Татар яҙмаһы

Татар яҙмаһы

Татар яҙмаһы — татар теленең яҙмаһы. Төрлө ваҡытта төрлө яҙыу системаһы ҡулланылған:

• Ғәрәп яҙмаһы — 1927 йылға тиклем; Ҡытай Халыҡ Республикаһында йәшәүсе аҙ һанлы татарҙар әлеге ваҡытта ла ғәрәп яҙмаһын ҡуллана.
• Латин алфавиты — 1927—1939 йылдарҙа; XX һәм XXI быуат сиктәрендә латиницаны тергеҙергә тырышыу күҙәтелгән; Төркиә, Финляндия, Чехия, Польша, АҠШ, Австралия татарҙары әлеге ваҡытта татар латиницаһын ҡуллана.
• Кириллица — 1939 йылдан алып әлеге көнгә тиклем; суҡынған татарҙар XIX быуаттан бирле кириллицаны ҡулланған.

Сағыштырыу таблицаһы

Кириллик әлифбаһы			Ғәрәп әлифбаһы		Латин әлифбаһы
Кириллик (с 1939)	Исем	Ильминский Әлифбаһы (XIX в.)	Иҫке имлә (1920 тиклем)	Яңы имлә (1920—1927) Ғәрәп (2012)	Яңалиф (1927—1939)	Яңалиф-2 (1999)	Латин әлифбаһы (2012)
А а	а	А а	ا ,آ	ﯪ	A a	A a	A a
Ә ә	ә	Ӓ ӓ	ا ,ه	ﺋﻪ	Ə ə	Ə ə	Ä ä
Б б	бы	Б б	ب	ب	B ʙ	B b	B b
В в	вы	В в	ۋ	ۋ	V v	V v	V v
—	вэ (у)	—	و	و	—	W w	W w
Г г	гэ	Г г	گ	ﮒ	G g	G g	G g
—	гы	—	ع ,غ	ﻉ	Ƣ ƣ	Ğ ğ	Ğ ğ
Д д	ды	Д д	د	ﺩ	D d	D d	D d
Е е	е	Е е	ي	ى	E e (Je je)	E e (Ye ye)	E e, Ye ye
Ё ё	йо	Ё ё	يو	يؤ	Jo jo	Yo yo	Yo yo
Ж ж	жы	Ж ж	ژ	ژ	Ƶ ƶ	J j	J j
Җ җ	җэ	Ж ж	ج	ﺝ	Ç ç	C c	C c
З з	зы	З з	ز	ﺯ	Z z	Z z	Z z
И и	и	И и	ي	ئی	I i	İ i	İ i
Й й	йы	Й й	ي	ي	J j	Y y	Y y
К к	кэ	К к	ﮎ	ﮎ	K k	K k	K k
—	кы	—	ق	ق	Q q	Q q	Q q
Л л	лы	Л л	ل	ل	L l	L l	L l
М м	мы	М м	م	م	M m	M m	M m
Н н	ны	Н н	ن	ن	N n	N n	N n
Ң ң	ңы	Ҥ ҥ	نک ,ڭ	ڭ	Ꞑ ꞑ	Ꞑ ꞑ	Ñ ñ
О о	о	О о	و	ﯰ ِ	O o	O o	O o
Ө ө	ө	Ӧ ӧ	و	ﯰ	Ɵ ɵ	Ɵ ɵ	Ö ö
П п	пы	П п	پ	ﭖ	P p	P p	P p
Р р	ры	Р р	ﺭ	ﺭ	R r	R r	R r
С с	сы	С с	ﺱ	ﺱ	S s	S s	S s
Т т	ты	Т т	ت	ت	T t	T t	T t
У у	у	У у	و	ﯮ ِ	U u	U u	U u
Ү ү	ү	Ӱ ӱ	و	ﯮ	Y y	Ü ü	Ü ü
Ф ф	фы	Ф ф	ف	ف	F f	F f	F f
Х х	хы	Х х	خ ,ﺡ	ﺡ	X x	X x	X x
Һ һ	һэ	Х х	ه	ه	H h	H h	H h
Ц ц	цы	Ц ц	—	تس	Ts ts	Ts ts	Ts ts
Ч ч	чы	Ч ч	چ	ﭺ	C c	Ç ç	Ç ç
Ш ш	шы	Ш ш	ش	ﺵ	Ş ş	Ş ş	Ş ş
Щ щ	щы	Щ щ	—	شچ	Şc şc	Şç şç	Şç şç
Ъ ъ	ъ	Ъ ъ	ء	—	’	—	—
Ы ы	ы	Ы ы	ي	ئ ِ	Ь ь	I ı	I ı
Ь ь	ь	Ь ь	—	—	—	’	—
Э э	э	Э э	ي	ئ	E e	E e	E e
Ю ю	ю	Ю ю	يو	يو	Ju Ju (Jy jy)	Yu yu (Yü yü)	Yu yu (Yü yü)
Я я	я	Я я	يا	يا	Ja Ja (Jə jə)	Ya ya (Yə yə)	Ya ya (Yä yä)

