I Mustafa: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur Teqlər: Vizual redaktə Mobil redaktə Mobil veb redaktə Təkmilləşdirilmiş mobil redaktə |
||
| (17 istifadəçi tərəfindən edilmiş 36 dəyişiklik göstərilmir) | |||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{mənbə azlığı}} |
|||
{{Dövlət xadimi |
|||
{{Vəzifəli şəxs |
|||
|azərbaycan dilində adı = '''Sultan I. Mustafa'''|adın originalı = مصطفى الأول|portret = SULTAN-I.MUSTAFA.jpg|portretin ölçüsü = 200|izah = |titul = [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|15. Osmanlı Sultanı]]|dövr əvvəl = [[22 noyabr]] [[1617]]|dövr son = [[26 fevral]] [[1618]]|sələfi = [[I Əhməd]]|xələfi = [[II Osman]]|titul_2 = İkinci səltənət dövrü|bayraq_2 = |bayraq2_2 = |dövr əvvəl_2 = [[10 may]] [[1622]]|dövr son_2 = [[10 sentyabr]] [[1623]]|sələfi_2 = [[II Osman]]|xələfi_2 = [[IV Murad]]|titul_3 = |bayraq_3 = |bayraq2_3 = |dövr əvvəl_3 = |dövr son_3 = |sələfi_3 = |xələfi_3 = |doğum tarixi = {{Doğum tarixi|1591|10|17}}|doğum yeri = [[Manisa]], [[Osmanlı imperiyası]]|ölüm tarixi = {{Vəfat tarixi və yaşı|1639|1|20|1591|1|1}}|ölüm yeri = [[İstanbul]], [[Osmanlı imperiyası]]|sülaləsi = |atası = [[III Mehmed]]|anası = [[Həlimə Sultan]]|həyat yoldaşı = |uşaqları = |imzası =Tughra of Mustafa I.JPG }} |
|||
|adı = '''I Mustafa''' |
|||
|orijinal adı = مصطفى الأول <br> Divanə |
|||
|şəkil = Mustafa 1.jpg |
|||
|şəklin ölçüsü = 250 |
|||
|vəzifə = [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|15-ci Osmanlı Sultanı]] ([[Padşah]]) |
|||
|bayraq = Ottoman Flag.svg |
|||
|bayraq2 = Coat of arms of the Ottoman Empire (1882–1922).svg |
|||
|başlanğıc = [[22 noyabr]] [[1617]] |
|||
|son = [[26 fevral]] [[1618]] |
|||
|əvvəlki = [[I Əhməd]] |
|||
|sonrakı = [[II Osman]] |
|||
|dini = [[Sünni]], [[İslam]] |
|||
|atası = [[III Mehmed]] |
|||
|anası = [[Həlimə Sultan]] |
|||
|vəzifə_2 = İkinci səltənət dövrü |
|||
|başlanğıc_2 = [[19 may]] [[1622]] |
|||
|son_2 = [[10 sentyabr]] [[1623]] |
|||
|əvvəlki_2 = [[II Osman]] |
|||
|sonrakı_2 = [[IV Murad]] |
|||
|bayraq2_3 = Osmanli-nisani.svg |
|||
|imzası = Tughra of Mustafa I.svg |
|||
|vikianbar = |
|||
}} |
|||
'''I. Mustafa''' [[Osmanlı dili|(Osmanlı türkcəsi]]: مصطفى الأول) |
'''I. Mustafa''' ([[Osmanlı dili|(Osmanlı türkcəsi]]: مصطفى الأول {{DVTY}}) — 15. [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı padşahı]] və 94. [[İslam]] xəlifəsidir.<ref>{{Cite web |url=http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=310272 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2017-06-06 |archive-date=2023-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230723085900/https://islamansiklopedisi.org.tr/?idno=310272 |url-status=live }}</ref> |
||
Atası Sultan [[III Mehmed |
