкі ў школе пры Полацкім калегіуме. У трактаце «Аб трагедыі і камедыі» ён даў распрацаваную паэтыку школьнага тэатра<ref>{{артыкул|аўтар= Канан У. М.|загаловак= Полацкі курс паэтыкі М. К. Сарбеўскага (1618—1627 гг.)|выданне= Весці АН БССР. Серыя грамад. навук|месца=Мн.|год=1972|нумар=1}}</ref><ref>{{кніга|аўтар= Stawecka K.|загаловак= Maciej Kazimierz Sarbiewski. Prozaik i poeta|месца=Lublin|выдавецтва= T-wa Nauk. Katolickiego Uniw. Lubelskiego|год=1889|старонак=199}}</ref>.

[[Файл:Sarbiewski.gif|thumb|злева|200пкс|Мацей Казімір Сарбеўскі.]]
Тагачасная драма патрабавала адпаведнай прылады сцэны, дэкарацыі, святлівых эфектаў, — словам, развіцця тэатральнай тэхнікі, касцюмаў, грыму і г. д. Напрыклад, у п’есе «Аляксей, чалавек Божы» на сцэне былі пекла, рай і Зямля, з аднаго боку сцэны быў выведзены на масток рай, пасярэдзіне была Зямля, з другога боку сцэны — пекла, а ў ім змей. У раі анёлы славілі Бога і вялі гутарку паміж сабой, потым схадзілі да Аляксея на зямлю. Змей у пекле раскрываў пашчу, з якой выходзіў дым. У другой п’есе «Дзейства на страсці» (1685) паказвалі прататыпы хрыстовых пакут: кожны вобраз страсцей 12 юнакоў вянчалі вянкамі з 12 зорак. Яшчэ складаней было прадстаўленне п’есы «Свабода, адвечна жаданая» (1701). Падчас дзеяння, сонца, месяц і зоркі згасалі, мерцвякі паўставалі з магіл, а ў трэцім дзеянні на бурным моры карабель тануў; каб ратаваць карабель, кідаюць у мора Іону, яго глытае кіт і выкідвае на бераг. З гэтага бачна, што тэатральная тэхніка была складаная. Тое ж дытычыць касцюмаў і масак акцёраў. У рэмарках да дыялогу «Пакуты Збавіцеля» пішацца пра анёла, які з’яўляецца «пасля кароткага спева з левага боку з чарай і будзе яе падаваць Хрысту, а Хрыстос будзе адварочвацца, але, убачыўшы зачыненых ў бездані і пачуўшы іх плач, возьме чару, і гэтым канчаецца другая сцэна». Для выявы Хрыста, анёлаў і святых былі спецыяльныя маскі, для дэкарацый сканструяваныя «махіны і летанія», стваралася ўражанне паветранай перспектывы і інш. Такім чынам можна сцвярджаць, што тэатр ВКЛ меў архітэктара, дэкаратараў, механікаў, краўцоў, спевакоў (хору) і танцораў (балета). Наглядны вобраз тэатральных уяўленняў даюць гравюры, дададзеныя да п’есы [[Сімяон Полацкі|Сімяона Полацкага]] «Прыпавесць пра аблуднага сына» (1685), што паказваюць, як павінны выглядаць акцёры, які патрэбны рэквізіт, якія павінны быць мізансцэны і інш.
<ref>{{кніга|аўтар=Резанов В. И.|загаловак= Школьные драмы польско-литовских иезуитских коллегий|спасылка=https://www.prlib.ru/item/844413|месца=Нежин|выдавецтва= Известия историко-филологического института|год=1916|старонак=144}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Міско С. М.|загаловак= Школьны тэатр Беларусі  XVI—XVIII стст.|месца=Мн.|выдавецтва=Тэсей|год=2000|старонак=167}}</ref>

Традыцыя школьных спектакляў з часам прыйшлі у заняпад, і, нарэшце, у канцы XVIII ст. мітрапаліт кіеўскі [[Самуіл (Міслаўскі)|Самуіл Міслаўскі]] зусім забараніў школьныя спектаклі ў [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіева-Магілянскай акадэміі]].

== Прыгонныя, аматарскія і прафесійныя тэатры ==
У [[1639]] годзе ў [[Вільня|Вільні]] на тэрыторыі [[Ніжні замак (Вільнюс)|Ніжняга замка]] ўзведзены спецыяльны тэатральны будынак. Тэатральныя трупы існавалі пры дварах вялікага князя і буйных магнатаў<ref>{{Крыніцы/БЭ|9|||311}}</ref>.

[[Файл:Несвижский театр Радзивиллов.Декорации к спектаклям.JPG|350px|thumb|Дэкарацыі да спектакляў у [[Нясвіжскі тэатр Радзівілаў|Нясвіжскім тэатры Радзівілаў]].]]
У другой палове XVIII ст. пачалі дзейнічаць прыгонныя тэатры. Яны з’яўляюцца ў тыя часы, калі дажываў свой век школьны тэатр. Асновы прафесійнага тэатра былі закладзены ў Вялікім Княстве Літоўскім яшчэ ў XVI—XVII стст., дзякуючы культуры свецкіх забаў, дзейнасці запрошаных з Заходняй Еўропы драматычных і балетных труп, а таксама функцыянавання школьных сцэн. Найбольшую ролю ў яго папулярызацыі ў Рэчы Паспалітай зрабілі каралі [[Аўгуст Моцны]] і [[Аўгуст Саксонскі|Аўгуст III]]. Маштабныя мерапрыемствы, якія былі арганізаваныя каралямі ў [[Дрэздэн]]е і Варшаве, сталі ўзорам для пераймання і былі перанесеныя ў тым ліку ў магнацкія рэзідэнцыі [[Радзівілы|Радзівілаў]]. З 1724 года князь [[Міхал Казімір Радзівіл Рыбанька|М. К. Радзівіл Рыбанька]], пад уражаннем ад паездак па Еўропе, пачаў арганізоўваць у [[Нясвіж]]ы і [[Альба (паркавы комплекс)|Альбе]] каруселі, балі, працэсіі і ілюмінацыі з удзелам сям’і, гасцей, кадэтаў і слуг. Яркім прыкладам злучэння драматычных і паратэатральных пастаноўках у адным мерапрыемстве з’яўляецца карнавал [[1761]] года, праграму якога складаў сам нясвіжскі князь.

