Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Əbcəd
Dillər Əcəm türkcəsi (orijinal), Azərbaycan dili, Əfşar dili, Qaşqay dili, Türkman
Yarandığı yer Yaxın Şərq
Ərazi İran, İraq, Əfqanıstan, Azərbaycan (tarixi), Ermənistan (tarixi), Gürcüstan (tarixi)
Dövr XIII əsr—1928
Status rəsmi forması yoxdur
İstiqaməti sağdan sola
Mənşəyi Ərəb əlifbası
Qohumluğu Osmanlı əlifbası, Çağatay əlifbası

Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası, tarixi adı Türk əlifbası (az.-əski. تُرک الف باسی‎, fars. الف با ترکی‎ alefbâ-i torkî), eləcə də Əbcəd (az.-əski. ابجد‎), Azərbaycan Respublikasında rəsmi adı - Əski əlifba[1] — Azərbaycan dilində yazmaq üçün ərəb əlifbasının əsasında qurulmuş və inkişaf olmuş əlifba. Sağdan sola yazılan bu əlifba X əsrdən 1929-cu ildə SSRİ hökuməti tərəfindən ləğv edilənə kimi Şimali Azərbaycanda, və indiyənə kimi Güney Azərbaycanda işlənilir. Bu əlifbanı Əfqanıstan qızılbaşları, İraq türkmanları və Suriya türkmanları da işlədir

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qolu (1923-cü il)
Qövsi Təbrizinin şeiri. Ərəb yazı sistemi ilə Azərbaycan dilində yazılmışdır.

Əlifba

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Bu əlifba ərəb əlifbası əsasında qurulsa da, bir çox fərqləri var, Türk dilləri üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: ŋəf ݣ [ŋ], gəf گ (G), çe ﭺ (Ç), və pə پ (P), və jey ژ (J). Buna əlavə, vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün ك yox ک hərfi işlədilir. Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba hə, vov, yə ilə bitir.[2] Azərbaycan tarixi yazılarında bir çox xəttlər görünür. Şeiriyyatda ən geniş işlənən və rəsmi sayılan xətt XIV əsrdə azərbaycanlı xəttat Mir Əli Təbrizi tərəfindən yeridilmiş Nəstəliq xəttidir (az.-əski. نستعلیق‎‎)[3]. Tarixdə başqa bilinən xəttlər: təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və başqalarıdır. Düz xəttlərdən də istifafə olunurdu. Elmi yazıları Nəsx xətti (azərb. نسخ‎‎) ilə yazılırdı və sonra öz sadəliyi, rahat oxunuşu və rəvan yazılışına görə rəsmi sənədlərdə də yer alırdı.[4]

Hərf Adı Latın Şərh
‍ ا‎ əlif a, ə, i Söz əvvəlində bildiyimiz A səsi məddə hərəkəli əlif ilə yazılır (آ): آلتی altı;

sözün ortasında əlif ا uzun A səsini daşıyır (bildiyimiz a: və ya ā); söz səssiz samit ilə başlayarsa, məsələn, Sin ilə (س) özündə sait səs daşımazsa, bu halda onun əvvəlinə İ səsini verən əlif hərfini yazmaq şərtdir: اسپرت [ispirt] — «spirt», استکان [istəkan] — «stəkan», اشتات [iştat] — «ştat»

‍ ب‎ bə b çox zaman پ (pe) hərfini də əvəz edir, bu səbəbdən indi də sözün əvvəlində P ilə tələffüz olunan sözlər B ilə yazılır (bıçaq, bişirmək, bit və s.)
‍ پ‎ pə p
‍ ت‎ tə t
‍ ث‎ ṡə s ərəb və başqa alınma sözlərdə
‍ ج‎ cim c çox zaman چ (çe) hərfini də əvəz edir, bunun səbəbi چ hərfinin ج hərfindən yaranmasıdır, və məs buna görə indiki latın əlifbasında Cim «C» kimi Çe də «Ç» kimi yazılır

indiki əlifbada dz ilə yazılan sözlər də bu hərflə yazılır: نِنجا [nincə] Nindza, جودو [cudo] Dzü-do, قامی‌قاجه [qami-qace] Kamikadze

‍ چ‎ çe ç ənənəvi Azərbaycan tələffüzündə səsi fərqlənə bilər [tʃ~tɕ~ʈʂ~ts], bu hərf həm Ç həm də TS səslərini əvəz edirdi, məsələn Avropa və Slavyan dillərində gələn TS ilə sözlər Çe ilə yazılırdı: قرالیچه qırālîçə («kraliça», Balkan Slavyancası Кралица), چاریچه çārîça («çariça» rusca Царица), نمچه nemçə («Alman dövləti və milləti», slavyanca Немцы Niemcy), چیچرون‎ Çîçirōn («Siseron»)
‍ ح‎ ha h
‍ خ‎ xı x
‍ د‎ dəl d bəzən T kimi də tələffüz olunur, əsasən sözün sonunda (dalınca sait səs olmasa)
‍ ذ‎ zəl z
‍ ر‎ rey r
‍ ز‎ zey z
‍ ژ‎ jey j fars, fransız və başqa alınma sözlərdə işlənilir, amma sovet dövründən bir çox sözlərədə J hərfi G hərfi ilə əvəz olunur, məsələn «orijinal» oldu «original» (rus dilindəki kimi) və s.