Atası Sultan [[III Mehmed]]dir. I. Mustafanın [[Abxazlar|Qafqaz]] əsilli anasının adı bilinməsə də, bəzi qaynaqlarda [[Həlimə Sultan]] olaraq göstərilir.<ref>Börekçi, Gunhan (2010) ''İnkırâzın Eşiğinde Bir Hanedan: III. Mehmed, I. Ahmed, I. Mustafa ve 17. Yüzyıl Osmanlı Siyasi Krizi'', Ohio State Üniversitesi Ph.D. Doktora tezi Türkçe özeti makale Sayfa:80</ref> Osmanlı tarixində ilk dəfə padşahlığın atadan oğula keçməsi qanunu pozuldu və şahzadə Mustafa qardaşı [[I Əhməd|I. Əhmədin]] 22 noyabr 1617 tarixində vəfat etməsi ilə taxta oturdu. Müxtəlif illərdə 2 dəfə hakimiyyətdə olmuşdur. |
||
| ⚫ | |||
Bəzi tarixi qaynaqlara görə [[Kösəm Sultan]], əri [[I Əhməd|I. Əhməd]]ə təsir edərək qaynı şahzadə Mustafanın həyatda qalmasını təmin etmişdir.<ref>Ordinaryus Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi III. Cilt 1. Kısım: II. Selim'in Tahta Çıkışından Karlofça Andlaşması'na Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Sayfa: 127</ref> Lakin bu, şahzadənin sağ qalmasının əsas səbəbi deyildi. Əsas səbəb [[I Əhməd|I. Əhməd]]<nowiki/>in çox kiçik yaşda taxta oturması və ailədə başqa şahzadənin olmaması idi. [[I Əhməd|I. Əhməd]]<nowiki/>in vaxtsız ölümündən sonra onun ən böyük oğlu olan Şahzadə Osman ([[II Osman|II. Osman]]) 13 yaşında olduğundan ailənin ən böyük üzvü olan şahzadə Mustafa, Sultan I. Musafa adı ilə taxta oturdu. 15. [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanı]] olan I. Mustafa bütün şahzadələr kimi mükəmməl təhsil almışdır. Taxta keçdiyi ilk gündən bəri dövlət məsələləri ilə məşğul olmadı.<ref>ASVe, SDC, filza 60, fol. 11r (18 Eylül 1604 tarihli rapor)</ref> Bu da dövlət nəznində padşaha qarşı narazılığın yaranmasına gətirib çıxardı və beləliklə, taxta çıxdıqdan 96 gün sonra – [[26 fevral]] [[1618]]-ci ildə baş verən saray çevrilişi ilə Sultan I. Mustafa taxtdan endirildi və qapalı bir otaqda həbs həyatı yaşamağa başladı. Onun yerinə qardaşı oğlu və [[I Əhməd|I. Əhməd]]<nowiki/>in böyük oğlu [[II Osman|II. Osman]] taxta keçdi. Lakin yenilik tərəfdarı olan [[II Osman|II. Osman]] orduda və idarəçilikdə etdiyi dəyişikliklərlə yeniçəriləri özünə düşmən etdi. Bunun nəticəsində [[19 may]] [[1622]] tarixində baş verən üsyanla [[II Osman|II. Osman]] taxtdan endirildi və faciəvi şəkildə şəhid edildi. Beləliklə, Sultan I. Mustafaya yenidən taxt yolu açıldı. Taxta keçən Sultan I. Mustafa ilk iş olaraq qardaşı oğlunu zindanda gizlincə edam etdirən [[Sədrəzəm]] [[Qara Davud Paşa]]<nowiki/>nı vəzirlikdən qovdu və üsyançılara təslim etdi. Buna baxmayaraq üsyan daha da alovlanırdı. [[İstanbul]]<nowiki/>da baş verən qarışıqlıqlar və [[Kiçik Asiya|Anadolu]]<nowiki/>da alovlanan üsyanlar Osmanlı taxtına dövlət işləri ilə daha yaxından məşğul olan bir sultanın gəlməsini zəruri etdi. |
|||
=== Uşaqlıq illəri === |
|||