Храналагічныя рамкі тэатра нясвіжска-алыцкай лініі Радзівілаў, пазначаныя як 1724—1810 гг., — ад першых паратэатральных уяўленняў у Альбе да ліквідацыі капэлы як апошняга фрагмента тэатральнай культуры пры двары нясвіжскіх магнатаў. У гісторыі [[Нясвіжскі тэатр Радзівілаў|тэатра Радзівілаў]] вылучаюцца два вялікіх перыяды. Першы (1724—1762) характарызуецца з’яўленнем тэатралізаваных выступаў у Нясвіжы і [[Слуцк]]у, а таксама актыўным удзелам акцёраў-аматараў у пастаноўках спектакляў. Другі перыяд (1762—1810) адрозніваецца выключна прафесійнай дзейнасцю тэатра і капэлы.

Першыя святы з элементамі тэатралізацыі былі арганізаваны ў Альбе каля Нясвіжа. Там у 1723—1724 гг. пабудаваны манеж, пазней узведзены палац і разбіты парк. У 1746 годзе ў Альбе з’явілася адкрытая пляцоўка ў выглядзе перспектыўнай аркады. Іншым месцам для спектакляў стаў баскетны парк з падстрыжанымі кустамі ў якасці кулісаў. У 1748—1752 гг. на невялікай пляцоўцы з паўднёвага боку нясвіжскага замка, названай «ля рова на вале», праходзілі імпрэзы з сімультатыўным павільёнам у якасці дэкарацыі, а на замкавых сажалках уладкоўваліся «флатыліі». Акрамя таго, спектаклі і святы ладзіліся ў парку і пабудаваным у 1755 годзе палацы «Кансаляцыя», якія існавалі, як мяркуецца, на тэрыторыі сучасных Англійскага або Марысінскага паркаў. Эпізадычна спектаклі ставіліся і ў іншых маёнтках Радзівілаў — у [[Жоўква|Жоўкве]] ў 1753 годзе і ў [[Алыка|Алыцы]] ў 1755 годзе. Першыя згадкі аб пастаноўках ў [[Нясвіжскі замак|Нясвіжскім замку]] адносяцца да снежня 1746 года. Магчыма, спектаклі даваліся на другім паверсе паўночнага крыла, дзе цяпер размяшчаецца выставачная зала. Аднак звычайна тэрмінам «Камедыхаўз», або «Оперхаўз» называлася пляцоўка ў гарадскім палацы ў Нясвіжы. Гэта будынак знаходзіўся на рагу рынкавай плошчы, на скрыжаванні вуліц Віленскай і Паненскай (пазней Савецкая і Чкалаўская). Пасля сцэна і глядзельная зала Камедыхаўза некалькі разоў абнаўляліся, напрыклад, у 1748 годзе ён перабудаваны архітэктарам [[Казімір Ждановіч|Казімірам Ждановічам]]. Пад тэатральную залу ў 1747—1748 гг. перабудавана памяшканне крытага манежа. Пасля смерці князя [[Караль Станіслаў Радзівіл «Пане Каханку»|К. С. Радзівіла Пане Каханку]] Камедыхаўз па прызначэнню не выкарыстоўваўся. Ён згарэў у 1836 годзе і больш не аднаўляўся<ref>{{артыкул|аўтар=Анікін В. І., Чарнатаў В. М.|загаловак=Тэатральныя будынкі|выданне=Энцыклапедыя Літаратуры і мастацтва Беларусі|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1987|том=5|старонкі=318|старонак=703}}</ref>.

З 1746 года тэатрам кіравала княгіня [[Францішка Уршуля Радзівіл|Францішкай Радзівіл]], і дзейнічаў ён як аматарскі: у спектаклях разам з прыгоннымі ўдзельнічалі члены княжай сям’і, мясцовая [[шляхта]], кадэты нясвіжскага корпуса, наёмныя акцёры, Першы спектакль — «Прыклад справядлівасці». Спектаклі ставіліся на польскай, італьянскай, нямецкай і французскай мовах. У рэпертуары тэатра былі творы, напісаныя самой Францішкай Радзівіл, — камедыі «Дасціпнае каханне» (1746), «Суцяшэнне ў клопатах», «Золата ў агні», «У вачах нараджаецца каханне» (1750), «Нягоднік ў сілках» і «Суддзя, які пазбавіўся розуму» (1751), «Каханне — дасканалы майстар» (1752), драмы «Плод божага провіду» (1746) і «Каханне — зацікаўлены суддзя» (1747); трагедыя «Гульня Фартуны» (1750); оперы «Сляпое каханне не думае пра канец» і «Шчаслівае няшчасце» (1752); перакладзеныя і пераробленыя ёю п’есы Мальера «Смешныя жаманніцы» пад назвай «Убачанае не праходзіць» (1749) і «Лекар паняволі» (1752), а таксама [[балет]]ы, [[Пантаміма|пантамімы]]. Усяго яна напісала для тэатра 16 камедый, трагедый і оперных лібрэта. Пісала Францішка на польскай мове, хаця ў тэкстах выкарыстоўвала шмат беларускай лексікі<ref>{{артыкул|аўтар=Мальдзіс А. І.|загаловак=Радзівіл Францішка Уршуля|выданне=Энцыклапедыя Літаратуры і мастацтва Беларусі|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1987|том=4|старонкі=450|старонак=742}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар= Барышев Г. И.|загаловак= Несвижский любительский театр и драматургия Уршули Франтишки Радзивилл|выданне= Театральная культура Белоруссии XVIII века|месца=Мн.|год=1992|старонкі=103—140}}</ref>.

З 1746 года рэжысёрам тэатра Радзівілаў быў камендант нясвіжскага кадэцкага корпуса Якуб Фрычынскі, балетмайстрам — [[Іаган Шрэтар]], капельмайстрамі — Ян Цэнцыловіч і Ежы Бакановіч<ref>{{кніга|загаловак= Teatr Ursuli Radziwillowej. Opracowała i posłowiem opatrzyła Karyna Wierzbicka|месца=Warszawa|выдавецтва=Państwowy Instytut Wydawniczy|год=1961|старонкі=193—196}}</ref>.