qeyd etmək olar J səsi əsl Azərbaycan (türk) sözlərində işlənilir, lakin Cim (ج) hərfi ilə yazılır, məsələn Cim hərfindən sonra D, B kimi səslər tələffüz olunarsa

‍ س‎ sin s
‍ ش‎ şin ş
‍ ص‎ sad s
‍ ض‎ zad z
‍ ط‎ ta t bu hərf qalın T və qalın D kimi səslənə bilər; bəzi türklər sözü T ilə başqaları D ilə sözü deyən hallara yatımlı olur, məsələn طاغ və طاش sözlərini tağ və taş eyni zamanda da daş və dağ kimi demək olar, lakin əbcədin son əsrləri ümumi türk yox, «sırf Azərbaycan» Dəl (د) ilə yazılışları qeyd olunur: داغ və داش. Bəzi mənbələrə görə bu hərf T və D səslərin ortasında olan bir səsdir
‍ ظ‎ za z
‍ ع‎ əyn ə, e, ö, ü, u tarixən daha çox ərəb sözlərində işlənilirdi
‍ غ‎ ğayn ğ indiki rəsmi Azərbaycan latın əlifbası qaydalarına görə söz «ğ» hərfi ilə başlaya bilməz, amma əbcəddə belə sözlər çoxdur: غول [ğul] (قول qul (kölə) sözündən anlamca fərqlənir, bu sözləri ayırmaq üçün latın əlifbasına keçəndən ğul anlamında olan qul sözünü qulyabanı olaraq yazırlar), غلبه‌لق [ğalabalıq] («basabas, qələbəlik»), غازی [ğazi] («qazi»); ayrıca, Avropa dillərindən arxa sıra saitlər ilə G və Ruscadan Г hərfli gələn sözlərdə latın əlifbasındakı kimi Q yox غ (Ğ) yazılırdı: Qoqol غوغول (Ğoğol), Qəzet غزته (Ğəzetə), Qubernator غوبرناطور (Ğubirnatur), Qaz (maddə) غاز (Ğaz)
‍ ف‎ fey f
‍ ق‎ qaf q Q hərfi; indiki latın əlifbasında alınma Avropa və Rus sözləri üçün qalın K ilə işlənən sözlərdə Qaf yazılırdı: قرال qırāl - kral, قوره Qōre - Koreya, قانفیت qānfît - konfet
‍ ک‎ kəf k çox zaman گ (gəf) və ݣ (ŋəf) hərflərini də əvəz edir, bunun səbəbi onların ک hərfindən yaranmasıdır;

bəzi hallarda Y kimi də tələffüz olunur بک bəy, دوكى düyü, indiki Azərbaycan dilində sözün hallandırmalarında K ilə bitərsə Y ilə əvəz olunur (eşik - eşiyə, birlik - birliyi və s.), əbcəddə isə bu hallarda da ک yazılır (sözün kökünün yazılışı dəyişmir); bu hərfin ك vəڪ  ‎ kimi variantları da var;

‍ گ‎ gəf g
ݣ‎ ŋəf nq, ng, nğ, n, ğ bu hərf Türk-Altay mənşəli sözlərdə işlənilir, məsələn: دݣز dəŋiz - dəniz, مݣا maŋa - mənə, داݣ dāŋ - dan (sübh);

bu hərfi farscada işlənən نگ (ng) ilə eyniləşdirmək olmaz, məsələn: زنگ zəng, جنگ cəng və s.;

bu hərf tarixi yazılarda çox vaxt da گ ilə qarışdırılır, bunun səbəbi fars əlifbasında ŋəf hərfinin olmaması ola bilər;

ŋ hərfi 1928-1939-cu illərdə latın əlifbasında da işlənirdi, lakin kirill əlifbasında bu hərf artıq yox idi

‍ ل‎ ləm l ləm hərfi bəzi hallarda çox səsi əvəz edir, məsələn, ədəbi dildə -lar/-lər kimi yazılan və tələffüzdə olan lar, lər, dar, dər, tar, tər, nar, nər, rar, rər cəm şəkilçiləri sadəcə bir cür لر kimi yazılır. Bu halı ərəbcə olan «Əl-» şəkilçisi ilə müqaisə eləmək olar, çünki Əl- şəkilçisi 14 cür deyilə bilər
‍ م‎ mim m
‍ ن‎ nun n
‍ و‎ vov u, o, ü, ö, v bu hərf o, ö, u, ü, v səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: ۋ ۆ وُ ؤ وٓ belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn بوُز‎ (buz) və بوٓز‎ (boz). Söz Vov ﻭ hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır — او, məsələn, اوغلان (oğlan);

dodaq uyumluğuna görə bəzi hallarda ı, i kimi deyilir: قارپوز qārpūz [qarpız], باکو Bāku [bakı], صابون sābūn [sabın]

‍ ه‎ hə h, a, ə sözün ortasında adətən h, sonunda isə ahəng qanununa görə fərqlənə bilər: a və ya ə olur, məsələn, قره qara, گنجه Gəncə;

Sait ە (U+06D5) və samit ه (U+0647) eyni görsənsə də kompüter bunları yazıda fərqli sayır: bunun səbəbi sait ە hərfinin özündən sonra başqa hərflə birləşməməsidir (قَرەسی qarası), samit ه isə sözün ortasında ـہـ (لہستان Lehistan) və ـهـ (جهنم‎ cəhənnəm) şəkillərində birləşir

