Прагляд зыходнага тэксту старонкі Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі

'''[[Кастрычніцкая рэвалюцыя]] на Беларусі''' — падзеі на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў кастрычніку-лістападзе 1917 года, у выніку якіх улада на неакупаванай Германскай імперыяй тэрыторыі перайшла да Саветаў на чале з [[бальшавік]]амі.

== Перадумовы ==
Перадумовамі для ўсталявання на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] [[бальшавікі|бальшавіцкай]] улады стала [[Кастрычніцкая рэвалюцыя|Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 года ў Расіі]], якая адбылася [[25 кастрычніка]] (паводле старога стылю) у [[Петраград]]зе. Уладу ўзяў [[Петраградскі ваенна-рэвалюцыйны камітэт|Ваенна-рэвалюцыйны камітэт]] {{нп3|Петраградскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў|Петраградскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў|ru|Петроградский совет рабочих и солдатских депутатов}} і перадаў яе {{нп3|II Усерасійскі з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў|II Усерасійскаму з’езду Саветаў|ru|II Всероссийский съезд Советов рабочих и солдатских депутатов}}.

На тэрыторыі Беларусі ў гэты час знаходзіліся войскі Заходняга фронту, дзе ў бальшавікоў былі трывалыя пазіцыі.<ref>История Беларуси: Полный курс: Пособие для старшеклассников и поступающих в ВУЗы / Ю. Л. Козаков, П. О. Лойко — Мн.: ООО «Юнипресс», 2003. C. 234</ref>

== Пераварот у Беларусі ==
Першае паведамленне аб падзеях у [[Петраград]]зе паступіла ў [[Мінск]] у гадзіну ночы [[26 кастрычніка]] ([[8 лістапада]]). Днём 26 кастрычніка адбылося пасяджэнне Выканкама [[Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў|Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў]], на якім прысутнічалі толькі яго члены ад [[РСДРП(б)]]. У гэты ж час штаб [[Заходні фронт (Першая сусветная вайна, Расійская імперыя)|Заходняга фронту]] паведаміў у [[Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага|Стаўку вярхоўнага галоўнакамандуючага]]: ''«У Мінску ўладу ў свае рукі ўзяў савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў… Каравул 37-га палка… аб’явіў увесь штаб арыштаваным і патрабаваў працаваць пад кантролем рэвалюцыйнага штаба»''<ref>Архив русской революции. Т. 7. — Берлин, 1922. — С. 301, 315.</ref>.

[[26 кастрычніка]] Выканкам Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў выдаў загад № 1, у якім гаварылася: ''«У Мінску ўлада перайшла ў рукі Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, які звярнуўся да ўсіх рэвалюцыйных арганізацый і палітычных партый края з прапановай неадкладна пачаць фарміраванне часовых органаў рэвалюцыйнай улады на месцах»''<ref>Буревестник. — 1917. — № 17. — С.</ref>. Выканкам Савета прапанаваў усім дэмакратычным арганізацыям утварыць часовы [[Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту|ваенна-рэвалюцыйны камітэт (ВРК) Заходняга фронту]] для ажыццяўлення рэвалюцыйных пераўтварэнняў. Аднак, [[Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў|эсэры]], [[меншавікі]] і прадстаўнікі іншых партый не прынялі прапанову Савета і пачалі фарміраваць свой орган, які назвалі «[[Камітэт выратавання рэвалюцыі Заходняга фронту|Камітэт выратавання рэвалюцыі]]», які ўзначаліў меншавік Т. Калатухін. У распараджэнні Камітэта былі Каўказская дывізія, якая стаяла ў Масюкоўшчыне, і фарміраванні 1-га польскага корпуса генерала [[Юзаф Доўбар-Мусніцкі|Доўбар-Мусніцкага]].<ref>Іларыён Ігнаценка. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі / Беларускі гістарычны часопіс. — 1997. — № 4. — С. 25.</ref>
Для барацьбы з «Камітэтам выратавання рэвалюцыі» ВРК Мінскага Савета звярнуўся па дапамогу да ВРК 2-й арміі. У ноч з [[31 кастрычніка]] па [[1 лістапада]] ў [[Мінск]] прыбыў бліндзіраваны цягнік і іншыя часці 2-й арміі, што дазволіла Савету значна ўмацаваць сваю ўладу і распусціць «Камітэт выратавання рэвалюцыі».