[[Файл:Franciszka Urszula Wiśniowiecka.jpg|thumb|left|200пкс|Францішка Уршуля Радзівіл.]]
У 1753—1762 князь [[Міхал Казімір Радзівіл Рыбанька]] надаў тэатру прафесійны характар — папоўніў прыгонную трупу акцёрамі, стварыў тэатральную (музычныя, вакальныя класы) і [[Нясвіжская балетная школа|балетную]] школы і аркестры: народных інструментаў («літоўская музыка»), рагавы і ваенны. У рэпертуары тэатра былі творы Мальера, Вальтэра, С. Мытэльскага («Іосіф-патрыярх»), В. Ржавускага («Жалкеўскі» і «Уладзіслаў пад Варнай», 1761), італьянскія і нямецкія камічныя оперы і балеты. Тэатр выязджаў у Слуцк (паміж 1755—1759), [[Бяла Падляска|Белую]] (1753, 1761), Жоўкву (1753), [[Алыка|Алыку]] (1753), у 1755 годзе працаваў у будынку «новага тэатра». Пры князі Каралі Станіславе Каханку ў складзе тэатра (1762—1764, 1777—1786) была трупа драматычных акцёраў (з 1783 года рэжысёр Л. Перажынскі, акцёры К. Аўсінскі, В. Ясінскі, С. Зкржэўскі і інш.), група італьянскіх спевакоў і балет (больш за 20 прыгонных танцораў, балетмайстар з [[1750]] — [[Луі Дзюпрэ (танцоўшчык)|Л. Дзюпрэ]], з [[1761]] — [[Антоніа Пуціні|А. Пуціні]], з [[1762]] — Я. Аліўе, з [[1779]] — [[Антон Лойка|А. Лойка]] і [[Гаэтана Петынеці|Г. Петынеці]]). У рэпертуары былі балеты [[А. Пуціні]], оперы [[Джавані Паізіэла]], [[Крыстаф Вілібальд Глюк|К. Глюка]] («Арфей і Эўрыдзіка»), Р. Вардоцкага (камічная опера «Апалон-заканадаўца, або рэфармаваны Парнас» (1789), [[Ян Давід Голанд|Яна Давіда Голанда]] (аўтар оперы «Агатка» на лібрэта [[Мацей Радзівіл|Мацея Радзівіла]], балета «Арфей і Эўрыдыка», з 1802 года — прафесар Віленскага ўніверсытэта, кіраўнік ўніверсытэтскага хора і аркестра<ref>{{кніга|аўтар=Бондаренко Е. С.|загаловак=История белорусской музыкальной культуры до XX века: Учебно-методическое пособие|спасылка=http://elib.bspu.by/bitstream/doc/4280/3/%D0%98%D0%A1%D0%A2%D0%9E%D0%A0%D0%98%D0%AF1.pdf|месца=Мн.|выдавецтва=БГАМ|год=2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20181024142859/http://elib.bspu.by/bitstream/doc/4280/3/%D0%98%D0%A1%D0%A2%D0%9E%D0%A0%D0%98%D0%AF1.pdf|archive-date=24 кастрычніка 2018}}</ref><ref>''Лыч Л. М.'' Гісторыя культуры Беларусі ў перыяд Рэчы Паспалітай (1569—1795). — Віцебск, УА «ДТУ», 2006. С. 168. ISBN 985-481-044-5</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Клецкіна В.|загаловак=Еўрапейскія балетмайстры ў тэатрах Радзівілаў XVIII ст.: на падставе архіўных дакументаў|спасылка= https://www.academia.edu/6340506/%D0%95%D1%9E%D1%80%D0%B0%D0%BF%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BC%D0%B0%D0%B9%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B_%D1%9E_%D1%82%D1%8D%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%85_%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B7%D1%96%D0%B2%D1%96%D0%BB%D0%B0%D1%9E_XVIII_%D1%81%D1%82._%D0%9D%D0%B0_%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%B5_%D0%B0%D1%80%D1%85%D1%96%D1%9E%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D0%B4%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%9E|выданне=Роднае слова|месца=Мн.|год=2013|нумар=9|старонкі=85—87|старонак=0}}</ref>.

У перыяд 1762—1779 гг. мастацкае жыццё ва ўладаннях Радзівілаў замірае ў сувязі з эміграцыяй князя К. С. Радзівіла Пане Каханку. Пасля канчатковага вяртання ў 1778 г., ён аднавіў дзейнасць балетнай школы, запрасіў у трупу новых артыстаў. У 1779—1790 гг. нясвіжская сцэна была цесна звязана з тэатральнай [[Варшава]]й рэпертуарам і кадравым складам. У 1785 г. адкрыта драматычная школа для прыгонных пад кіраўніцтвам М. Вернэра і С. Закжэўскага. З 1786 года тэатр працаваў нерэгулярна. Пасля смерці князя К. С. Радзівіла Пане Каханку ў 1790 годзе, уся яго маёмасць перайшла па спадчыне да [[Дамінік Геранім Радзівіл|Дамініка Радзівіла]]. Тэатральная трупа была распушчана, хоць часам ладзіліся разавыя прадстаўлення запрошаных труп. На рэгулярнай аснове дзейнічала толькі капэла.