‍ ی‎ yə y, i, ı, e bu hərf y, i (həmçinin [i:]), ı, e, səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: ي (y), ی (i), ؽ (ı), ئ (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ ی‎ ilə başlasa, ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır — ‍ ای, məsələn, ‍ ایلان (ilan);

dodaq uyumluğuna görə bəzi hallarda u, ü kimi deyilir: اوغلی oğlı [oğlu], تُرکچی türkçî [türkçü], قوطی qūtı [qutu]

Xüsusiyyətləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Bu əlifbada qədimi türk Orxon əlifbasındakı kimi ahəng qanunu çox geniş işlənilir və saitlərin deyilişi çox zaman samitlərdən aslıdır. Məsələn, ön sıra saitləri (i, e, ə, ö, ü) ilə T səsi ت kimi, S səsi س kimi yazılır və arxa sıra saitləri (a, ı, o, u) ilə isə T və D səsləri ط kimi, S səsi ص kimi: طاش daş, سومک sevmək, صو su, سود süd, طورمق durmaq. İncə samitlər ilə Ə, E, İ, Ö, Ü, qalın samitlər ilə isə A, I, O, U səsləri işlənilir (alınma sözlər istisna olmaqla. Lakin onların çoxusu da bu qaydaya uyğunlaşır)
Samitlərin incəliyi və qalınlığı
Səs t d s z k/q g/ğ ' h
İncə tayı ت س ک گ ء ه
Fərqsiz د ث ز ذ
Qalın tayı ط ط ض ص ظ ض ق غ ع ح

Bu qayda ərəb sözlərinə aid deyil. Ayrıca, dəqiq orfoqrafiya olmadığına görə bu qaydadan keçən müəliflər də çoxdur, odur ki hətta əsl türk sözlərinin yazışıların variantlarında س və ت hərflərini qalın sözlərdə də işlətməsinə rast gəlmək olar

  • Saitlər qısa və uzun olur. Qısalar ya yazılmır ya da ki istəyə görə hərəkə kimi yazılır:
Hərəkə
üstün (ərəb. fəthə‎) əsrə (ərəb. kəsrə‎) ötrə (ərəb. zəmmə‎)
◌َ ◌ِ ◌ُ
Uzun qarşılığı
ا ی و

Uzun səs Azərbaycan latın əlifbasının tələffüzündə adətən : işarəsi ilə göstərilir, məsələn, kafir [ka:fir] كافِر, burada A uzun olduğuna görə hərf kimi yazılır və İ qısa olduğuna görə hərəkə kimi yazılır. Ayrıca, səsin uzunluğuna baxmayaraq saitlər sözün əvvəlində və sonunda həməşə hərf kimi yazılır (اقربا əqrəbə, اوزاق uzaq, ايتى iti). Saitlərin fərqi:

