Прагляд зыходнага тэксту старонкі Гая Дзмітрыевіч Гай

{{Ваенны дзеяч
 |поўнае імя       = Гая Дзмітрыевіч Гай
 |арыгінал імя     = {{lang-hy|Հայկ Բժշկյանց}}
 |дата нараджэння  = 18.02.1887 (6)
 |месца нараджэння = 
 |дата смерці      = 11.12.1937
 |месца смерці     = 
 |партрэт          = Gayk Bzhishkyan.jpg
 |подпіс           = 
 |мянушка          = 
 |псеўданім        = 
 |прыналежнасць    = {{Расійская імперыя}}<br />{{Сцяг|СССР}}
 |гады службы      = {{Сцяг Расіі}} — [[1917]]<br />{{Сцяг СССР}} [[1918]]—[[1935]]
 |званне           = 
 |род войскаў      = 
 |камандаваў       = 
 |частка           = 
 |бітвы            = 
[[Першая сусветная вайна]], <br /> {{s|[[Грамадзянская вайна ў Расіі]]:}}
* {{нп3|Сімбірская аперацыя||ru|Симбирская операция}},
* {{нп3|Сызрань-Самарская аперацыя||ru|Сызрань-Самарская операция}}
 |узнагароды       = 
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Ордэн Чырвонага Сцяга}}{{!!}}{{Ордэн Чырвонага Сцяга}}
{{!}}}
'''Узнагароды Расійскай імперыі:'''
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}} [[Файл:Cross of St. George 3st.jpg|20px|link=Георгіеўскі крыж]] Георгіеўскі {{s|крыж 4 ступені}}{{!!}}[[Файл:Cross of St. George 3st.jpg|20px|link=Георгіеўскі крыж]] Георгіеўскі {{s|крыж 3 ступені}}
{{!}}}
 |Commons        = 
 |Rodovid        =
 |сувязі         = 
 |у адстаўцы     = 
 |роспіс         = 
}}
'''Гай Дзмітрыевіч Гай''' ('''Гайк Бжышкян(ц)''', {{lang-hy|Հայկ Բժշկյանց}}) {{ДН|18|2|1887|6}} — {{ДС|11|12|1937}} — савецкі ваеначальнік, Камкор, герой [[Грамадзянская вайна ў Расіі|Грамадзянскай вайны]]<ref name="БС">{{кніга
|аўтар =
|частка = Гай Гая Дмитриевич
|загаловак = Биографический справочник
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданне =
|месца = Мн.
|выдавецтва = «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки
|год = 1982
|том = 5
|старонкі = 133
|старонак = 737
|серыя =
|isbn =
|тыраж =
}}</ref>. 11 снежня [[1937]] расстраляны падчас кампаніі {{нп3|Рэпрэсіі ў РСЧА 1937-1938|масавых рэпрэсій у РСЧА|ru|Репрессии в РККА 1937—1938}}. Пасля смерці Сталіна рэабілітаваны.

== Біяграфія ==

=== Раннія гады ===
[[Армянін]], нарадзіўся ў [[Тэбрыз|Таўрызе]] ([[Персія]]), у сям'і народнага настаўніка.

У 1901 пераязджае ў [[Тбілісі|Тыфліс]], дзе вучыцца ў армянскай духоўнай семінарыі<ref name=ReferenceA>[http://karabah88.ru/history/persony/64_stalin_byl_ne_prav_poslav_gaia_na_eshafot.html Сталин был не прав, послав Гая на эшафот (Эдуард ГАСПАРЯН) (ПЕРСОНЫ. ИЗВЕСТНЫЕ АРМЯНЕ)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130526044013/http://karabah88.ru/history/persony/64_stalin_byl_ne_prav_poslav_gaia_na_eshafot.html |date=26 мая 2013 }} {{ref-ru}}</ref>.

З 1903 года браў удзел у рэвалюцыйным руху ў Закаўказзі<ref name="БС"/>. Член [[РСДРП]] з 1904 года (паказваюць на яго ўступленне ў [[Сацыял-дэмакратычная партыя Гнчакян|Армянскую сацыял-дэмакратычную (гнчакскую) партыю]] і ў атрад {{нп3|Армянскія федаі|фідаінаў|ru|Армянские федаи}}<ref name=ReferenceA />).