Сярод пісьменніцкіх крыніц пра тэатр вылучаюцца мемуары М. К. Радзівіла Рыбанькі і [[Геранім Фларыян Радзівіл|Г. Ф. Радзівіла]]. У іх маецца інфармацыя пра даты асобных прадстаўленняў, стылістычных перавагах і сувязях з еўрапейскімі сцэнічнымі пастаноўкамі і тэатралізаванымі відовішчамі. У эпісталярнай спадчыне Радзівілаў змяшчаюцца дадзеныя пра час і месцы будаўніцтва тэатральных пляцовак, асаблівасці жыцця і працы артыстаў, асабістую ацэнку іх дзейнасці магнатамі. У XIX ст. В. Хамянтоўскі ў сваіх творах звяртаўся да творчасці Фрацішкі Радзівіл. У канцы стагоддзя ў кнігах К. Естрэйхера, Ст. Віндакевіча і Л. Сымона па гісторыі тэатра былі сістэматызаваны звесткі пра сцэнічныя пляцоўкі на тэрыторыі Рэчы Паспалітай, у тым ліку у Вялікім Княстве Літоўскім. У 1936 годе выдадзена манаграфія А. Мілера, дзе скрозь прызму заходнееўрапейскага мастацтва былі разгледжаны прыватныя тэатры Літвы і Беларусі XVIII—XIX стст<ref>Барышаў Г. I. Тэатры Радзівілаў у Нясвіжы i Слуцку // Гісторыя беларускага тэатра. — Т. 1. — Мн., 1983.</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Клецкина О. С.|загаловак=Театр Радзивиллов. Сценография. Музеефикация|спасылка= https://www.academia.edu/6406318/%D0%9A%D0%BB%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%9E.%D0%A1._%D0%A2%D0%B5%D0%B0%D1%82%D1%80_%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B7%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%BE%D0%B2._%D0%A1%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F._%D0%9C%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B5%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F|выданне=Дзяржава і творчая асоба: III Рэспубліканская навукова-практычная канф.|месца=Мн.|год=2913|старонак=isbn=}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Клецкина О. С.|загаловак=Театр Радзивиллов в материальной и духовной культуре Беларуси XVIII в.|спасылка=http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/111045/1/7-9.pdf|выданне=Веснік БДУ|месца=Мн.|год=2014|нумар=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20180417153359/http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/111045/1/7-9.pdf|archive-date=17 красавіка 2018}}</ref>.

1751 год з’яўляецца пачаткам тэатральных паказаў у [[Слуцкі камедыхаўз|Слуцкім камедыхаўзы]] — таксама радзівілаўскім тэатры. У гэты час прыстасоўвалі для пастановак то манеж, то збройную палату Слуцкага замка. У [[1752]] годзе пад тэатр пераабсталявалі памяшканне былога «суднага дома» на тэрыторыі Верхняга замка. Тут спектаклі ішлі да 1756 года. У 1759 годзе закончана будаўніцтва і абсталяванне куліснымі машынамі новага будынка тэатра. Абапал яго размяшчаліся флігелі, дзе жылі музыканты, спевакі, размяшчалася балетная школа. Згодна з [[Інвентары|інвентаром]] 1765 года, драўляны будынак тэатра знаходзіўся ў цэнтры Старога горада, на галоўным фасадзе мелася галерэя з размаляванай [[балюстрада]]й. Сцены глядзельнай залы былі прыбраныя люстэркамі, лавы партэра абцягнутыя чырвоным і блакітным сукном. Асвятлялі залу 9 вялікіх люстраў. У 1754 годзе ў палацы Белай была створана новая тэатральная зала.

Слуцкі тэатр належаў [[Геранім Фларыян Радзівіл|Гераніму Фларыяну Радзівілу]] і развіваўся як прафесійны ансамбль з рэпертуарам з драматычных, оперных, балетных і марыянетачных твораў на нямецкай і італьянскай мовах. У гэты час тут была створана першая у ВКЛ балетная школа, якая складалася з 8-10-гадовых дзяцей слуцкіх [[Мяшчане|мяшчан]]. У 1756 годзе балетнай школай сталі кіраваць італьянскі балетмайстра [[Антоніа Пуціні]] і француз, саліст парыжскай оперы, адзін з пачынальнікаў мужчынскага класічнага танца [[Луі Дзюпрэ (танцоўшчык)|Луі Дзюпрэ]]. У першай балетнай трупе тэатра было 10 хлопчыкаў і 12 дзяўчынак. Ужо праз год заняткаў яны далі прэм’ерны спектакль-балет. Пазней адзін з вучняў, прыгонны [[Антон Лойка]], працаваў харэографам у Нясвіжы, стаўшы, такім чынам, першым айчынным балетмайстрам. На працягу другой паловы 1850-х слуцкі балет выступаў не толькі ў сваім горадзе, але і ў Нясвіжы і Белай. Як вызначаюць даследчыкі па назвах касцюмаў і іншых прыкметах, у ліку спектакляў былі «Балет з арлекінам», «Венгерскі балет», «Турэцкі балет». Сярод настаўнікаў музычнай школы вядом Ф. Вітман, «прыдворны капемайстар навучання прыгонных капелістаў». Дэкаратарамі ў тэатры ў той час працавалі мастакі Тыц і Тышкевіч<ref>Miller A. Teatr Polski i muzyka na Litwie…— Wilno, 1936. s. 38</ref>.

Драмы і камедыі ставілі пераважна на нямецкай мове, радчэй на польскай. Драматург Меер пісаў для тэатра драмы, у якіх шмат было батальных сцэн. Оперы переважна ставілі па-італьянску. Паводле загаду Радзівіла вядучых артыстаў шукалі ў [[Кёнігсберг]]у, Вене, запрашалі з Італіі. У асноўным жа ў спектаклях ўдзельнічалі мясцовыя самадзейныя артысты з ліку кадэтаў вайсковага вучылішча. У масоўцы ўдзельнічалі салдаты слуцкага гарнізона. Аднойчы па сюжэце трэба было пакараць злодзеяў; прывялі двух вязняў з княжай турмы і павесілі іх на сцэне<ref>{{кніга|аўтар=Родчанка Р. В.|загаловак=Слуцкая старасветчына (факты і разважанні)|спасылка=http://nasledie-sluck.by/ru/sluchina/books/starasvetchyna/|месца=Мн.|выдавецтва=Полымя|год=1991|старонак=71|isbn=5-345-00491-9}}</ref>. Спектаклі суправаджала музычная капэла з нямецкіх, аўстрыйскіх і чэшскіх музыкаў.