Иҫкәрмәләр

1. Хәҙерге кириллицала тартынҡылар өсөн ğ и q ҡайһы берҙә түбәндәге диграфтар гъ и къ ҡулланыла.
2. Иҫке имләлә һуҙынҡы өнгә башланған һүҙҙәр башында мотлаҡ тейеш булған хәмзә билдәле мотлаҡ тейеш булған أ ,إ әлиф яҙылған.
3. Иҫке имләлә һәм хәҙерге ғәрәп графикаһында, ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе яҙғанда, ғәрәп хәрефтәре ﺡ خ ذ ص ض ظ ط ع ҡулланыла.
4. Яңы имләлә һуҙынҡы өнгә башланған һүҙҙәр башында хәмзәле ئ мотлаҡ тейеш йа яҙылған.
5. Ильминский алфавитында ять, фита һәм һәм десятеричный хәрефтәре ҡулланылыуы мөмкин.

Хәҙерге алфавит

1939 йылдың 5 майында Татар АССР-ының Юғары Советы Президиумының шул уҡ йылдың 17 авгусында ТАССР Законы менән раҫланған «Татар яҙмаһын латинлаштырылған алфавиттан рус графикаһы нигеҙендәге алфавитҡа күсереү тураһында» тигән указ ҡабул итә. Шуға ярашлы атар алфавиты 38 хәрефтән торған берҙәм дәүләт татар алфавиты билдәләнгән.. Татарҙарҙың күпселеге татар автономияһынан ситтә йәшәүенә ҡарамаҫтан, улар өсөн дә был алфавит ҡулланылыу өсөн мотлаҡ булып сыҡҡан.

Профессор М. Фазлуллиндың тәүге проекты диакритиканан тулыһынса баш тартмаҡ һәмаь, жъ, нъ, оь, уь, хъ.диграфтар ҡулланмаҡ булған. Әммә бындай вариант уңайһыҙ булыу сәбәпле кире ҡағыла. Бынан һуң, Ғәбделхәй Ҡорбанғәлиев һәм Мөхәммәт Рамаҙанов проекты буйынса, хәҙерге көндә лә ҡулланылған — алты хәреф өҫтәлгән (Ө, Ә, Ү, и Һ яңәлифтән алынған, ә Җ һәм Ң оҡшаш кириллица хәрефтәренән булдырылған) — алфавит ҡабул ителгән.

А а	Ә ә	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Җ җ	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ү ү	Ф ф	Х х	Һ һ	Ц ц	Ч ч	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Алфавит хәрефтәрен биреү тәртибен Татарстан Республикаһының Дәүләт Советы 1997 йылғы Ҡарары нығытып ҡуйған. Быға тиклем Әә, Өө, Үү, Җҗ, Ңң, Һһ өҫтәмә хәрефтәре алфавит аҙағында урынлашҡан булған. Бынан 8 йыл элек, 1989 йылда, къ (q), гъ (ğ) увуляр өндәрен, шулай уҡ ижекһеҙ ярым һуҙынҡы в (w) өндәрен тамғалау өсөн Ққ, Ғғ һәм Ўў өҫтәмә хәрефтәрен индереү тураһында ҡарар ҡабул ителгән булған. Әммә был ҡарар, берҙән, латин алфавитына күсеүҙе көткәнлектән, икенсенән, был хәрефтәрҙе ҡулланышҡа индереү татар теленең орфографияһын тулыһынса үҙгәртеү ҡатмарлығынан сығып, тормошҡа ашырылмай ҡалған.