Услед за [[Мінск]]ам, Саветы ўзялі ўладу ў [[Віцебск]]у, [[Гомель|Гомелі]], [[Орша|Оршы]], [[Бабруйск]]у, [[Слуцк]]у, [[Рэчыца|Рэчыцы]], [[Мазыр]]ы, [[Полацк]]у і іншых местах і павятовых цэнтрах [[Беларусь|Беларусі]], а таксама ў [[2-я армія (Расійская імперыя)|2-й]], [[3-я армія (Расійская імперыя)|3-й]] і [[10-я армія (Расійская імперыя)|10-й арміях]] Заходняга фронту.<ref name="ReferenceA">Іларыён Ігнаценка. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 26</ref>

Інакш разгортваліся падзеі ў [[Магілёў|Магілёве]], дзе была [[Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага]]. Аднак, у ноч з [[18 лістапада|18]] на [[19 лістапада]] [[1917]] г. пад ціскам рэвалюцыйных салдат і рабочых [[Магілёў|Магілёва]], Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, у якім пераважалі эсэры, меншавікі і [[Бунд]]аўцы, прызнаў уладу, якая ўсталявалася ў Петраградзе і ўтварыў Ваенна-рэвалюцыйны камітэт. У тую ж ноч была разгромлена Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага, а яе апошні кіраўнік генерал [[Мікалай Мікалаевіч Духонін|Мікалай Духонін]] пасля быў забіты.

Пераход да ўлады Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў на [[Беларусь|Беларусі]], апроч тэрыторыі, занятай немцамі, скончыўся за 3 тыдні.

== Умацаванне савецкай улады. Рашэнні і мерапрыемствы першых з’ездаў ==
У лістападзе-снежні [[1917]] года адбыліся з’езды Саветаў рабочых і сялянскіх дэпутатаў [[Заходняя вобласць|Заходняй вобласці]], сялянскіх дэпутатаў [[Мінская губерня|Мінскай]] і [[Віленская губерня|Віленскай]] губерняў, [[II з’езд салдат 2-й арміі Заходняга фронту|II з’езд салдат]] і рабочых ваенных прадпрыемстваў Заходняга фронту, Віцебскі губернскі з’езд Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, з’езды Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў, а таксама Саветаў сялянскіх дэпутатаў [[Магілёўская губерня|Магілёўскай губерні]]. Яны прызналі Савецкую ўладу, зацвердзілі структуру яе органаў, вызначылі сістэму кіравання ў губернях і на фронце, абралі выканаўчыя камітэты.

Найбуйнейшым з іх быў з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў [[Заходняя вобласць|Заходняй вобласці]]. На ім было зазначана, што мноства Саветаў знаходзяцца ў стадыі фарміравання. З’езд палічыў дапушчальным саюз толькі з тымі партыямі, якія прызналі Савет Народных Камісараў, дэкрэты аб міры, зямлі, аб кантролі за вытворчасцю. З’езд палічыў неабходным усю маёмасць памешчыкаў перадаць пад кіраванне зямельных камітэтаў. Абласны з’езд выказаўся таксама за тое, каб валасныя зямельныя камітэты складаліся толькі з найбяднейшых сялян.

Аніводны Савет, Ваенна-рэвалюцыйны камітэт на Беларусі не прапанаваў увесці дыктатуру пралетарыяту. Наадварот усе буйныя Саветы, Цэнтральнае бюро прафсаюзаў, армейскія, карпусныя і дывізійныя салдацкія камітэты прама выказваліся за стварэнне ўлады з прадстаўнікоў усіх сацыялістычных партый.