Beləliklə, [[Sədrəzəm]] [[Kəmankeş Qara Əli Paşa|Kəmankeş Əli Paşa]]<nowiki/>nın dəstəyi, dövrün Şeyxülislamı Yəhya Əfəndinin razılığı və digər dövlət adamlarının ortaq qərarı ilə I. Mustafa [[10 sentyabr]] [[1623]] tarixində yenidən devrildi. Yerinə [[I Əhməd|I. Əhməd]]<nowiki/>in və [[Kösəm Sultan|Mahpeykər Kösəm Sultan]]ın oğlu olan 11 yaşlı şahzadə Murad ([[IV Murad|IV. Murad]]) taxta keçirildi.<ref>E. van Donzel, Islamic Desk Reference: Compiled from the Encyclopaedia of Islam, Brill Academic Publishers, s. 219</ref> Devrilən sultan qalan 16 il ömrünü hərəmxananın qapalı bir otağında məhbus həyatı keçirdi və [[20 yanvar]] [[1639]] tarixində [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayı]]<nowiki/>nda vəfat etdi.<ref>John Freely, Osmanlı Sarayı, Remzi Kitabevi, 2000, Çevirmen Ayşegül Çetin, ISBN:9789751408365, Sayfa: 368</ref> Cənazəsi [[Aya Sofya|Ayasofya Məscidi]]<nowiki/>nə dəfn edildi. Ağır dərəcədə sinir xəstəsi, hətta bəzi mənbələrə görə ruhi xəstə olan Sultan I. Mustafa ömrü boyu heç bir qadını özünə yaxın buraxmamış və buna görə də övladı olmamışdır.<ref>Enver Behnan Şapolyo, Osmanlı Sultanları Tarihi, Rafet Zaimler Yayınevi, Basım Tarihi: 1961, Sayfa: 226</ref> |
|||
Atası Şahzadə Mehmedin ([[III Mehmed]]) [[Manisa]] sancaqbəyliyi dönəmində dünyaya gələn Şahzadə Mustafanın [[Abxazlar|abxaziya]] əsilli anasının adı bilinməsə də, bir çox qaynaqlarda [[Həlimə Sultan]] olduğu qeyd edilir. 1595-ci ildə atası taxta oturmuş, Şahzadə Mustafa da digər qardaşları ilə birlikdə [[İstanbul]]a gətirilmişdir. İlk təhsilini sarayda alan Şahzadə Mustafa özündən 1 yaş böyük qardaşı [[I Əhməd|Şahzadə Əhməd]]in taxta çıxmasıyla [[Osmanlı sülaləsi]]nə mənsub yeganə şəxs oldu. I. Əhmədin çox kiçik yaşda taxta oturması və ailədə başqa [[Vəliəhd|şahzadə]]nin olmaması səbəbilə Şahzadə Mustafaya toxunulmamışdır. Daha sonra padşahın oğul övladları olsa da, hələ o illərdə yaranan əql-i zəifliyi səbəbilə toxunulmamışdır. Bəzi əcnəbi qaynaqlar I Əhmədin onu bir neçə dəfə öldürmək istədiyini, ancaq sonradan peşman olub imtina etdiyini yazır. [[Venesiya]] elçisi Kontarini 1612-ci ilə aid qeydlərində bu təşəbbüslərdən birincisinə padşahın anidən xəstələnməsi, ikincisinə isə güclü bir fırtınanın mane olduğunu qeyd edir. Bu dönəmdə Şahzadə Mustafanın sarayda çox sərt nəzarət altında saxlanılması onun psixoloji vəziyyətini daha da pisləşdirmiş, əqli-zəifliyini artırmışdır. |
|||
=== İlk səltənəti === |
|||
[[I Əhməd]]in gözlənilmədən gənc yaşda vəfatı isə Şahzadə Mustafaya [[taxt]] yolunu açdı. [[Şeyxülislam]] [[Xocasadəttinzadə Mehmed Əsad Əfəndi|Xocazadə Əsad Əfəndi]]nin və [[Sədrəzəm|sədarət]] [[Regent|naibi]] [[Sofu Mehmed Paşa]]nın irəli sürdüyü yeni vərasət sisteminə əsasən I Əhmədin böyük oğlu [[II Osman|Şahzadə Osman]]ın 13 yaşında olması səbəbilə Şahzadə Mustafa taxta çıxmışdır. |
|||
22 noyabr 1617 tarixində Çərşənbə günü taxta oturan I Mustafanın [[Cülus|cülus mərasimi]] cümə günü [[Əyyub Sultan məscidi]]ndə keçirildi. Xəzinədən 100 kisə qızıl həcmində cülus bəxşişi paylanıldı. |
|||