Latın Əbcəd
Hərf(lər) Hərəkə Qeyd (sözün başında, ortasında, sonunda yazılışı fərqlənir)
A ە ا آ ◌َ xətt üstdə Başında: آ (Əlif-Məddə) kimi yazılır. Əlif (ا) kimi yazmaq olar, lakin bu halda sözün özünü yaxşı bilməyən adam bu əlifi İ və Ə və ya E kimi oxuya bilər
Ortasında: Uzun ya da vurğulu A səsi Əlif (ا) kimi, və qısa A səsi ondan əvvəl gələn samit hərfin üstündən xətt olaraq yazılır◌َ. Mürəkkəb, şəkilçili və s. sözlərdə sözün kökü A ilə qurtararsa Hə (ە) ilə yazılır
Sonunda: çox hallarda hə (ە) kimi yazılır, lakin bəzi sözlərdə, istisnalarda, və yeni gələn (alınma) bütün sözlərdə Əlif (ا) kimi yazılır
E ع ە ای أی ◌ِ xətt altda Başında: Əlif və Yə biləşməsi (ای) kimi yazılır, lakin bu hallarda sözü tanımayan adam üçün İ hərfi ilə qarışdırıla bilər — qarışdırmamaq üçün أی (Əlif-Həmzə və Yə birləşməsi) kimi yazmaq olar
Ortasında: Uzun ya da vurğulu E səsi Yə (ی) kimi, və qısa E səsi ondan əvvəl gələn samit hərfin altında xətt olaraq yazılır ◌ِ. Bilməyən adam üçün istəyə görə İ hərfi ilə qarışdırmamaq üçün uzun E hərfini ئ kimi yazmaq olaq. 1926-1928-ci illərdə bəzi müəliflər E səsi üçün ە hərfi yazırdılar, lakin bu hərf özündən sonra birləşmədiyinə görə və sözlərin kəsilməsinə görə yazılışı daha da çətinləşdirdi və buna görə geniş yayılmadı
Sonunda: Azərbaycan dilində E ilə qurtaran sözlər istisnalardır, məsələn, mane (مانع) və mövqe (موقع) sözləri Əyn (ع) hərfi ilə qurtarır
Ə ە ع ا ◌َ xətt üstdə Başında: Əlif (ا) kimi yazılır, lakin bu halda sözün özünü yaxşı bilməyən adam bu əlifi İ və ya A kimi oxuya bilər, bunun qarşısını almaq üçün əlifin üstündən xətt qoymaq olar (اَ amma bu halda əlif-məddə olan آ ilə qarışdırmaq olmaz). Bir çox sözlərdə (əsasən ərəb mənşəli) əyn (ع) ilə yazılır
Ortasında: Uzun və ya vurğulu Ə səsi Əlif (ا) kimi, və qısa Ə səsi ondan əvvəl gələn samit hərfin üstündən xətt olaraq yazılır◌َ. Mürəkkəb, şəkilçili və s. sözlərdə sözün kökü Ə ilə qurtararsa hə (ە) ilə yazılır
Sonunda: çox hallarda Hə (ە) kimi yazılır
I İ ای ا ی ◌ِ xətt altda Başında: Əlif və Yə biləşməsi (ای) kimi yazılır. İstansa, ispirt, istəkan, İskəndər və s. bənzər sözlərdə sadəcə Əlif (ا) kimi yazılır
Ortasında: Uzun və ya vurğulu I / İ səsi Yə (ی) kimi, və qısa I / İ səsi ondan əvvəl gələn samit hərfin altında xətt olaraq yazılır ◌ِ
Sonunda: Yə hərfi (ی) yazılır. I/İ hərfləri yuxarıda qeyd edilən kimi sözün incəliyi və qalınlığı ilə seçilir (qalın və ya incə samitlər)
O Ö U Ü او ا و ◌ُ ötrə Başında: Əlif və Vov biləşməsi (او) kimi yazılır. İstisna olaraq, üsul, üstürlab, ümid və s. bənzər sözlərdə sadəcə Əlif (ا) kimi yazılır
Ortasında: Uzun və ya vurğulu O/Ö/U/Ü səsləri Vov (و) kimi, və qısa O/Ö/U/Ü səsləri ondan əvvəl gələn samit hərfin yuxarısında Ötrə yazılır ◌ُ. O/Ö, U/Ü hərfləri yuxarıda qeyd edilən kimi sözün incəliyi və qalınlığı ilə seçilir (qalın və ya incə samitlər). Ayrıca, O/Ö və Ü/Ü fərqi Azərbaycan dilinin xüsusiyyəti ilə bağlıdır: birinci hecada adətən O/Ö ikinci hecada isə adətən U/Ü olur (əksinə olmur): qoyun, doqquz, kömür və s. (o~u)
Sonunda: Vov hərfi (و) yazılır, amma çox vaxtı I/İ hərfi olaraq (ی) kimi yazılır və U/Ü kimi tələffüz olunur
  • Bütün hərflər bitişik yazılır, 7 ay hərfi istisnadır: əlif (ﺍ), dəl (ﺩ), zəl (ﺫ), rey (ﺭ), zey (ﺯ), je (ژ) və vov (و). Yəni, 7 hərfin biri sözün ortasında yazılarsa, söz kəsilmiş kimi görsənir və bu qeyri-estetik görünür, Mirzə Fətəli Axundov latın əlifbasına keçmə təbliğatında bu arqumenti işlətmişdir
  • Mürəkkəb sözlərdə (şəhər adları, istilahlar da daxil) sözün hər kökü ayrı yazılır: طاش کند (Daşkənd), قره باغ (Qarabağ)
  • Samit ilə başlayan şəkilçilər (məsələn, چی لق لر – lar/lər, lıq/luq, çı/çi/çu/çü) ayrı yazılırdı, əkshalda 2 samitin arasında sait səs olmalı idi, bu qayda əski uyğur əlifbasında da var idi.[5] Lakin getdikcə bu qayda demək olar ki yoxa çıxdı
  • Ərəb dilindən olan tə-i mərbutə hərfi ة işlənmir və hətta alınma sözlərdə sadə Tə ilə ت əvəz olunur: امانت əmanət (ərəb. أمانة‎)
  • ث (sə), ع (əyn), ض (zad), ظ (za) ərəb dildən alınmalarda işlənilir: مثال misal, عالم aləm, ضرر zərar, ظفر zəfər
  • Qoşa samit iki cür yazılır: sadə sözün özündədirsə samitin üstünə Şəddə hərəkəsi qoşulur, amma şəkilçi əlavə olunursa onda samitin ikisi də yazılır: صـقّاللی saqqallı sözündə bu iki qayda var: sözün kökü صـقّال (saqqal) + لی şəkilçisi. Şəddə başqa hərəkələr kimi çox vaxtı yazılmır
  • Bu yazı növünü rəsmi standardı və idari orqanı olmadığına görə bəzi sözlərin yazılışı fərqlənə bilər, söhbət əsasən saitlərdən gedir – əlifbada getdikcə (XX-ci əsrdən) yazılı saitlərin işlənməsi çoxalır: تورک ۔ ترک türk, بير ۔ بر bir, قاسیرقا ۔ قسرقو [qasırqa] ("qasırğa"); XX-ci əsrdən alınma sözlərində çox halda səslərin hamısı yazılır: ژیمناستیک jimnastik (Gimnastika), بیگودی biqudi, بوروکراسی bürokrasi (bürokratiya), lakin Ərəb yazılı yeni Uyğur əlifbasından fərqli olaraq bütün saitlərin yazılması məcburi deyil
  • نب [nb] birləşməsi «mb» kimi deyilir: انبه ənbə [əmbə] (Manqo), كلنبو‎ Kalanbu [kalambu] (Kolombo), زنبق zanbaq [zambax]
Nəşriyatda işlənən bəzi birləşmiş hərflər seçməsi:بحـ تحـ جحـ حجج سحـ ضحـ عجـ فخـ فی لجـ لمحـ یحـ Bu hərf birləşmələrini çox kompüter şriftləri və keçmişdə işlənən çap maşınları dəstəkləmirdi, odur ki bu birləşmələrə daha çox əlyazmalarda rast gəlmək olar. Nəsx xəttinin Əmiri fontu nümunəsi
Birləşmələr
Birləşmə Başda Ortada Sonda Adı Latın Söz (Latın) Söz (Əbcəd)
ﻻ ﻼ ﻼ ﻻ laməlif la lalə لاله
الله Allah Allah, -llah (-ullah, -üllah, -ıllah, -illah) Abdullah عبد الله
ﷴ‎ Məhəmməd Muhəmməd (Məhamməd, Məmməd) Məhəmməd Əli ﷴ علي‎
Çiçəkçi sözünün yazılışı. Hərf birləşmə qaydalarına görə bu hərflər bir-birinin altına keçərək gözəl xəttatlıq nümunəsi görsədir