Пасля заканчэння школы інструктараў і афіцэраў у Тыфлісе добраахвотна адправіўся на фронт. Камандуе ротай армянскіх добраахвотнікаў у шостай дружыне, якая ваявала на [[Каўказскі фронт (Першая сусветная вайна)|Каўказскім фронце]] супраць туркаў. У першую сусветную вайну даслужыўся да чыну [[штабс-капітан]]а, генералам [[Мікалай Мікалаевіч Юдзеніч|Юдзенічам]] быў узнагароджаны трыма Георгіеўскімі крыжамі<ref name=ReferenceA />.

=== Служба ў РСЧА ===

Пасля [[Кастрычніцкая рэвалюцыя|Кастрычніцкай рэвалюцыі]] ўступіў у [[РКП(б)]]. Падчас [[Грамадзянская вайна ў Расіі|Грамадзянскай вайны]] на чале сфармаваных ім частак вёў барацьбу супраць [[Паўстанне Чэхаславацкага корпуса|Чэхаславацкага корпуса]] і {{нп3|Арэнбургскі Казачы Круг|Арэнбургскіх казакоў генерала Дутава|ru|Оренбургский Казачий Круг}}. У ліпені 1918 кіраваў абаронай [[Ульянаўск|Сімбірска]]. Нягледзячы на значную перавагу ў жывой сіле, артылерыі і выбары пазіцыі для абароны пацярпеў паразу ад наступу {{нп3|Народная армія|белых частак|ru|Народная армия}} падпалкоўніка [[Уладзімір Оскаравіч Капель|У. О. Капеля]], які ўзяў горад 21 ліпеня 1918. Камандаваў наступнымі часткамі і злучэннямі:

* ліпень — лістапад 1918 г.: {{нп3|24-я стралковая дывізія|1-я Сімбірская пяхотная дывізія|ru|24-я стрелковая дивизия}}<ref name="БС"/> (з лістапада 1918 — [[24-я стралковая дывізія|24-я Сімбірская]]), якая ўзяла [[Ульянаўск|Сімбірск]] і атрымала найменне «Самара-Ульянаўская Жалезная дывізія». За яго подпісам адпраўлена вядомая тэлеграма [[Ленін]]у, які папраўляўся пасля замаху: «Узяцце вашага роднага горада, гэта адказ за адну вашу рану, а за іншую рану будзе Самара». У дывізіі служыў [[Георгій Канстанцінавіч Жукаў|Г. К. Жукаў]], які пасля з вялікай павагай адгукаўся пра Гая ў сваіх мемуарах. Менавіта па ініцыятыве Гая Жукаў ў 1924 годзе паступіў у Вышэйшую кавалерыйскую школу ў Маскве.
* снежань 1918 — чэрвень 1919 г.: {{нп3|1-я армія, РСЧА|1-я армія|ru|1-я армия (РККА)}}<ref name="БС"/> ў складзе [[Усходні фронт РСЧА|Усходняга фронту РСЧА]], якую прыняў пасля адбыцця [[Міхаіл Мікалаевіч Тухачэўскі|М. М. Тухачэўскага]] на Паўднёвы фронт і якой камандаваў падчас {{нп3|Вясновы наступ Рускай арміі, 1919|вясновага наступу белых|ru|Весеннее наступление Русской армии (1919)}};
* жнівень-верасень 1919 г.: {{нп3|42-я стралковая дывізія, фарміравання 1919 года|42-я стралковая дывізія|ru|42-я стрелковая дивизия (формирования 1919 г.)}} {{нп3|Паўднёвы фронт, Грамадзянская вайна|Паўднёвага фронту|ru|Южный фронт (Гражданская война)}};
* з 25 верасня 1919 года па 3 сакавіка 1920 года<ref name="kav_gv_kom">[http://www.rkka.ru/cavalry/Gv/kav_gv_kom.html rkka.ru. cavalry. Кавалерия гражданской войны. Командный состав кавалерийских соединений и объединений] {{ref-ru}}</ref>: {{нп3|1-я Каўказская кавалерыйская дывізія|1-я Каўказская «дзікая» кавалерыйская дывізія|ru|1-я Кавказская кавалерийская дивизия}} {{нп3|Паўднёвы фронт, Грамадзянская вайна|Паўднёвага фронту|ru|Южный фронт (Гражданская война)}}.