Интернет селтәрҙәренең киң таралыуы стандарт бүленештәрҙә раскладка өҫтәмә кириллицала хәрефтәрҙең булмауы сәбәпле, текст яҙыу проблемаһы барлыҡҡа килде. Береһе киң таралған ҡарар Татнеттың киң таралған ҡарарҙарының береһе булып казановица практик транскрипция системаһын ҡулланыу булды. Тик 2001 йылда сыҡҡан OC Windows XP башлап, бөтә башҡа алдан билдәләнгәнсә по умолчанию Microsoft Windows ғаиләһе операция системалары үҙ составында татар клавиатураһына, һәм шулай уҡ кәрәкле киңәйтелгән кириллица шрифтына эйә. Хәҙерге ваҡытта OC Windows һәм Юникодтың иң яңы версиялары киң таралыуы менән бәйле, казановица актуаллеген юғалтты.

2013 йылдан граждандарҙың дәүләт органдарына мөрәжәғәттәрендә латин һәм ғәрәп алфавиттарын ҡулланыу мөмкин (ҡара: түбәндә). Татарстан Парламенты, 2012 йылдың 24 декабрендә раҫлаған Телдәр тураһындағы законға ярашлы, латин алфавиты нигеҙендәге татар әлифбаһы түбәндәгесә:

Латиница нигеҙендә

A a	Ä ä	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f
G g	Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j	K k	Q q
L l	M m	N n	Ñ ñ	O o	Ö ö	P p	R r
S s	Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	W w	X x
Y y	Z z	'

Татар телендәге хәрефтәрҙең йышлығы

Татар теленең яҙма корпусы материалына таянып:

Ҡалып:ОРИСС Баҫманың ҙур булмаған өлөшөн (28,5 КБ) анализлауға нигеҙләнеп intertat.ru 2017 йыл 27 июль архивланған.:

Ғәрәп алфавиты нигеҙендә

Иҫке имлә

Ғәрәп графикаһы нигеҙендәге алфавит X быуаттан 1920 йылға саҡлы ҡулланылған. Ислам дине ҡабул ителгәндән башлап, ҡаҙан татарҙарның ата-бабалары уны ҡуллана башлаған. «Яңа имлә» — яңы яҙманан айырмалы рәүештә, «иске имлә» — иҫке яҙма тигән атама алған.

Татар теленең әлифбаһы. Сәғит Хәлфин. Мәскәү 1778 й.

آ	ا	ب	پ	ت	ث	ج	چ
ح	خ	د	ذ	ر	ز	ژ	س
ش	ص	ض	ط	ظ	ع	غ	ف
ق	ك	گ	ڭ	ل	م	ن	ه
و	ۋ	ي

Ғәрәп телендә булмаған өндәр урынына өҫтәмә графемалар ҡулланыла:

• п, ч, ж, г өсөн — گ ژ چ پ ғәрәп-фарсы графемалары

• ң и в өсөн — ۋ ڭ

Яңы имлә

Татар АССР-ының Халыҡ комиссарҙары советының 1920 йылғы 19 декабрь Декреты менән ғәрәп яҙмаһын татар телендә ҡулланыуға асыҡлыҡ индерелгән һәм ябайлаштырылған: ҡайһы бер хәрефтәр һәм тамғалар алынған, өҫтәмә хәрефтәр индерелгән. 1925 йылдың ноябрендә ТАССР Халыҡ мәғариф комиссариатының Академик үҙәге, яңы ҡағиҙәләрҙе бөтә совет учреждениеларында, мәктәптәрҙә һәм татар матбуғатында ҡулланылыуы мотлаҡлығы тураһында ҡарар сығарған. «Яңы имлә» татар телендә 1927 йылға саҡлы ҡулланылған, унан һуң латин графикаһы нигеҙендәге «яңәлиф» индерелгән.

Татар алфавиты ғәрәп графикаһы нигеҙендә (1920—1927).