Першыя дэкрэты Савецкай улады аб міры і зямлі задавальнялі большасць насельніцтва. Найважнейшым і неадкладным было пытанне аб спыненні ваенных дзеянняў. Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту, дамовіўся з германскім камандаваннем аб пачатку перамоў аб перамір’і. Была сфарміравана дэлегацыя ад фронту, якая была ўпаўнаважана праводзіць перамовы з нямецкай дэлегацыяй. Перамовы праходзілі ў [[Солы (Смаргонскі раён)|м. Солы]]. [[20 лістапада]] было падпісана перамір’е тэрмінам на 2 месяцы — з [[23 лістапада]] ([[5 снежня]]) [[1917]] па [[24 студзеня]] ([[6 лютага]]) [[1918]]. За гэты тэрмін было дамоўлена падрыхтаваць пагадненне аб міры. Ад войскаў Заходняга фронту дамову падпісалі жаўнеры Шчукін, Ціхмянёў, Пятроў, Лук’янаў, Школьнікаў, Яркін, Хрусталёў, малодшы унтэр-афіцэр [[Станіслаў Берсан]].<ref>Іларыён Ігнаценка. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 27</ref>

Вельмі важнай была праца па правядзенню ў жыццё Дэкрэта аб зямлі. Праводзіўся ўлік зямлі, рабочай жывёлы, інвентару. Абласныя і губернскія выканкамы Саветаў распрацавалі інструкцыі, праводзілі нарады, пасяджэнні зямельных камітэтаў. Правядзенне Дэкрэта сустрэла супраціўленне сіл, якія былі ў ім не зацікаўлены. Так, у Лепельскім павеце публікацыя Дэкрэта аб зямлі ў друку была забаронена. У Гарадоцкім павеце былі арганізаваныя масавыя пажары і рабункі маёнткаў. Аднак, спыніць працу не ўдалося і зямля была перададзена ва ўласнасць сялянам.<ref name="ReferenceA"/>

== Стварэнне Аблвыканкамзаха ==
[[II з’езд армій Заходняга фронту]], з’езды Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці і Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў дамовіліся ўтварыць на Беларусі новую адміністрацыйную адзінку — [[Заходняя вобласць]] і [[Заходні фронт (Грамадзянская вайна ў Расіі)|Заходні фронт]]. Для выканання дадзенай задачы гэтыя Саветы аб’ядналіся.<ref name="ReferenceB">Іларыён Ігнаценка. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 29</ref>

[[26 лістапада]] [[1917]] года быў утвораны [[Аблвыканкамзах|Выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і Заходняга фронту (Аблвыканкамзах)]]. У яго склад увайшлі 100 членаў франтавога камітэта, па 35 членаў выканкамаў Саветаў Заходняй вобласці і Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў, 11 прадстаўнікоў ад прафсаюзаў, 4 — ад Чыгуначнага саюза і 2 — ад Саюза паштова-тэлеграфных служачых. Быў утвораны выканаўча-распараджальны орган — [[Савет народных камісараў Заходняй вобласці і фронту]]. Старшынёй [[Аблвыканкамзах]]а быў абраны [[Мікалай Уладзіміравіч Рагазінскі|М. Рагазінскі]], а старшынёй СНК — [[Карл Ландэр]].<ref name="ReferenceB"/>

== Удзельнікі і кіраўнікі ==
У першыя гады савецкай улады, калі пачаў працаваць [[Інстытут гісторыі партыі|Інстытут гісторыі партыі (Гістпарт)]], складаліся спісы «''актыўных удзельнікаў і кіраўнікоў Кастрычніцкай рэвалюцыі на Заходнім фронце''». У персанальных спісах створаных бальшавікамі арганізацый (бальшавіцкай фракцыі Мінскага Савета, ваенна-рэвалюцыйнага камітэта, рэдакцыі газеты «[[Звязда (газета)|Звязда]]») стаялі адныя і тыя ж людзі: [[Аляксандр Мяснікоў|Мяснікоў]], [[Карл Ландэр|Ландэр]], [[Вільгельм Кнорын|Кнорын]], [[Васіль Васільевіч Фамін|Фамін]], [[Іван Алібегаў|Алібегаў]] і інш. У ніводным з гэтых спісаў не было ніводнага беларуса<ref name="stuzynskaja">[[Ніна Стужынская|Стужынская Н.]] [https://nn.by/?c=ar&i=200141 «Кастрычніцкі пераварот — нож у спіну рэвалюцыі». Што адбывалася ў Мінску ў кастрычніку 1917 года] // [[Наша Ніва (1991)|Наша Ніва]], 6 лістапада 2017 г.</ref>.