Şəkilçilər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Şəkilçi Latın qarşılığı Misal
لر -lar -lər بلودلر buludlar, ئولی‌لر ölülər
لق لک -lıq -luq -lik -lük گمراهلق gumrahlıq, اوتلق otluq, ایشسزلک işsizlik, گُل‌لک güllük
ݣ -ın -un -in -ün آذربایجانݣ Azərbaycanın, ناپولیونݣ Napoleonun, منزلݣ mənzilin, یولݣ yolun, گونݣ günün
نݣ -nın -nun -nin -nün مولانݣ mollanın, اونݣ onun, روزنامه نݣ ruznamənin اوزینݣ özünün
ی -ı -u -i -ü بالقی balığı, پولی pulu, کیمی kimi, اوکوزی öküzü
سی -sı -su -si -sü آتاسی atası, قوریسی qurusu, یکه سی yekəsi, سوریسی sürüsü
چی -çı -çu -çi -çü یلزیچی yazıçı, آوچی ovçu, اکینچی‎ əkinçi, سودچی südçü
یجی -ıcı (-yıcı) -ucu (-yucu) -ici (-yici) -ücü (yücü) آپاریجی aparıcı, باشلایجی başlayıcı, کسیجی kəsici, ییجی yeyici, یوریجی yorucu, اویویجی uyucu (uyuyucu), اوزیجی üzücü, بورویجی bürüyücü
سز -sız -suz -siz -süz عقلسز ağılsız, یولسز yolsuz, دیشسز dişsiz, کوݣولسز könülsüz
می -mı -mu -mi -mü وارمی varmı? یوقمی yoxmu? ایولیسنمی evlisənmi, گتوردݣمی götürdünmü? (gətirdinmi?)
ه -a -ə قازاغه Qazaxa, مکتبه məktəbə
ده -da -də آمریقاده Amerikada, گوکده göydə
دن -dan -dən هارادن haradan, تبریزدن‎ Təbrizdən
جه -ca -cə مسلمانجه müsəlmanca, ترکجه türkcə
ش -ış -uş -iş -üş آلش alış, اوترش oturuş, ویرش veriş, گولش gülüş
یش -yış -yuş -yiş -yüş XXXX
مق مک -maq -mək اولمق olmaq, ئولمک ölmək
مه -ma -mə یومه yumá, طولمه dolmá, بولمه bölmə́
ما -ma -mə یوما yúma! سوکنما söykə́nmə!
ايله (اینن) ilə (-la, -lə) جعفر ايله نور الدين‎ Cəfər ilə Nurəddin
و və (&) لیلی و مجنون Leyli və Məcnun[a]
که ki [kı ku ki kü] اولمادی که olmadı ki, وور که vur ki, دیدی که dedi ki, گوردی که gördü ki
  1. ↑ Leyli adı Leyla da ola bilər — bir çox ərəbcədən gələn adlardın sonunda Əlif-maqsura yazılır: Musa (موسی), İsa (عيسى), Leyla (ليلى) və s.

Sayılar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

VIII əsrdən bu əlifbada onluq mövqeli say sistemi işlənilir. Bu Azərbaycan rəqəmləri Şərqi Ərəb rəqəmlərin inkişaf edilmiş bir formasıdır — 4, 5 və 6 (ərəb. ٦ ٥ ٤‎, az.-əski. ۴ ۵ ۶‎) fərqlənir, eyni belələri İranda, Əfqanıstan, Pakistanda da rəsmi rəqəm sistemidir, tarixən Mərkəzi Asiyada (İndiki Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Tacikistan) da işlənirdi. Hərflərdən fərqli olaraq bu rəqəmlər eyni latın yazısındakı kimi soldan sağa yazılır – kiçik ədəd sağda, böyük ədəd isə solda, məsələn milyon belə yazılır ۱۰۰۰۰۰۰. Ədədlərin sütunları adətən elə düzülür ki, onluq nöqtələr düzlənsin. Mənfi rəqəmi bildirən işarət rəqəmin sağında yazılır, məsələn, ٣− (−3). Quraşdırılmış kəsrlər, qərbdə olduğu kimi, kəsrin kəsik işarəsinin solunda, məxrəc isə sağda olmaqla yazılır, məsələn ٢/٧ (2⁄7) yeddidən iki