Пасля смерці Гераніма Радзівіла, у 1760 годзе тэатр у Слуцку быў закрыты, а касцюмы і рэквізіт перададзены ў Нясвіж, што аказала значны ўплыў на развіццё тэатра ў сталіцы Нясвіжскай ардынацыі. Сінтэтычныя святы з ўключэннем паратэатральных, аматарскіх і прафесійных пастановак па прыкладу мерапрыемстваў каралеўскага двара рэгулярна адбываліся ў Нясвіжы і Слуцку да 1762 года<ref>{{кніга|аўтар=Радчанка Р. В.|загаловак= Слуцкая старасветчына: (Факты i разважанні)|спасылка=http://nasledie-sluck.by/ru/sluchina/books/starasvetchyna/|месца=Мн.|выдавецтва=Полымя|год=1991|старонак=71|isbn=5-345-00491-9}}</ref><ref>Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тт. Т. 6. — Мн., 2001. Слуцкі тэатр Радзівілаў. С. 353</ref>.

Найстарэйшы тэатральны будынак на тэрыторыі Беларусі, які захаваўся да нашых дзён (там размяшчаецца [[Гродзенскі абласны тэатр лялек]]), пабудаваны ў 1772 годзе архітэктарам [[Джузэпэ Сака]] і прызначаўся для тэатра падскарбія надворнага літоўскага [[Антоні Тызенгаўз|Антонія Тызенгаўза]]. [[Гродзенская музычна-тэатральная школа Тызенгаўза|Танцавальная школа]] А. Тызенгаўза створана ім у Гродне ў [[1774]] годзе. Адкрыццю школы папярэднічала падрыхтоўка музыкаў скрыпачом Т. Вежбаловічам. У школе вучыліся дзеці прыгонных сялян і мяшчан. На аснове яе адкрыўся [[тэатр Антонія Тызенгаўза]]. Да 1774 года гэта невялікі ансамбль інструменталістаў і вакалістаў, пазней сталы калектыў (у 1780 годзе больш за 70 чалавек, у тым ліку артыстаў [[Гродзенская капэла Тызенгаўза|капэлы]]). У [[1774]]—[[1777]] гадах пераважалі італьянскія артысты. Дакладна вядома аб пастаноўках оперы [[Андрэ Грэтры|А. Грэтры]] «Цудоўны», камедыі [[П’ер Агюстэн Карон дэ Бамаршэ|П. Бамаршэ]] «Севільскі цырульнік» (1778), балетных спектаклях [[Гаэтана Петынеці|Г. Петынеці]].

[[Файл:Театр кукол в Гродно.JPG|thumb|left|250пкс|Будынак гродзенскага тэатра.]]
Не захавалася прамых сведчанняў таго, якім было афармленне сцэны, але, мяркуючы па рэпертуары, гэта маглі быць [[барока|барочныя]] кулісныя дэкарацыі з пышна распісаным заднікам. У [[1785]] годзе, паводле завяшчання Тызенгаўза, балетная трупа перададзена ва ўласнасць караля [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіслава Аўгуста Панятоўскага]] і стала асновай Таварыства танцоўшчыкаў яго каралеўскай вялікасці. У 1802 годзе актрыса і антрэпрэнёр [[Саламея Дэшнер]] арганізавала ў Гродне [[Гродзенскі тэатр Дэшнер|пастаянную трупу]], атрымаўшы ад уладаў горада дазвол на арэнду будынка гарадскога тэатра на 10 гадоў. Тэатр С. Дэшнер лічыцца першым прафесійным тэатрам ў Гродне<ref>{{артыкул|загаловак=Театральная школа Тизенгауза|выданне=Гродно. Энциклопедический справочник|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1989|старонкі=385|старонак=438|isbn=5-85700-015-7}}</ref><ref>{{артыкул|загаловак=Театр Тизенгауза|выданне=Гродно. Энциклопедический справочник|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1989|старонкі=384|старонак=438|isbn=5-85700-015-7}}</ref>.

Значным цэнтрам тэатральнага і музычнага жыцця быў [[Слонімскі тэатр Агінскага]], створаны [[Гетман вялікі літоўскі|вялікім гетманам літоўскім]] [[Міхал Казімір Агінскі|Міхалам Казімірам Агінскім]]. У [[1771]] годзе князь адкрыў у Слоніме «плывучы тэатр», які знаходзіўся на вялікай баржы і летам перамяшчаўся па канале і рацэ [[Шчара|Шчары]], там разыгрываліся оперы і камедыі. У [[1788]] годзе ў парку, на беразе [[Агінскі канал|канала Агінскага]], па праекце італьянскага архітэктара [[Іначэнца Мараіна]] было ўзведзена тварэнне стылю барока — «Опергаўз» (Дом оперы).
[[Файл:Jan Rustem. Self.jpg|thumb|left|180px|Ян Рустэм. Аўтапартрэт.]]

Гэта быў двухпавярховы будынак з глядзельнай залай амаль на тысячу чалавек і двух’яруснымі ложамі. Вялікая сцэна тэатра была прыстасаваная ня толькі для спектакляў, але і для водных феерый. Задняя частка сцэны запаўнялася вадой з канала, што дазваляла паказваць эпізоды на лодках. Па ходзе дзеяння спектакля гэтую частку сцэны можна было зачыніць драўлянымі шчытамі. Яшчэ на яе падмостках было ўладкована два фантаны, якія асвятляліся бенгальскімі агнямі. Адным з мастакоў, якія працавалі ў тэатры, быў [[Ян Рустэм]]. Філіялы тэатра працавалі ў [[Седльцы|Седльцах]] ([[Польшча]] пад Варшавай і ў [[Целяханы|Целяханах]].
[[Файл:Słonim, Opernaja. Слонім, Опэрная (1800).jpg|thumb|250пкс|Будынак тэатра Агінскага.]]
У слонімскім тэатры працавала 138 чалавек, толькі ў аркестры было 53 музыканты. Творы выконваліся спевакамі з Італіі, Германіі, Польшчы. Артыстаў для хору рыхтавалі ў Слонімскай музычнай школе, танцораў і балерын — у «Дэпартаменце балетных дзяцей», так называлася [[Слонімская балетная школа|балетная школа]]. З 8 дзяцей у [[1777]] годзе, яна ў 1785 павялічылася да 18. Спачатку сярод іх переважалі дзеці прыдворных музыкантаў, потым прыгонных сялян. Кіравалі тут балетмайстар і кампазітар [[Ф. Марыні]] і вядомы польскі балетмайстар [[Францішак Шлянцоўскі|Ф. Шлянцоўскі]]. У чэрвені [[1792]] года балетная група цалком пераведзена ў [[Целяханы]]<ref>{{артыкул|аўтар=Саламаха А. А.|загаловак=Слонімская балетная школа|выданне=Энцыклапедыя Літаратуры і мастацтва Беларусі|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1985|том=5|старонкі=57—58|старонак=703}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=[[Сяргей Мікалаевіч Чыгрын|Чыгрын С. М.]]|загаловак=Тэатр у Слоніме: гісторыка-краязнаўчыя і мастацтвазнаўчыя артыкулы|спасылка=http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=9234|месца=Слонім|выдавецтва=Слонімская тыпаграфія|год=2008|старонак=97}}</ref>.