Захаваліся сведчанні кіраўнікоў рэвалюцыі пра тое, што савецкую ўладу на Беларусі ўсталявалі расійскія салдаты Заходняга фронту. Паводле [[Вільгельм Кнорын|Кнорына]], «''гэтая шматтысячная сялянская маса ў салдацкіх шынялях была той самай сілай, што ажыццявіла Кастрычніцкую рэвалюцыю ў Мінску і на Заходнім фронце''». Старшыня [[Аблвыканкамзах]]а [[Заходняя вобласць|Заходняй вобласці]] [[Аляксандр Мяснікоў|Мяснікоў]] сведчыў, што «''моцных сувязяў з работнікамі няма, з прычыны блізкасці фронту наша арганізацыя па сутнасці ваенная''»<ref name="stuzynskaja"/>. Мяснікоў таксама зазначаў, што бальшавіцкую большасць ва ўсіх Саветах стваралі салдаты, што «''вярхі рабочага руху ў абстаноўцы рамесніцкай і саматужнай вытворчасці адсталі ад сапраўднага настрою мас''», што з-за адсутнасці кіраўнікоў рэвалюцыйнага рабочага руху абаронцы мелі мажлівасць уплываць на «''жменьку''» мясцовых рабочых. Восеньскія падзеі 1917 года нацыянал-камуніст [[Аляксандр Чарвякоў|Чарвякоў]] называў «''салдацкай''» рэвалюцыяй<ref name="stuzynskaja"/>. Рэвалюцыянер [[Самуіл Агурскі|Агурскі]], увогуле, зазначаў<ref name="stuzynskaja"/>:
{{Цытата|…бальшавіцкія кіраўнікі Кастрычніцкай рэвалюцыі былі чужымі ў нашым краі…}}

У 1924 годзе ў артыкуле для зборніка «Беларусь» Кнорын напісаў<ref name="stuzynskaja"/>:
{{Цытата|25 кастрычніка ён (бальшавізм — заўвага) быў чужым для шырокіх мас…}}

Аднак праз некалькі гадоў Кнорын ужо пісаў пра ўсеагульную падтрымку партыі бальшавікоў мясцовымі работнікамі і сялянамі, пра існаванне падрыхтаванага плану ўзброенага выступу і распісаныя ролі<ref name="stuzynskaja"/>.

Увогуле, у Выканаўчым камітэце Заходняй вобласці і Заходняга фронту са 187 яго членаў прадстаўнікі фронту складалі 100 членаў, а грамадзянскае насельніцтва было прадстаўлена толькі 87 членамі. Пры арганізацыі ўлады бальшавікі рабілі стаўку менавіта на ваенных.

Абласная арганізацыя бальшавікоў на 80 % складалася з [[Рускія|рускіх]], [[Украінцы|украінцаў]], [[Латышы|латышоў]], [[Літоўцы|літоўцаў]], [[Яўрэі|яўрэяў]] і іншых нацыянальнасцей. Таму яны варожа сустрэлі навіну пра скліканне [[Першы Усебеларускі кангрэс|Усебеларускага з’езда]] для развязання нацыянальнага самавызначэння [[Беларусь|Беларусі]]. Таксама адзначаецца, што паводле савецкай статыстыкі, беларусаў у параўнанні з іншымі народамі было непрапарцыйна мала сярод бальшавікоў увогуле: калі ад усяго насельніцтва Расійскай імперыі беларусы складалі 4,2 %, то сярод высланых у 1907—1917 гадах расійскіх рэвалюцыянераў — толькі 0,4 % (апошняе месца сярод усіх суседніх народаў)<ref>Хазиахметов Э. Ш. Сибирская политическая ссылка 1905—1917 гг. (облик, организации и революционные связи). Приложение 2; Общий свод данных переписи 1897 г. Т. 2. — Томск, 1978. С. 2—91.</ref><ref>Чайчыц А. [https://belaruspartisan.by/blogs/cajcyc/15968/ Чаму савецкая акупацыя Беларусі была акупацыяй] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20211030223008/https://belaruspartisan.by/blogs/cajcyc/15968/ |date=30 кастрычніка 2021 }}, [[Беларускі партызан]], 6 лістапада 2013 г.</ref>.