Mirzə Əhməd Xan məscidinin minarəsində yerləşən Azərbaycan rəqəmləri ilə yazılan saat, Qacarlar dövrü
Standart 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Azərbaycan ۰ ۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸ ۹
Əbcəd, XX-ci əsr صفر بير ايکی اوچ دورت بيش آلتی يدی سکز دوقوز
Əbcəd, tarixi بر درت بش طقوز
Əbcəd, hərəkəli صِفر بِر دُرت بِش يِدّی سَکِّز طُقّوز
Latın sıfır bir iki üç dört beş altı yeddi səkkiz doqquz

Başqa işarətlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
،‎ vergül
؍‎ tarix ayırıcısı
؟‎ sual işarəti
؛‎ nöqtə vergül
؞‎ üç nöqtə
٪‎ faiz (yüzdə) işarəti
؉‎ promille (mində) işarəti
﷼‎‎ riyal pul vəsaitinin işarəti
‍ٺومان‎ tümən işarətinin ت hərfindəki nöqtələr şaqulidir

Şəxsi adlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Xarici adlar Azərbaycan əbcəd qaydalarına uyğun yazılır: Vilyam Şekspir – ویلیام شیقسپیر, Aleksandr Puşkin — الکساندر پوشکین», Yoşihito — یوشیہیطو və s.
  • Ad ərəb yazısı işlədən əlifba əsasında yazılmışsa (fars, urdu, osmanlı və s.), tələffüzü öz-özünə Azərbaycan tələffüzünə keçir: محمد adının orijinal ərəbcə tələffüzü "Muhəmməd"-dir, amma eyni yazılışına görə bu ad Azərbaycan tələffüzünə görə Məhəmməd kimi tələffüz olunur, عمر "U'mər" – Ömər, رضا "Reza" – Rza və s.
  • XIX-XX əsrlərdə çoxalan soyad sonunda olan «-ov», «-yev» şəkilçiləri يوف ,وف kimi yazılır: Tağıyev تقى‌يوف (Təqiyof [Təqiyif], Taqıyof [Taqıyıf]), Əsgərov عسکروف (Əskərof). Beləliklə bu şəkilçilər dodaq uyumluğuna görə: (y)ıf, (y)if, (y)of, (y)öf kimi tələffüz olunur.

Tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Başlanğıcı

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Ərəb əlifbası

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Ərəb əlifbasının özü Nəbati əlifbasından inkişaf olunmuşdur, lakin yaradıldığı tarixdə (VI əsr) yenə də qeyri-ərəb yazıları üçün çox primitiv idi və güclü islahatlara ehtiyacı var idi, məsələn ‍ ح‎ hərfi həm X, həm H, həm də C kimi oxuna bilərdi – bu fərqi ərəblər seçə bilirdi, amma Xilafət fərqli millətlərlə dolu böyük coğrafiyaya yayıldığına görə əlifbaya ilk dəyişiklər yeridildi və hərfləri seçmək üçün hərflərin üstünə və ya altına nöqtələr əlavə olundu (د d, ذ z; ح h ج c və s.). Bu nöqtələri istifadə edən ilk sağ qalan sənəd də 643-cü il aprel tarixli sağ qalmış ərəb papirusudur (PERF 558), bu ərəb əlifbasının ilk islahatı oldu. VI əsrin ikinci yarısından başlayaraq sait işarələri və həmzələr əlavə edilmişdir. Əvvəlcə bu, ənənəvi hesablamalara görə, İraqın Əməvi valisi Həccac ibn Yusuf tərəfindən tapşırıldığı deyilən qırmızı nöqtələr sistemindən istifadə etməklə həyata keçirilirdi: hərfin yuxarısındada nöqtə = a, aşağıda nöqtə = i, xətt üzərində nöqtə = u. Ancaq bu, çətin idi və hərfləri fərqləndirən nöqtələrlə asanlıqla qarışdırılırdı, buna görə də təxminən 100 il sonra müasir sistem qəbul edildi. Sistem təxminən 786-cı ildə əl-Fərəhidi tərəfindən tamamlandı və saitləri seçmək üçün hərəkələr və həmzə əlavə olundu - artıq A İ və U səsləri və başqa hərflər qarışdırılmırdı (hərəkəsiz كتب KTB sözü həm kətəbə, həm kütibə, həm kütüb kimi oxuna bilərdi, sonra hərəkəli belə fərqlənirdi كُتُب كَتِبَ كَتَبَ). Daha sonra isə yeni xəttlər (ən birincisi Kufi xətti) yeridildi, əlifbada hərflər sıralaması dəyişdi (bənzər hərflər yan-yana yerləşdirildi), yeni hərf birləşmələri (luqaturlar) kəşf olunurdu.