Onun 26 fevral 1618 tarixinədək davam edən birinci səltənəti haqqında çox məlumat yoxdur. Saray işçilərindən Əbdülqadir Əfəndi yeni sultanın tez-tez ova çıxdığını, silah, tüfəng, ox- kaman kimi döyüş sursatları ilə maraqlandığını qeyd edir. Dönəmin tarixçilərindən Həsənbəyzadə Əhməd yeni sultanın əqlən zəif olduğunu, ancaq sonra düzələr ümidiylə taxta çıxardıldığını qeyd edir. Buna baxmayaraq bir çox mənbələrdə taxtdan salınmasının səbəbləri açıq şəkildə qeyd olunur. Tez-tez dəniz səyahətinə çıxması, dənizdəki balıqları qızıl sikkələrlə yemləməsi, divan məclisindəki vəzirlərin başındakı çalmaları açmaq və s. Bütün bu səbəblərə görə, [[Qızlar ağası]] Hacı Mustafa ağa vəziyyəti [[Sofu Mehmed Paşa]]ya və [[Şeyxülislam]] [[Xocasadəttinzadə Mehmed Əsad Əfəndi|Xocazadə Əsad Əfəndi]]yə vəziyyətin pis olduğunu, divanə padşahın hər an saraydakı şahzadələri edam etdirə biləcəyini bildirdi. |
|||
Sofu Mehmed Paşa və Şeyxülislam Əsad Əfəndi dövrün [[validə sultan]]ı [[Həlimə Sultan]]la məsləhətləşərək padşahın əqlən zəif olduğu və bu vəziyyətdə taxtda çox qala bilməyəcəyi qərarını verdi. I Mustafa [[hərəmxana]]dakı otaqlardan birinə həbs olundu və ardından I Əhmədin böyük oğlu [[II Osman|Şahzadə Osman]] [[taxt]]a çıxdı (26 fevral 1618). II Osman vaxtilə onu yox, əmisini taxta çıxardan Sofu Mehmed Paşanı paytaxtdan uzaqlaşdırdı və şeyxülislamın səlahiyyətlərini məhdudlaşdırdı. |
|||
=== İkinci səltənəti === |
|||
Qardaşı oğlunun səltənəti illərində Sultan Mustafa həbs olunduğu otaqda nəzarət altında yaşadı. [[II Osman]] Hotin səfərinə çıxarkən qardaşı [[Şahzadə Mehmed (I Əhmədin oğlu)|Şahzadə Mehmedi]] edam etdirsə də, əmisinə toxunmamış, buna səbəb isə onun əqlən zəif olması olmuşdur. Bir müddət sonra əmisini də edam etdirmək fikrinə düşən II Osman gecikdi. Çünki artıq II Osmanın [[taxt]]ı təhlükə altında idi. [[II Osman]]ı [[taxt]]dan endirmək istəyən [[Yeniçərilər|yeniçəri]] və [[sipahilər]] istədiklərini etdirmək üçün I Mustafanı [[taxt]]a çıxartmaq istəyirdilər. Üsyan qaldıran [[yeniçərilər]] 19 may 1622 tarixində [[saray]]a soxuldular. [[Saray]] ağalarından biri divanə [[padşah]]ın həbs olunduğu otağı göstərmiş, ancaq qapıları aça bilməyən [[yeniçərilər]] otağın [[günbəz]]ini sındırmış və 3 nəfər [[Yeniçərilər|yeniçəri]] iplə otağa girərək Sultan Mustafanı azad etmişdir. Əsgərləri görən kimi ''"Siz beni isterseniz ben de sizi isterim"'' deyərək onlara qoşulan Sultan Mustafa [[saray]]da olan [[şeyxülislam]]ın atına minərək [[saray]]dan çıxmaq istəsə də, atın üstündə dayana bilməmiş, bu səbəblə yeni [[padşah]] [[saray]]dakı [[Topqapı sarayı#.C6.8Frz ota.C4.9F.C4.B1|Ərz otağı]]na aparılmışdır. Bu əsnada üləmadan bəzi şəxslər və [[Şeyxülislam]] [[Xocasadəttinzadə Mehmed Əsad Əfəndi|Əsad Əfəndi]] üsyançılara məsləhət verərək bu işdən əl çəkmələrini desə də, onlara heç kəs qulaq asmamış, əksinə məcbur qalıb divanə [[padşah]]a təzim etmişlər. [[Topqapı sarayı#.C6.8Frz ota.C4.9F.C4.B1|Ərz otağı]]nda pərişan vəziyyətdə olan I Mustafa ardından yanındakı [[kəniz]]ləri ilə birlikdə anasının yanına — [[Köhnə Saray (İstanbul)|Köhnə Saray]]a yollanmaq üçün hazırlandı. Bu əsnada əmisinin yenidən [[sultan]] elan edildiyini eşidən [[II Osman]] [[saray]]dan güclüklə çıxa bilmişdir. Sultan Mustafanı [[Köhnə Saray (İstanbul)|Köhnə Saray]]a aparmaq istəyən üsyançı [[yeniçərilər]] [[II Osman]]ın divanə [[padşah]]ı ələ keçirmək üçün əmr verdiyini eşitdilər və Sultan Mustafanın təhlükəsizliyi səbəbilə onu Orta Məscidə apardılar. Hadisələri öz gözüylə izləyən [[İbrahim Peçevi]] bu əsnada böyük bir xalq kütləsinin toplandığını, hamının arabada gedən [[sultan]]ı və anasını görməyə çalışdığını, hətta bəzilərinin sarıq və paltarlarından kəsdikləri parçaları arabaya atmağa çalışdığını və bu parçaları [[Validə sultan|validə]] [[Həlimə Sultan]]ın topladığını qeyd edir. |