На спектаклі з’язджаліся глядачы з усёй акругі, а стараннямі князя Агінскага, вядомага кампазітара, музыканта і паэта, знакамітыя оперныя спектаклі пасля прэм’ер у Вене ці Парыжы ставілі ў Слоніме. Тэатр выязджаў на гастролі у Варшаву, а маёнтак Агінскага па праве называлі «Сядзібай муз». Збор нот твораў, што выконваліся, уключае 60 опер, 18 балетаў, 3 музыкальных камедыі, 253 сімфоніі і больш за 460 іншых твораў (арыі, араторыі, асобные танцы). Міхал Казімір Агінскі напісаў некалькі опер на ўласныя [[лібрэта]]<ref>{{кніга|аўтар=[[Анджэй Цеханавецкі|Цеханавецкі А.]]|загаловак=Міхал Казімір Агінскі і яго «сядзіба музаў» у Слоніме|спасылка=http://kamunikat.orgusie_knihi.html?pubid=9016|месца=Мн.|выдавецтва=Про Хрысто|год=2006|старонак=269}}{{Недаступная спасылка}}</ref>.

[[Файл:Sapieha Estate in Ružany.jpg|thumb|250пкс|Наполеон Орда. Сядзіба ў Ружанах.]]
Мала збераглося звестак пра дзейнасць [[Ружанскі тэатр Сапегаў|ружанскага тэатра]] [[Сапегі|Сапегаў]] ([[Ружаны]], [[Дзярэчын]]). У сваім маёнтку ў Ружанах [[Казімір Леў Сапега]] разам з братам Аляксандрам стварылі капэлу, якая налічвала 40 музыкантаў «пры бубнах і трубах», сярод якіх былі не толькі выканаўцы з Італіі і Польшчы, але і мясцовыя прыгонныя. Некаторых з іх Сапега адпраўляў вучыцца ў Італію. Пасля яго смерці ўсе музыкі паводле завяшчання князя атрымалі вольную. Мелася ў [[Ружанскі палац|Ружанскім замку]] «музычная зала», дзе выступала свая оперная трупа. Вядомы толькі дзве оперы з рэпертуара капэлы, пастаўленыя ў Ружанах. Гэта «Вясковы калдун» паводле Ж. Русо, якая ўбачыла сцэну ў 1778 годзе. У ёй сялянка адхіляе каханне арыстакрата і вяртаецца да жаніха, што шануе вясковае жыццё і прыроду. Твор гэты паказваўся шмат разоў. У 1784 годзе ў прысутнасці караля [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіслава Аўгуста Панятоўскага]] ішла на сцэне камічная опера А. Малінэ «Чарадзейнае дрэва». Што датычыць харэаграфічных спектакляў, то захаваліся звесткі пра балет «Літасцівасць Ціта» (1784) у пастаноўцы М. Пранчынскага. Балетная трупа была невялікая і дзейнічала непрацяглы час.

У 1786 годзе Аляксандр Сапега пакінуў свой недабудаваны замак у Ружанах і перанёс рэзідэнцыю ў мястэчка Дзярэчын, дзе ў тым жа годзе завершана будаўніцтва сядзібнага палаца. Тэатр перабраўся сюды толькі ў 1791 годзе<ref>{{артыкул|аўтар=Барышаў Г.|загаловак= Гарадскі і маёнткавы прыгонны тэатр на тэрыторыі Беларусі|выданне= Гісторыя беларускага тэатра|месца=Мн.|год=1983|том=1}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Калнін В.|загаловак=Ружанскі палац|выданне=Мастацтва Беларусі|месца=Мн.|год=1987|нумар=8}}</ref><ref>{{cite web|url= http://sources.ruzhany.info/002.html|title=Беларусі Версаль|author=Пракаповіч Н. С.|publisher=Всё о Ружанах}}</ref>.
<!-- ВКЛ перастае існаваць
Адным з самых знакамітых тэатраў быў [[Шклоўскі тэатр Зорыча]]. У 1783 годзе расійская імператрыца Кацярына II падарыла гэты горад свайму былому фаварыту — генералу графу [[Сямён Гаўрылавіч Зорыч|Сямёну Зорычу]], які і стварыў гэты тэатр. Па сведчаннях гледачоў, прадстаўлення, якія давалі ў шклоўскім маёнтку Зорыча, па раскошы пераўзыходзілі спектаклі прыдворных тэатраў Расіі, Польшчы, Аўстрыі і Францыі. З 1778 па 1780 год тут сфармаваліся дзве трупы — балетная і драматычная, быў хор і тры аркестра. У 1780 годзе ўзвялі будынак тэатра. Як вядома з хронік, на спектаклі 23 мая 1788 года, падчас візіту Кацярыны II ў Шклоў, разыгрываліся «рускія і французскія п’есы», пры гэтым дэкарацыі мяняліся 70 разоў.