ئا	ﺋﻪ	پ	ب	ت	ج	چ	ح
د	ر	ز	ژ	س	ش	ع	ف
ق	ك	گ	ڭ	ل	م	ن	و
ۋ	ی	ئو	ئوُ	ئ

Кириллица нигеҙендә

Ильминский әлифбаһы

Үҙенең эшен дауам итеүселәре менән рус алфавитын Волга буйы халыҡтары телдәре өсөн үҙгәртеп эшләгән Н. И. Ильминскийҙың миссионер эшмәкәрлеге менән татар теленең кириллица нигеҙендә эшләнгән стандартлаштырылған беренсе алфавиты бәйле. Ильминский алфавиты татар халҡын христианлаштырыу өсөн ҡулланылған, һәм шуға күрә мосолман татарҙар уны файҙаланмаған. Беренсе алфавиты баҫма. Ильминский алфавитына таянып яҙылған беренсе баҫма — әлифба — 1861 йылда сыҡҡан.

Урыҫ алфавитынан тыш был алфавитта Ӓ ӓ, Ӧ ӧ, Ҥ ҥ, Ӱ ӱ хәрефтәре булған. Әлеге ваҡытта был алфавитты фәҡәт керәшендәр генә ҡуллана, өҫтәүенә, улар әле лә православие исемдәрен революцияға тиклем яҙылышта һәм ять,фита һәм десятеричный хәрефтәрен ҡуллана алалар.

А а	Ӓ ӓ	Б б	(В в)	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж	З з
И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	Ҥ ҥ	О о	Ӧ ӧ	П п
Р р	С с	Т т	У у	Ӱ ӱ	(Ф ф)	(Х х)	(Ц ц)	Ч ч	Ш ш
(Щ щ)	(Ъ ъ)	Ы ы	(Ь ь)	Э э	Ю ю	Я я

Латиница нигеҙендә

Латинлаштырыу буйынса тәүге ынтылыштар

1908—1909 йылдарҙа татар шағиры Сәғит Рәмиев үҙ әҫәрҙәрен яҙғанда латин алфавитын ҡуллана башлаған. «Ҡаты һуҙынҡыларҙы» билдәләү өсөн ул ea, eu, eo, ei диграфтарын ҡулланыуҙы тәҡдим иткән. Әммә «ғәрәпселәр» уға проектын тормошҡа ашырыу мөмкинлеген бирмәгән.

Әммә тиҙҙән совет власы СССР-ҙың бөтә төрки телле республикаларында ла латинлаштырыу үткәргән. Был маҡсатта Мәскәүҙә махсус «Яңы алфавит буйынса үҙәк комитет» ойошторолған. Латинлаштырыуға беренсе реаль аҙым булып1924 йылда «Эшче» («Эшсе») гәзитендә баҫылған татар-башҡорт латиницаһы булған. Хәрефтәрҙең әйтелеше инглиз алфавитына нигеҙләнгән, ә үҙенсәлекле башҡорт өндәре диграфтар аша бирелгән. Был проект кире ҡағылған.

Яңәлиф

1924 йылда Баҡыла һәм 1927 йылда Ташҡәнттә төркиәтселәр конференцияһы саҡырылған. делегация Ике конференцияла ла яҙыусы Ғәлимйән Ибраһимов етәкләгән татар делегацияһы, шулай уҡ ҡаҙаҡ делегацияһы алмаштырыуға ҡаршы сығыш яһай. Өсөнсө конференция Ҡазанда үткән. Был юлы татар делегацияһы латин алфавиты күсеүҙе башларға ризалашҡан. 1926 йылдың апрелендә Ҡазанда «Яңы татар алфавиты йәмғиәте» («Jaŋa tatar əlifвasь»/«Яңа татар әлифбасы»).эшләй башлаған.

Яңәлиф хәрефтәре һәм уларҙың ғәрәп аналогтары (1927 йыл)

1927 йылдың 3 июленән Яңәлиф татар теленең рәсми яҙмаһы тип иғлан ителгән. 1928 йылда яңәлиф үҙгәртеп ҡоролған һәм 12 йыл дауамында ҡулланылған. Сығанаҡтар унда 34 хәреф булған тиҙәр, тик 34-се хәрефтең ниндәй булыуын айырып күрһәтә алмаған: был диграф Ьј йәки апостроф булғанмы. Шул уҡ алфавитта хәрефтәр тәртибе тураһында төрлө мәғлүмәттәр бар (Ə A-нан һуң, йәки Е, Ь-ләрҙән һуң йәки Ƶ, Y-ләрҙән һуң, Ş йәки Х -тарҙан һуң ҡуйылған).