== Рэакцыя мясцовага насельніцтва ==
Мясцовыя палітычныя партыі рашуча асудзілі пераварот. ЦК [[Бунд]]а, найбольш уплывовай палітычнай сілы ў Мінску, 7—9 лістапада прыняў рэзалюцыю: «''…тэрор бальшавікоў, які абапіраецца на ўзброеную дыктатуру салдат, прадстаўляе сабой найбольшую небяспеку для рэвалюцыі, адкрывае шлях для ваеннай дыктатуры контррэвалюцыі… нашай задачай з’яўляецца канцэнтрацыя сіл рэвалюцыйнай дэмакратыі вакол ідэі непрызнання гэтай улады і ізаляцыі яе з тым, каб падрыхтаваць яе падзенне…''»<ref name="stuzynskaja"/>

[[Першы Усебеларускі кангрэс|Усебеларускі з’езд]] не прызнаў законным утварэнне [[Заходняя вобласць|Заходняй вобласці]] і Заходняга фронту як адміністрацыйнай адзінкі. Сфарміраваную ўладу з’езд не ўважаў за ўладу работнікаў, сялян і салдат Беларусі, бо ў яе органах прадстаўнікі Заходняга фронту складалі звыш 90 %. Члены [[Аблвыканкамзах]]а і СНК не з’яўляліся [[беларусы|беларусамі]] па нацыянальнасці і нават жыхарамі Беларусі<ref>Іларыён Ігнаценка. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997. С. 32</ref>.

У 1918 годзе газета «[[Вольная Беларусь (газета)|Вольная Беларусь]]» з нагоды гадавіны Лютаўскай рэвалюцыі адзначыла<ref name="stuzynskaja"/>:
{{Цытата|…выявілася, што [[Рускія|велікарускі народ]] устаў перад намі як новы валадар і гвалтаўнік і ён …не адкажацца ад свайго нацыянальнага панавання… Наёмные банды бальшавізму не спыніліся ні перад чым, каб утрымаць сваё нацыянальнае ўладарства.}}

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* Яўген Мірановіч. Найноўшая гісторыя Беларусі. — Спб. : Неўскі прасцяг, 2003. — 243 с.
* Гісторыя Беларускай ССР : у 5 т. Т. 3. Перамога Вялікай Кастрычніцкай Сацыялістычнай рэвалюцыі і пабудова сацыялізму ў БССР (1917—1937). — Мн.: «Навука і тэхніка», 1973. — 696 с. З іл. І карт (АН БССР. Ін-т гісторыі).
* Гісторыя Беларусі : У 6 т. Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг. / А. Вабішэвіч [і інш.]; рэдкал. М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. — Мінск : Экаперспектыва, 2007. — 613 с.: іл. ISBN 985-469-149-7.
* Іларыён Ігнаценка. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1997.

== Спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Кастрычніцкі пераварот}}
* [http://www.istoriya.org/belarus-history/48-periad-perautvarenniau/174-kastrychnitskaja-revalutsija.html Артыкул на «Історія.org»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20121101024513/http://www.istoriya.org/belarus-history/48-periad-perautvarenniau/174-kastrychnitskaja-revalutsija.html |date=1 лістапада 2012 }}
* [http://slovo.ws/urok/historyofbelarus/150/105.html Як адбывалася Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Беларусі? История Беларуси в вопросах и ответах.]
* [http://jivebelarus.net/history/gistografia/short-belarusian-history-studies-by-usiewalad-ihnatouski-parts-4-5.html?page=2 У. Ігнатоўскі — Кароткі нарыс гісторыі Беларусі (Чацвёрты і пяты перыяды XIX—XX ст.)]
* [http://nn.by/?c=ar&i=31400 Кастрычніцкая рэвалюцыя на самой справе была рэстаўрацыяй «Газета Наша Ніва»]

{{Гісторыя Беларусі 2}}
{{Грамадзянская вайна і інтэрвенцыя ў Беларусі}}
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1795—1918)]]
[[Катэгорыя:Кастрычніцкая рэвалюцыя]]
[[Катэгорыя:1917 год у Беларусі]]
[[Катэгорыя:Грамадзянская вайна ў Беларусі]]