Граф Зорыч асабіста выбіраў дзяўчат з сваіх прыгонных, якіх італьянскі балетмайстар Марыадыні навучаў танцам, іх таксама вучылі французскай мове, чытанню, пісьму і ліку. Менавіта ў Шклове праходзілі першыя выступы замежных артыстаў, якія ехалі на гастролі ў Расію. Тэатр складаўся з прыгонных спевакоў, танцоўшчыкаў драматычных акцёраў і музыкантаў (рагавы аркестр «хатняя музыка» і «музыка шклоўскага корпуса»). Паказы праходзілі ў спецыяльным тэатральным будынку і ў залах пры аранжарэі. Сцэна была прыстасаваная для перамены 70 дэкарацый (дэкаратары Дж. дэ ла Мома, Р. X. Зомер, А. Главацкі, тэатральны машыніст П. Барцаці). У рэпертуары алегарычныя балеты з хорамі, міфалагічныя пантамімы, камедыі і трагедыі, камічныя оперы. З 1781 года хормайстрам Павел Петух — аўтар першага ў Рэчы Паспалітай падручніка па вакалу. У 1781—1783 гг. тут працаваў рэжысёр і кампазітар Г. А. Г. дэ Салморан.

[[Файл:Zorich Semyon Gavrilovich.jpg|thumb|left|230px|Партрэт [[Сямён Гаўрылавіч Зорыч|Сямёна Гаўрылавіча Зорыча]], заснавальніка прыгоннага тэатра.]]
Вобраз тэатральнага жыцця Шклова ў часы Зорыча ствараўся не толькі спектаклямі ў іх строгай жанравай форме. Гаспадар мястэчка любіў шумныя і напышлівыя ўрачыстасці-відовішчы, якія працягваліся адно за другім, хаця і каштавалі дорага. Бесперапынныя святы з балямі, канцэртамі, маскарадамі, феерверкамі крыху нават пацяснялі самі спектаклі, дакладней, уключалі іх у гэты бліскучы свет феерый. I на сцэне 3орыч патрабаваў незвычайнай эфектнасці прадстаўленняў. У тэатры працавалі дэкаратары, мастакі, скульптары, піратэхнікі, ілюмінатары, якія стваралі маляўнічыя відовішчы. Вядома, гэтая яркасць і стракатасць тэатральных і паратэатральных дзеяў адпавядала ў цэлым эстэтыцы барока, якое ў Беларусі прыкметна задоўжылася. Адсюль жа, дарэчы, разышлася і мода на цыганскія хоры. Каб убачыць палац Зорыча і яго тэатр, у Шклоў прыязджалі знатныя людзі з Масквы і Пецярбурга. Паэт Сяргей Аляксеевіч Тучкоў сведчыў: «Ні адзін слаўны музыкант, спявак або спявачка не маглі прыехаць з Еўропы ў расійскія сталіцы, не даўшы некалькі канцэртаў у Зорыча. Ён дарыў іх шчодра і так добра з імі абыходзіўся, што многія жылі ў яго па некалькі месяцаў і з ўдзячнасці давалі навучанні ягонай жа музыкам». Пасля спусташэння графа Зорыча і закрыцця Шклоўскага тэатра рускі балетмайстар {{нп3|Іван Іванавіч Вальберх|І. І. Вальберх|ru|Вальберх, Иван Иванович}} адабраў у тэатры 14 лепшых танцораў і танцорак для пецярбургскага балета. 24 музыканты былі накіраваны ў Маскву<ref>{{артыкул|аўтар=Дадзіёмава В. У.|загаловак=Шклоўскі тэатр Сямёна Зорыча|выданне= Гісторыя музычнай культуры Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст.|месца=Мн.|выдавецтва=Беларус. гуманіт. адукац.-культ. цэнтр|год=1994|старонак=96}}</ref><ref>{{кніга|аўтар= Пяткевіч А. М.|загаловак= Музычна-тэатральная культура Беларусі (X — XVIII стст.): дапаможнік|спасылка= https://elib.grsu.by/doc/613|месца=Гродна|выдавецтва=ГрДУ|год=2010|старонак=48|isbn=978-985-515-355-0}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Тучков С. А.|загаловак=Записки|спасылка=http://az.lib.ru/t/tuchkow_s_a/text_0050.shtml|выданне=Русский вестник|месца=М.|год=1906|нумар=4}}</ref>.

У сядзібах магнатаў [[Тышкевічы|Тышкевічаў]] ― [[Свіслач (Гродзенскі раён)|Свіслачы]] і [[Плешчаніцы|Плешчаніцах]] ― існавалі аматарскія тэатральныя трупы, але выступалі і прыезджыя прафесійныя акцёры. Трупы мелі добрае тэхнічнае абсталяванне, некалькі камплектаў дэкарацый. Тэатр [[Вінцэнт Тышкевіч|Вінцэнта Тышкевіча]] быў даволі камерным, хатнім, ды і дзейнічаў у маленькіх мястэчках. У ім ставіліся камічныя оперы, граліся тэатралізаваныя санаты, месы Баха, Бакерыні і інш. Тут былі і канцэртныя, і разам з тым драматычна-музычныя пастаноўкі. Таму да выступленняў прыцягваліся мясцовыя мяшчане і сяляне, а з 1805 года, калі адкрылася ў Свіслачы гімназія, — і гімназісты. Кіраваў тэатрам італьянскі кампазітар і скрыпач К.Чыпрыяні. Натуральна, што ў такіх пастаноўках вельмі важная была, як фактар суправаджэння, аркестравая музыка. Мясцовая капэла, што складалася пераважна з прыгонных, створана была задоўга да адкрыцця тэатра, які аб’явіў пра сябе ў 1788 годзе. Яна не толькі абслугоўвала сцэнічныя пастаноўкі, а і ладзіла самастойныя выступленні, выконваючы сімфоніі, уверцюры, серэнады Гайдна, Сакіні, Бакерыні, Піхеля, Чыпрыяні і інш. Вінцэнт Тышкевіч запрашаў у Свіслач антрэпрызы, якія затрымліваліся тут нярэдка на працяглы час і матэрыяльна забяспечваліся гаспадаром мястэчка. Сам жа ён, захоплены музыкай, адзінокі, аддаваў увесь свой час і душэўную энергію тэатру, які стаў справаю яго жыцця і таму пратрымаўся нямала часу і ў XIX ст. У верасні 1828 года В. Тышкевічам аснованы тэатр у Пляшчаніцах. І хоць ён праіснаваў усяго 7 гадоў, але сам гэты факт важны для разумення тагачаснай Беларусі, у якой пасля далучэння да Расіі паступова дэградуе тэатральная культура, а цэнтры тэатральнага мастацтва пераўтвараюцца ў мала чым адрозныя адзін ад аднаго мястэчкі<ref>Чуланава І. У. Тэатр у Свіслачы // Памяць. Свіслацкі раён: Гістарычна-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мн.: Беларусь, 2004. — С.48—51.</ref><ref>Гісторыя беларускага тэатра. — Т. 1. — Мн., 1983. — С. 211.</ref>.