Татар алфавиты латин графикаһы нигеҙендә (1927—1939):

A a	B ʙ	C c	Ç ç	D d	E e	Ə ə	F f
G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L l	M m
N n	Ꞑ ꞑ	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ
Ь ь

1939 йылда ул кириллица алфавиты менән алмаштырыла. Билдәләп үтер кәрәк, латиницаны 12 йыл буйына әүҙем ҡулланғанда, шулай уҡ ғәрәп алфавиты (яңа имлә лә, иске имлә лә) файҙаланылған. Мәҫәлән, Муса Йәлилдең беренсе Моабит дәфтәре яңәлиф менән, икенсеһе — ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған. Ике дәфтәр ҙә, рәсми рәүештә кириллицаны индергәндән һуң, немец төрмәһендә яҙылған.

Шулай уҡ яңәлиф нацист пропагандаһында ҡулланылған. Мәктәптәрҙә күп осраҡта һуғышҡа тиклем сығарылған дәреслектәр ҡулланылғанлыҡтан, сикләнгән һандағы яңәлиф илленсе йылдарға тиклем әлегә күпселекте тәшкил иткән. Яңәлифте татар диаспораһының бер өлөшө, шул иҫәптән «Азат Европа» радио хеҙмәте файҙаланған.

1999 йылғы Латиница

Совет власы осоронан һуң кириллицаны латиница менән алмаштырыу тураһындағы мәсьәлә әүҙем тикшерелгән. Һөҙөмтәлә Татарстан Республикаһының 1999 йылдың 12 сентябрендә сығарылған «Латин графикаһы нигеҙендә татар алфавитын тергеҙеү тураһында»ғы 2352-се һанлы Законы яңы татар алфавитын раҫлаған, әммә Рәсәй Федерацияһы Конституцион судының 2004 йылдың 16 ноябрендә ҡабул ителгән 16-П һанлы Ҡарары менән туҡтатылған. Шулай ҙа, тәүҙә латиницаның был версияһы киң ҡулланылған, ошо яҙыу менән татар теленең уҡыу һәм белешмә әҙәбиәте баҫылып сыҡҡан.

2004—2005 йылдарҙа латиницаны рәсми ҡулланыуҙы бөтөргәндән һуң, 2011—2012 йылдарҙа республика латин хәрефтәрен ҡулланған алфавитты төрөк алфавитына һәм дөйөм төрки алфавитына бер аҙ яҡынайтыу яғына үҙгәрткән (ҡайһы бер өҫтәмә хәрефтәр 1999 йылғы латиницанан айырыла).

Аҫҡы элементы сығып торған N n хәрефе

A a	Ə ə	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f
G g	Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j	K k	Q q
L l	M m	N n	Ꞑ ꞑ	O o	Ɵ ɵ	P p	R r
S s	Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	W w	X x
Y y	Z z	’

Күпселек шрифтарҙа яңы латин алфавитының 3 хәрефе булмағанлыҡтан, интернетта Ә урынына Ä, Ө — Ö, Ң — Ñ файҙаланырға рөхсәт итеү планлаштырылған. Бындай алфавит Азатлык радиоһы сайтында ҡулланылған.

Бынан тыш, 2003 йылда Татарстан Республикаһының рәсми сайтында Иналиф "Интернет-алфавит"ын тикшереүҙе тәҡдим иткән (Интернет һәм татар. әлифба һүҙҙәренән). Был алфавиттың төп маҡсаты булып, диакритик тамғаларҙы ҡулланмай, стандарт инглиз клавиатураһы ярҙамында татар текстарын яҙыу һәм эшкәртеү мөмкинлегенә эйә булыу торған. Был алфавиттың Inalif2 модификацияһы www.suzlek.ru татар-рус һүҙлегендә файҙаланыла.