Əcəmi əlifbalar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Divani xətti

Başqa xalqlar üçün uyğunlaşmış ərəb əlifbalarına ərəblər Əcəmi deyirdi. İslam dinini qəbul etdikdən sonra yerli Türk tayfaları (həmçinin Oğuz türkləri) ərəb əlifbasını işlətməyə başladılar. Hər millət öz keçmiş əlifbalarından yeni ərəb əlifbalarında yazılmasına təsir verirdi, məsələn İranda daha öncə Pəhləvi əlifbası işləndiyinə onlara bənzər Təliq xətti və Şikəstə xətti yaranır, Türküstanda isə daha öncə Qədim Uyğur əlifbası işləndiyinə görə Divani xətti, ayrıca qırma və reyhani xəttlər yaranır, ümumiyəttlə xəttlərin çoxusunu türk xalqları yaradıb.[6] Türk dillərində ilk ərəb əlifbası ilə yazılan kitab XI əsrin Qaraxanlı türkcəsində Mahmud Qaşqarlının Divan Lüğət ət Türk əsəri sayılır[7], bu kitab hələ ki sırf ərəb hərfləri və qaydaları ilə yazılırdı, bəzi hərflər çatışmırdı, məsələn P yerinə B, G yerinə K və Ç yerinə C yazılırdı, lakin Mahmud Qaşqarlı qayda olaraq sözün ortasında qısa saitləri hərəkə ilə, uzun saitləri isə hərf ilə yazmağın əsasını qoydu. Başqa tanınmış kitab ən geci XIV əsrdə yazılan Kitabi-Dədə Qorqud oldu.[8][9] XII əsrdən əlifbaya ərəbcədə olmayan 4 hərf qoşuldu: پ Pə, چ Çe, ژ Jey, گ Gəf; fars mənbələrinə görə bu hərfləri Xoca Əbülmal (خواجه ابولمال) adlı bir xəttat əlavə edib.[10] Daha sonra isə sırf Türk xalqlarında aid ݣ (ڭ) Ŋəf (sağır nun) hərfi də yazılmağa başladı.

Azərbaycan əlifbası

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Sırf Azərbaycan (ümumi türk deyil) klassik ədəbiyyatı Monqol yürüşülərindən sonra yaranması qeyd olunur[11]. Tarixən Azərbayn dili və əlifbası böyük coğrafiyaya yayılmışdır: Xorasandan Anadoluya və Qafqazdan Bağdada qədər[12]. Müasir Azərbaycan dilinin əcdadı sayılan Əcəm türkcəsində yazılan ilk kitablar XIII əsrə aiddir[13]. Beləliklə, ədəbi əsərlərin gəldiyi ilk müəllif XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəllərində yaşamış Şeyx İzzəddin Həsənoğludur («Pür Həsən»)[11] — Həsənoğlunun müasiri, XIV-cü əsrin əvvəllərində Bakı şairi Nəsirin türk (Azərbaycan) dilində bir şeiri də günümüzə qədər gəlib çatmışdır.[14]

Sonu

[redaktə | vikimətni redaktə et]

XVIII əsrdən bəri Rus ziyalıları Qərb dövlətləri ilə dar münasibətlər qurmaq arzusu ilə Rus dilini latın əlifbasına köçürməyə çalışdılar, lakin çox böyük mədəni və tarixi irs bunun qarşısını alırdı, bu səbəblə Ruslar indi öz əlifbalarını deyil, hökmü altında olan xalqların əlifbalarını dəyişmək istədi.[15]

M.F. Axundov Əbcəd əlifbası yerinə yeritmək istədiyi yarı latın yarı kirill hərflərdən ibarət əlifba

Rusiya 1828-ci ildə indiki Azərbaycanı tam işğal etdikdən sonra, Azərbaycan dili üçün “İslam” əlifbasının ləğvi layihəsi gündəmə gətirilsə də, məsələ 100 il uzandı. Tanınmış maarif xadimi Sultan Məcid Qənizadə bildirir ki, başqa yazı sisteminə keçmək təbliğatına külli miqdarda vəsait xərclənsə də, bu heç bir nəticə vermirdi:

[Rusiyanın] Qafqaz canişinləri tərəfindən Qafqaz türklərindən və digər dağlı xalqlarından öz doğma əlifbasını əlindən almağa hər bir cür murdar cəhdlər görüldü: gah Uslar yazıları, gah mürtəd-məmurların [Axundova söz vurur] təzə [latın] əlifbası. Bu missiyaya dəfələrlə ayrılan vəsaitlər o dövrün büdcələrinə uyğun olaraq kifayət qədər böyük idi (bunu Axunodovun özü də farsca yazılarda bildirir). Diplomatik hiylələr, öz növbəsində, ümidsizliyə qapılmışdı, amma satqınların öz "alihəzrət" Yermolovlara və Paskeviçlərə xidmət etməsi qismət olmadı və məsələ fiaskoya döndü...Sultan Məcid Qənizadə, İstilah Azərbaycan, Türk-Qafqaz dilini öyrənməkdən ötrü dəstəviz, Bakı, 1922

Yeni əlifbanın variantlarında biri də həmin Mirzə Fətəli Axundov tərəfindən hazırlanmışdı; XIX əsrin ortalarında Axundov, "İslami əlifbanın tam olaraq rədd olması, Avropa yazı sisteminin qəbul olması və soldan sağa yazmağı" tələb etmişdi. Axundov yeni layihə üzərində işləməsi nəticəsində Avropa sisteminə əsaslanan və 42 simvoldan (32 samit və 10 sait) ibarət yeni əlifba tərtib edir. Yeni layihədə Axundov həm mövcud əlifbada olan bütün hərfləri saxlayıb, həm də mövcud olmayan saitləri əlavə edib.[16] Lakin bu əlifba qəbul edilmədi, Rusiya İmperiyası dağıldığından sonra və azad Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranmasına görə məsələ dayandırırldı.