Вясной 1920 камандаваў 2-м каўказскім кавалерыйскім корпусам {{нп3|Паўднёвы фронт, Грамадзянская вайна|Паўднёвага фронту РСФСР|ru|Южный фронт (Гражданская война)}}. Падчас [[Польска-савецкая вайна|савецка-польскай вайны]] — камандуючы {{нп3|3-і Кавалерыйскі корпус|3-м кавалерыйскім корпусам|ru|3-й кавалерийский корпус}}<ref name="БС"/>, гераічна дзеючым на [[Заходні фронт (Грамадзянская вайна ў Расіі)|Заходнім фронце РСФСР]]. У жніўні 1920 3-і Кавалерыйскі корпус з часткамі {{нп3|4-я армія, РСЧА|4-й арміі|ru|4-я армия (РККА)}} быў акружаны польскімі войскамі, пасля найцяжэйшых баёў {{нп3|інтэрнаванне|інтэрнаваны|ru|Интернирование}} ва [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]].

У 1922 годзе [[наркам]]ваенмар [[Армянская ССР|Арменіі]]<ref name="БС"/>, пасля займаўся ваенна-педагагічнай і навуковай працай.

У 1923 годзе скончыў {{нп3|Ваенна-акадэмічныя курсы вышэйшага камандавання РСЧА|Вышэйшыя ваенна-акадэмічныя курсы|ru|Военно-академические курсы высшего комсостава РККА}}. У маі таго ж года камандзір і ваенкам {{нп3|7 кавалерыйская дывізія, РСЧА|7-й кавалерыйскай дывізіі|ru|7-я кавалерийская дивизия (РККА)}}, потым [[3-і кавалерыйскі корпус|3-га кавалерыйскага корпуса]].

У 1924—1925 гадах начальнік ваеннага гарнізона [[Мінск]]а.

З 1926 года працягнуў вучобу ў [[Ваенная акадэмія імя М. В. Фрунзэ|Ваенную акадэмію імя Фрунзэ]]. Пасля яе заканчэння ў 1927 годзе<ref name="БС"/>, загадвае там кафедрай і праз два гады абараняе дысертацыю.

У 1933—1935 гадах прафесар кафедры ваеннай гісторыі {{нп3|Ваенна-паветраная інжынерная акадэмія імя М. Я. Жукоўскага|Ваенна-паветранай акадэміі імя Жукоўскага|ru|Военно-воздушная инженерная академия имени Н. Е. Жуковского}}<ref name="БС"/>.

Аўтар кніг «У баях за Савецкую Беларусь» і нарыса аперацый 3-га коннага корпуса (абедзве непублікаваныя).

=== Апала і гібель ===
У чэрвені 1935 быў зняты з усіх пастоў, звольнены з войска, выключаны з партыі. [[3 ліпеня]] 1935 быў арыштаваны па абвінавачванні ў «стварэнні ваенна-фашысцкай арганізацыі ў РСЧА». У лісце [[Генрых Рыгоравіч Ягода|Генрыху Ягодзе]] са следчага ізалятара прызнаў, што, «будучы выпіўшы, у прыватнай гутарцы з беспартыйным, сказаў, што „трэба прыбраць Сталіна, усё роўна яго прыбяруць“»<ref name="strakh">Соколов Б. В. Наркомы страха. М.: АСТ-Пресс, 2001. С. 78</ref>. Жонка Гая, Наталля Якаўлеўна звярнулася па дапамогу да старога рэвалюцыянера {{нп3|Пётр Аляксеевіч Кобазеў|Пятра Кобазева|ru|Кобозев, Пётр Алексеевич}}, якому Сталін праз памочніка перадаў: «НКУС разбярэцца». [[15 кастрычніка]] 1935 года быў прысуджаны [[Адмысловая нарада пры НКУС СССР|Адмысловай нарадай пры НКУС СССР]] па абвінавачванні ў дачыненні да контррэвалюцыйнай групы да 5 гадоў лагераў<ref name="memor">Сайт таварыства [[Мемарыял (арганізацыя)|«Мемарыял»]]</ref>. Пры перасылцы ў Яраслаўскую турму 22 кастрычніка 1935 года здзейсніў пабег<ref>[http://www.urantia-s.com/library/shreider-nkvd-2 Шрейдер М. П. НКВД изнутри: Записки чекиста. — М. : Возвращение, 1995.]</ref>, але ўжо праз некалькі дзён быў затрыманы супрацоўнікамі НКУС<ref>[http://pki.botik.ru/articles/p-ivanov1989gai.pdf Мясников, В. Последний бой Гая // Коммунар. — 1989.]</ref><ref>{{артыкул|загаловак=Как комкор Гай наркому Ягоде свинью подложил|спасылка=http://gazeta.aif.ru/online/longliver/83/19_01|выданне= «АиФ Долгожитель»|год=9 декабря 2005 г.|нумар=23 (83)}}</ref>.