Латин әлифбаһына күсеү тирәләй низағ тураһында

Тел үҙаллығына ынтылыш

1980-се йылдар аҙағында (асыҡлыҡ һәм үҙгәртеп ҡороу осоро) ҡайһы бер татар телселәре һәм яҙыусылары латин графикаһына кире ҡайтыу мәсьәләһен күтәргән. 990 йылдар башында уҡ, СССР тарҡалғандан һуң, ҡайһы бер элекке төрөк союздаш республикаларында латин хәрефтәренә күсеү менән бер үк ваҡытта, Татарстанда рәсми рәүештә латин графикаһына күсеү мәсьәләһе хәл ителә башлаған. 1997 йылда Ҡаҙанда үткән Икенсе Бөтә донъя татарҙары конгресы республика властарына латиница нигеҙендә татар теленең алфавитын тергеҙеүҙе тәҡдим иткән.

1999 йылдың 15 сентябрендә Татарстандың Дәүләт советы (парламент) «Латин графикаһы нигеҙендә татар алфавитын тергеҙеү тураһында» тигән закон ҡабул иткән, һәм ул 2001 йылдың 1 сентябрендә үҙ көсөнә ингән.

Кириллицанан латин алфавитына күсеү яйлап, тиҫтә йыл эсендә, үтер тип фараз ителгән. 2000 йылдың көҙөнән латиница, эксперимент рәүешендә, бер нисә мәктәптә ҡулланылған. 2011 йылға тиклем, латин алфавитына күсеүҙе тамамлау күҙалланған, баҫма продукция кириллицала ла, латин алфавиты нигеҙендә лә сығарылырға тейеш булған.

Федераль властарҙың ғәмәлдән сығарыуы һәм республиканың дәғүәләшеүе

2002 йылдың 15 ғинуарында Рәсәй Федерацияһының Дәүләт Думаһы «РФ халыҡтары телдәре тураһында» Федераль Законына төҙәтмә индерҙе, РФ дәүләт теле һәм РФ республикалары дәүләт телдәренең график нигеҙе булып кириллица тора, тип билдәләне. Был ваҡытта яҙмаларын латин алфавиты нигеҙенә күсерергә теләгән Рәсәй республикалары араһында Татарстан һәм Карелия булған.

2004 йылдың октябрендә Рәсәй Федерацияһының Конституция суды татар теле статусына ҡағылған нисә мәсьәләне ҡараған.

Беренсе мәсьәлә татар телен мәктәпкәсә, мәктәп һәм урта махсус уҡыу йорттарында уҡытыуға мөнәсәбәтле Татарстан Республикаһының «Татарстан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында» һәм «Мәғариф тураһында» закондарының конституционлығына ҡағылышлы булған. Татарстан Республикаһы Дәүләт Советы башлығы Фәрит Мөхәмәтшин судта хәбәр иткәнсә, татарҙар компактлы йәшәгән урындарҙа (күбеһенсә ауыл ерендә) бөтә предметтар татар телендә уҡытыла. Шулай уҡ милли аҙсылыҡ өсөн мәктәптәрҙә барлыҡ предметтар шул ерле халыҡ, мәҫәлән, сыуаш телендә уҡытыла. Татарстанда рус телле халыҡ 47 %, шуға ҡаршы 53 % татар йәшәүе менән бәйле, һәр халыҡтың «үҙенсәлекле телдәрен һаҡлау» маҡсатында, республика властары бер тигеҙ күләмдә ике дәүләт телендә — рус һәм татар — уҡытыу программаһы ҡабул иткән. Шул уҡ ваҡытта Татарстан юғары уҡыу йорттарында уҡытыу рус телендә генә түгел, ә өлөшләтә татар телендә, ә эш башҡарыу — бер үк ваҡытта рус һәм татар телдәрендә алып барыла.

Татарстан Республикаһы Юғары суды һәм парламенты биргән икенсе мәсьәлә —улар кириллицаны рәсәй телдәренең барыһы өсөн дә мотлаҡ тигән «РФ халыҡтары телдәре тураһында» РФ Законының конституцион түгеллеген таныуҙы һораған. Татарстан Дәүләт Советы һәм Юғары суды, милли телдең график нигеҙен федерация субъекты үҙ аллы хәл итә ала тигән ышанғанлығына тоғро.

Конституция суды ҡарары

2004 йылдың 16 ноябрендә РФ Конституция суды, Татарстан властарының татар яҙмаһын кириллицанан латиницаға күсерергә ынтылыуын кире ҡағып, закондар сығарыу федераль органы дәүләт телдәренең график нигеҙен билдәләү хоҡуғына эйә тип таный.