У канцы XVIII стагоддзя ў Прыдняпроўе ўзніклі першыя прафесійныя акцёрскія трупы. У прыдворным тэатры [[Кірыл Рыгоравіч Разумоўскі|Кірылы Разумоўскага]] пад кіраўніцтвам Г. Цяплова ставіліся камедыі і камічныя оперы на французскай, італьянскай і рускай мовах.

У 1795 годзе ва Украіне адкрыты першы стаціянарны тэатр ў былым львоўскім касцёле. У 1789 пастаянны тэатр адкрыўся ў Харкаве. У Кіеве такі з’явіўся ў 1806 годзе, у Адэсе ў 1809, у Палтаве — у 1810. У 1819 годзе са спектакляў «Наталка Палтавка» і «Маскаль-чараўнік» [[Іван Пятровіч Катлярэўскі|І. Катлярэўскага]] ў узначаленым ім Палтаўскім вольным тэатры пачалася гісторыя ўкраінскага прафесійнага тэатра. На беларускіх землях стаціянарны тэатр з’явіліўся даволі позна, — ў 1845 годзе віцебскі балет М. Піёна, з вольнымі і прыгоннымі акцёрамі. На Прыдняпроўі першыя прафесійныя тэатральныя трупы з’явіліся ў канцы XVIII ст. У сяле Кібінцы на Палтаўшчыне быў тэатр міністра Д. П. Трашчынскага. Памешчык Д. П. Гаўрыленка ў сваім маёнтку Азёры на Палтаўшчыне меў каменны дом для тэатра з трыма ложам і партэрам. На Чарнігаўшчыне, у сяле Спірыдонава Буда, існаваў тэатр памешчыка Д. І. Шырая. У сяле Чырвоным ва Паўднёвай Украіне меў прыгонны тэатр граф Г. С. Волькенштэйн; тут пачінаў Міхаіл Сямёнавіч Шчэпкін, адзін з заснавальнікаў рускай акцёрскай школы<ref>{{артыкул|аўтар=Барышаў Г. І.|загаловак=Віцебскі балет Піёна|выданне= Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі|том=1|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=1984|старонкі=651|старонак=727}}</ref><ref>{{кніга|аўтар= Антонович Д.|загаловак= Триста років українського театру, 1619–1919|спасылка= http://chtyvo.org.ua/authors/Antonovych_Dmytro/Trysta_rokiv_ukrainskoho_teatru_16191919/|месца=Прага|выдавецтва= Укр. громад. вид. фонд|год=1925|старонак=272}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Софронова Л. А.|загаловак=Старинный украинский театр|месца=М.|выдавецтва=РОССПЭН|год=1996|старонак=352}}</ref>.

У 1787 годзе ў [[Мінск]]у быў створаны «Камедыйны тэатр». Тут вялікую оперна-драматычную трупу арганізаваў М. Кажынскі (1797—1801, 1802—1805). У Мінску працавалі польскія трупы Я. Хелмікоўскага, К. Скібінскага, В. Драздоўскага; спектаклі праходзілі ў памяшканнях «Залы Ляхоўскага» і дваранскага сходу, у 1844—1851 гг. у будынку ратушы.

У [[Вільня|Вільні]] малы палац Радзівілаў у 1796 годзе быў прададзены і перабудаваны пад тэатр. Прадстаўлення тут ішлі, нягледзячы на змену дырэктараў, да 1831 года. Іншыя звесткі пра віленскі тэатр Радзівілаў ставяцца да 1808 года, калі Дамінік Геранім Радзівіл пачаў будаўнічыя работы для тэатра у Вільні на Троцкай вуліцы (пазней вул. Траку).
-->
{{зноскі}}

== Літаратура ==
* ''Гаранін С. Л.'', ''Кавалёў С. В.'' Драматургія // Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. Т.1. Даўняя літаратура: XI — першая палова ХVІІІ стагоддзя. / Рэд. тома В. А. Чамярыцкі. 3-е выд. — Мінск: Беларус. навука, 2010. — С. 748—784.
* Гісторыя беларускага тэатра. ― Т. 1-3. ― Мн., 1985—1987
* ''Дадзіёмава В. У. ''Музычная культура Беларусі XVIII стагоддзя. — Мн., БДАМ, 2002. С. 383
* Тэатральная Беларусь: энцыклапедыя. Т. 1-2. — Мн., 2003
* ''Лявшук В. Е.'' Иезуитский коллегиум в социокультурном городском контексте белорусских земель ВКЛ в 1569—1773 гг. Дисс. канд. истор. наук. — Гродно, 2017
* Матеріали до історії українського театру. Від витоків до початку ХХ століття. НАН України, ІМФЕ ім. М. Т. Рильського. — Київ, 2016. С. 280
* ''Miller A.'' Teatr polski i myzyka na Litwie jako strażnice kultury Zachodu, 1745—1865. — Wilno, Nakl. wyd. im. Stanislawa i Tekli z hr. Borchow Lopacinskich, 1963. С. 245.
* ''Jędrychowski Zb.'' Teatry grodzieńskie 1784—1864. — Warszawa, Wydawnictwo Uniwersyteta Warszawskiego, 2012. С. 506.
{{Вонкавыя спасылкі}}
{{Добры артыкул|Мастацтва|Гісторыя}}

[[Катэгорыя:Гісторыя тэатра|Вялікае Княства Літоўскае]]
[[Катэгорыя:Гісторыя тэатра Беларусі|Вялікае Княства Літоўскае]]
[[Катэгорыя:Мастацтва Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Тэатр Беларусі]]
[[Катэгорыя:Тэатр Літвы]]
[[Катэгорыя:Тэатр Украіны]]