Два гады знаходзіўся ў зняволенні. У канцы [[1937]] ([[11 снежня]]) у ходзе кампаніі [[Рэпрэсіі ў РСЧА 1937-1938|масавых «чыстак» у РСЧА]] быў расстраляны{{заўвага|У справе Гая змяшчаецца абвінавачванне ва ўдзеле «ў антысавецкай тэрарыстычнай арганізацыі правых»<ref>АП РФ, оп. 24, дело 413, лист 252, [http://lists.memo.ru/d7/f487.htm Списки жертв]</ref>.}}. Пасля смерці Сталіна рэабілітаваны і адноўлены ў партыі (пасмяротна).

== Узнагароды ==
* За ўдзел у [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайне]] узнагароджаны двума [[Георгіеўскі крыж|Георгіеўскімі крыжамі]] і адным [[Георгіеўская медаль|медалём]].
* Быў двойчы ўзнагароджаны [[Ордэн Чырвонага Сцяга|Ордэнам Чырвонага Сцяга]]<ref name="http://rkka.ru/">[http://rkka.ru/handbook/personal/okz.htm КАВАЛЕРЫ ОРДЕНА КРАСНОГО ЗНАМЕНИ РСФСР], Присвоение 2-oго ордена Красного Знамени.</ref>: у [[1918]] годзе за баявыя дзеянні ў раёне [[Волга|Волгі]] і ў [[1920]] годзе за польскую кампанію<ref name="http://rkka.ru/" />.
* ганаровы грамадзянін Мінска<ref>[http://www.noev-kovcheg.ru/mag/2012-10/3269.html Гая Дмитриевич Гай, «Железный» комдив] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140429080144/http://www.noev-kovcheg.ru/mag/2012-10/3269.html |date=29 красавіка 2014 }}</ref>

== Памяць ==
[[Файл:Gayk monument in Togliatti.JPG|250px|thumb|Помнік Г. Гаю ў школьным двары, [[Тальяці]]]]
[[Файл:1967 CPA 3503.jpg|right|250px|thumb|[[Паштовая марка]] СССР, [[1967]]]]
* У [[1959]] годзе ў [[Арэнбургская вобласць|Арэнбургскай вобласці]], як мяркуецца, імем Гая названы названы [[Гай (горад)|горад]].
* У Ерэване яго імем названы праспект, а таксама пастаўлены помнік.
* У Чыгуначным раёне горада [[Ульянаўск]]а ў [[1967]] годзе яго імем названа вуліца, якая стала праспектам, а таксама ўзведзены помнік.
* Маюцца таксама вуліцы Гая ў гарадах [[Гродна]], [[Мінск]]<ref name="БС"/>, [[Самара]], [[Арэнбург]] і [[Стары Аскол]]; і бульвар Гая ў горадзе [[Тальяці]].
* У цэнтральнай частцы г. [[Арэнбург]]а ў гонар Г. Д. Гая названая вуліца, на якой усталяваны яго бюст.
* У [[1963]] годзе ў яго гонар быў названы рачной пасажырскі цеплаход {{нп3|Дунай, тып рачных судоў|праекта 305|ru|Дунай (тип речных судов)}} «Камдзіў Гай».
* У [[1967]] годзе была выпушчаная [[паштовая марка]] СССР, прысвечаная Гаю.
* Гайк Бжышкян некалькі разоў згадваецца ў рамане {{нп3|Хачык Дашценц|Хачыка Дашценца|ru|Khachik Dashtents}} «Кліч аратых», які апавядае аб партызанскай барацьбе армянскіх [[гайдукі|гайдукоў]] супраць [[Асманская імперыя|асманскіх]] уладаў на рубяжы XIX—XX стагоддзяў.
* Г. Д. Гай — персанаж фільмаў «Пыл пад сонцам» (Літоўская кінастудыя, 1977) і «{{нп3|Падданыя рэвалюцыі, фільм|Падданыя рэвалюцыі|ru|Подданные революции (фильм)}}» (Свярдлоўская кінастудыя, 1987).
* Г. Д. Гай — персанаж рамана «Дыктатар» (Выдавецкі дом «Армада», 1998).