1920-ci ildə Rusiya bu dəfə SSRİ şəklində Azərbaycanı yenə işğal edir və məsələni gündəmə salır. Latın əlifbasına keçməyi Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Səməd ağa Ağamalıoğlu və başqa Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ziyalıları dəstəkləyir[17]. 1922-ci ilin mayında latın qrafikasına keçid komitəsi yaradıldı[18] və həmin il də təsdiq olundu, 1925-ci ildə əbcədlə paralel istifadəyə verildi.

1928-ci il iyulun 21-də Azərbaycan SSR Mərkəzi İcra Komitəsi (ЦИК) və Xalq Komissarları Soveti latın qrafikasına keçid haqqında və əbcəd ləğvi barədə qərar qəbul etdi.[18]. Əlifbanı dəyişmə prosesi "təcavüzkar ateizmli" SSRİ hökuməti tərəfindən dini insanların öldürülməsi ilə və dini lağa qoyulması ilə bərabər aparılırdı.

Əbcədin ləğvi yerli camaatın güclü dirənişi ilə üzləşdi — 1928-1932-ci illərdə Azərbaycanın hər yerində yerli əhali tərəfindən latın əlifbası əsasında oxuyub-yazmağı öyrətmək üçün kəndlərə gələn müəllimlərə, komsomolçulara və qadın şöbəsinin fəallarına qarşı zorakılıq halları qeydə alınıb.[19] SSRİ bütün öz hökmü altındakı olan xalqların (100-dən artıq) əlifbalarını ya latın ya kirill əlifbasına çevirdi, istisna ancaq 3 dil oldu: Erməni əlifbası, Gürcü əlifbası, İvrit əlifbası.

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 8-ci cild: Enollar – Fedin. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2018. səh. Əski əlifba.
  2. ↑ Buğday, Korkut M. The Routledge introduction to literary Ottoman. Routledge. 2009. ISBN 9780415493383. OCLC 281098978.
  3. ↑ S. Brent Plate, «Religion, art, and visual culture: a cross-cultural reader», Palgrave Macmillan, 2002. pg 93:"precision of tradition still allows for creativity, and there is a telling story of a famous Persian calligrapher, Mir Ali Tabrizi (died c. 1420 CE), "
  4. ↑ Mətnşünaslıq. Bakı, «Tural-Ə Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi», 2001, 15,7 ç.v.
  5. ↑ https://islamansiklopedisi.org.tr/elifba Arxivləşdirilib 2024-02-14 at the Wayback Machine Uygur imlâ düzeninin devam ettirildiğini ortaya koyan başka bir kanıt da -lar, -lık, -çı gibi eklerin genellikle ait oldukları kelimeye bitiştirilmeyip ayrı yazılmasıdır.
  6. ↑ https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01008721227?page=14&rotate=0&theme=white Очерк по истории развития движения нового алфавита и его достижения, 1928
  7. ↑ Грунина Э. А. Огузский язык X-XI вв. // Языки мира: Тюркские языки. М.: Academia. 1996. 81.
  8. ↑ Ширалиев, 1996
  9. ↑ Мирра Моисеевна Гухман. Типы наддиалектных форм языка. Институт русского языка (Академия наук СССР): Наука. 1981. 78.
  10. ↑ https://books.google.ru/books/about/در_پيرامون_تغيير_خط_فا.html?id=UTMeAAAAIAAJ&redir_esc=y ‏در پيرامون تغيير خط فارسى
  11. ↑ 1 2 H. Javadi, K. Burrill. AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature // Encyclopædia Iranica . III. 1988. 251—255. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib.
    Orijinal mətn (ing.)
    A written, classical Azeri Turkish literature began after the Mongol invasion, and developed strongly in the 16th century after the Safavid dynasty established its dominance in Iran.
    It was in the 13th and 14th centuries that a stylized poetry began to develop, partly due to Eastern Turkic traditions brought from Khorasan during the Mongol occupation. An early example is a couple of verses of Turkish and Persian poetry attributed to the late-13th-century minor poet Sheikh ʿEzz-al-Din Esfarāʾini, known as Ḥasanoḡlu or Pur-e Ḥasan (cf. Heyʾat, 1979, p. 26).
  12. ↑ Mustafayev, 2013. səh. 334
  13. ↑ Будагова З. Азербайджанский язык (краткий очерк). Баку: Элм. 1982. 5.
  14. ↑ Ашурбейли С. История города Баку. Баку: Азернешр. 1992. 191. ISBN 5-552-00479-5.
  15. ↑ Languages in the World: How History, Culture, and Politics Shape Language. Chichester, West Sussex, England: John Wiley & Sons. 2016. s. 110. ISBN 978-1-118-53115-0. OCLC 913573164. Erişim tarihi: 7 Haziran 2017.
  16. ↑ Тагиев, 1928
  17. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. Баку: Элм. 1987. 294.
  18. ↑ 1 2 Azərbaycanin mədəniyyət təqvimi. Баку. 2019. 99.
  19. ↑ Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд «Президентский центр Б. Н. Ельцина». 2010. 587. ISBN 978-5-8243-1435-9.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ərəb_qrafikalı_Azərbaycan_əlifbası&oldid=7911641"