Рәсәй халыҡтарының дәүләт телдәренең берҙәм график нигеҙен билдәләү «тарихи формалашҡан реалияларҙы легитимлаштыра», «дәүләт берҙәмлеген һаҡлау маҡсатында — дөйөм федераль телдең һәм дәүләт телдәренең гармонияла булыуын һәм эшмәкәрлеген көйләүҙе тәьмин итә» һәм шул уҡ ваҡытта «Рәсәй граждандарының тел өлкәһендәге хоҡуҡтарын һәм азатлығын тормошҡа ашырыууға» ҡамасауламай.

Конституция суды, «тарихи-мәҙәни, ижтимағи һәм сәйәси реалияларға һәм Рәсәйҙең күп милләтле халҡының мәнфәғәттәренә яуап биргән осраҡта» график нигеҙҙе үҙгәртеү мөмкин, тип билдәләне. Әммә республиканың бындай ҡарарҙы бер яҡлы хәл итеүе «федератив берҙәмлектең ҡаҡшауына һәм граждандарҙың, шул иҫәптән был тел туған теле булған республиканан ситтә йәшәүсе кешеләрҙең, хоҡуҡтарын һәм азатлығын сикләүгә» килтереүе мөмкин.

Был ҡарарҙы иғлан иткәндән һуң, Татарстан Республикаһының Дәүләт Советы башлығы Фәрит Мөхәмәтшин, республика властары был мәсьәлә буйынса башҡа төрлө судтарға, шул иҫәптән, Европа судына, мөрәжәғәт ителмәйәсәк, тип белдерҙе.

2004 йылдың 28 декабрендә ТР Юғары суды ҡарары менән ТР прокурорының «Латин графикаһы нигеҙендә татар алфавитын тергеҙеү тураһында» тигән 2352-се закондың эшләмәүен таныу ғаризаһы ҡәнәғәтләндерелде. Шулай итеп, 5 йылдан саҡ ҡына ашыуыраҡ йәшәп ҡалғандан һуң, 1999 йылғы татар латиницаһын 2005 йылдың 22 ғинуарынан рәсми рәүештә ҡулланыуҙы туҡтатыла, һәм, республика законына ярашлы, эксперимент тәртибендә ҡулланыуҙа ҡалдырылған.

Артабан Юғары судтың был ҡарары 2012 йылдың 24 декабрендә ҡабул ителгән «Татарстан Республикаһының „Латин графикаһы нигеҙендә татар алфавитын тергеҙеү тураһында“ Законының көсөн юғалтыуын таныу» 5-ЗРТ-се законы менән раҫланған..

Артабанғы үҫеше

2011 йылдың 29 июнендә мәҙәниәт, фән, мәғариф һәм милли мәсьәләләр буйынса Дәүләт Советы комитеты ултырышында «„Латин графикаһы нигеҙендә татар алфавитын тергеҙеү тураһында“ ТР Законына үҙгәрештәр индереү тураһында» ТР закон проекты ҡаралды. Кириллицаны латиница менән алмаштырыу тураһында һүҙ бармай, ә ысынында иһә яңы алфавит индереү урынына ғәрәп һәм кириллицаға нигеҙләнгән татар алфавиттарынан ябай фәнни транслитерация рәсми системаһы индереү тәҡдим ителә. Был осраҡта алфавит бер ни тиклем төрөк алфавитына һәм дөйөм төрки алфавитҡа яҡынлашҡан.

2012 йылдың 24 декабрендә ТР Дәүләт Советы «Татар телен Татарстан Республикаһының дәүләт теле булараҡ файҙаланыу тураһында» 1-ЗРТ-се законын ҡабул итте. Законға ярашлы, кириллица алфавиты рәсми алфавит булып ҡала, әммә граждандарҙың дәүләт органдарына мөрәжәғәттәрендә латиница һәм ғәрәп графикаһын ҡулланыу осрағы мөмкин булыуы ҡарала. Дәүләт органдарының рәсми яуабында кириллица ҡулланыла, әммә кириллица нигеҙендә яҙылған тексты латиница йә ғәрәп яҙылышында ҡабатлау мөмкинлеге лә ҡарала. Кириллица хәрефтәренең латиница һәм ғәрәп хәрефтәренә ярашлы булыуы законға өҫтәмәлә күрһәтелә.