== Сачыненні ==
* ''Первый удар по Колчаку''. Ленинград, 1926.
* [http://leb.nlr.ru/edoc/317186/На-Варшаву!-Действия-3-конного-корпуса-на-Западном-фронте-Июль-август-1920-г ''На Варшаву! Действия 3 конного корпуса на Западном фронте''. Москва — Ленинград, 1928.]{{Недаступная спасылка}}
* ''В боях за Симбирск''. Ульяновск, 1928.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Гай, Гая Дмитриевич // Гражданская война и военная интервенция в СССР: Энциклопедия. — М., 1983. — С. 138.
* [http://leb.nlr.ru/edoc/317186/%D0%9D%D0%B0-%D0%92%D0%B0%D1%80%D1%88%D0%B0%D0%B2%D1%83 Гай, Гая Дмитриевич (Канд. ист. наук; 1887—1937) // На Варшаву! Действия 3 конного корпуса на Западном фронте. Июль-август 1920 г.]{{Недаступная спасылка}}
* {{кніга
 |аўтар         = [[Гайк Аршакавіч Арапецян|Айрапетян Г. А.]]
 |частка         = 
 |загаловак      = Железный Гай
 |арыгінал      = 
 |спасылка        = 
 |адказны = Предисловие [[Сямён Міхайлавіч Будзённы|С. М. Будённого]]
 |выданне       = 
 |месца         = М.
 |выдавецтва  = [[Воениздат]]
 |год           = 1980
 |том           = 
 |старонкі      = 
 |старонак       = 124
 |серыя         = Полководцы и военачальники
 |isbn          = 
 |тыраж         = 
}}
* ''{{нп3|Аляксандр Міхайлавіч Дунаеўскі|Дунаевский А. М.|ru|Дунаевский, Александр Михайлович}}'' По следам Гая. — Свердловск: Средне-Уральское книжное издательство, 1975. — 272 с.
* ''Лазарев С. Е.'' Подрезанные крылья (Неизвестное из жизни спецслужб) // Военно-исторический журнал. 2012. № 5 (625). С. 66-70.
* ''Лазарев С. Е.'' Судьба комкора Г. Д. Гая в контексте трагических событий 1930-х гг. // История в подробностях. «Большой террор». Москва, 2012. № 6 (24). С. 22-27.
* ''{{нп3|Сяргей Яўгенавіч Лазараў|Лазарев С. Е.|ru|Лазарев, Сергей Евгеньевич}}'' Социокультурный состав советской военной элиты 1931—1938 гг. и её оценки в прессе русского зарубежья. — Воронеж: Воронежский ЦНТИ — филиал ФГБУ «РЭА» Минэнерго России, 2012. — 312 с. — 100 экз. — ISBN 978-5-4218-0102-3
* {{артыкул
 |аўтар = 
 |загаловак = Железный Гай
 |спасылка = http://ulpressa.ru/news/2010/09/18/article131285/
 |мова = 
 |выданне = Губернский вестник
 |тып = 
 |год = 2010
 |том = 
 |нумар = 
 |старонкі = 
 |doi = 
 |issn = 
 }}{{Недаступная спасылка}}
* М. Шумейка. Камандзір жалезнай дывізіі // {{крыніцы/ПГКБ|1987|1}}. С.40—43.

== Спасылкі ==
* [http://www.noev-kovcheg.ru/mag/2012-10/3269.html Гая Дмитриевич Гай, «Железный» комдив] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140429080144/http://www.noev-kovcheg.ru/mag/2012-10/3269.html |date=29 красавіка 2014 }} {{ref-ru}}
{{Бібліяінфармацыя}}

{{DEFAULTSORT:Гай Гая Дзмітрыевіч}}
[[Катэгорыя:Рэвалюцыянеры Арменіі]]
[[Катэгорыя:Члены РСДРП]]
[[Катэгорыя:Удзельнікі Першай сусветнай вайны (Расійская імперыя)]]
[[Катэгорыя:Узнагароджаныя Георгіеўскім медалём]]
[[Катэгорыя:Царскія афіцэры на службе ў РСЧА]]
[[Катэгорыя:Удзельнікі Грамадзянскай вайны ў Расіі]]
[[Катэгорыя:Члены КПСС]]
[[Катэгорыя:Палітыкі Арменіі]]
[[Катэгорыя:Постаці Мінска]]
[[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя военачальнікі]]
[[Катэгорыя:Мемуарысты СССР]]
[[Катэгорыя:Пасмяротна рэабілітаваныя ў СССР]]
[[Катэгорыя:Военачальнікі СССР]]
[[Катэгорыя:Асобы на марках]]