|||
Axşam saatlarında [[məscid]]ə gələn Sultan Mustafanın yanında [[ana]]sı, [[kəniz]]ləri və [[saray]]dan çıxarkən onunla birlikdə arabaya minən [[saray]] xidmətçilərindən Dərviş ağa (sonradan [[Yeniçərilər|yeniçəri ağası]] seçildi) var idi. Üsyançılar onu [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayı]]na aparmaq istəsələr də, Sultan Mustafa [[II Osman]] ələ keçirilmədən [[saray]]a getməyəcəyini bildirdi. Bu əsnada Sultan Mustafa [[məscid]]in [[mehrab]]ında oturaraq [[II Osman]]ın gətirilməsini gözləmişdir. Orada iştirak edən bir [[Yeniçərilər|yeniçəri]]nin dediklərini nəql edən [[İbrahim Peçevi]] [[məscid]]ə gətirilən [[II Osman]]ın ''"Bakın görün, kimi sultan ediyorsunuz"'' dediyi, ancaq bu əsnada [[Validə sultan|validə]] [[Həlimə Sultan]]ın üsyan başçısı [[yeniçərilər]]in qulağına nələrsə pıçıldadığını qeyd edir. |
|||
O illəri özünün Müsibətnamə əsərində qeyd edən Hüseyn Tugi isə məsələni başqa cür nəql edir. Onun yazdıqlarına görə, [[Namaz|axşam namazı]] vaxtı Sultan Mustafa əllərini qaldıraraq orada olan hər kəsi duaya çağırmış, [[II Osman]] bura gəlmədən burdan çıxmayacağını qeyd edir. Və yenə Tugiyə görə, bir gün sonra [[II Osman]] Orta Məscidə gəlmiş, ancaq Sultan Mustafa ilə heç görüşməmişdir. Bir çox qaynaqların təsdiqlədiyi digər məlumat isə bütün bunlar olarkən, [[Həlimə Sultan]]ın [[kürəkən]]i [[Qara Davud Paşa|Davud Paşa]]nı [[sədrəzəm]] etmək üçün üsyançılarla razılaşdığı, ardından isə [[II Osman]]a qarşı bir neçə dəfə sui-qəsd tərtib etdiyidir. Həm [[Qara Davud Paşa|Davud Paşa]]nın [[Sədrəzəm|sədarət]] əmri, həm də üsyançıların tələb etdiyi bəzi təyin əmrləri isə [[Həlimə Sultan]]ın adından Qara Əhməd ağa adlı bir [[çavuş]] tərəfindən yazılmışdır. |
|||
20 may 1622 — [[Cümə|cümə günü]] günorta saatlarında [[Topqapı Sarayı]]na gələn Sultan Mustafa üçün xüsusi [[Cülus|cülus mərasimi]] keçirildi və adına [[xütbə]]lər oxundu. Onun ikinci səltənət dönəmi tamamilə [[II Osman]] hadisəsinin kölgəsi altında keçdi. [[II Osman]]ın faciəvi qətli isə istər [[İstanbul]], istərsə də bölgələrdə xalq arasında [[yeniçərilər]]ə və [[sipahilər]]ə qarşı böyük bir nifrət qazandırdı. [[II Osman]]ın qatillərinin tapılması və cəzalandırılması məsələsindəki təzyiqlər səbəbilə 13 iyun tarixində [[Qara Davud Paşa|Davud Paşa]] vəzifədən alınaraq həbs edildi, yerinə [[Mere Hüseyn Paşa]]nın gətirilməsi və [[Yeniçərilər|yeniçəri]]-[[Sipahilər|sipahi]] çəkişmələri isə vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. [[Mere Hüseyn Paşa]]nı vəzifədən uzaqlaşdıraraq [[Biləcikli Mustafa Paşa]]nı [[Sədrəzəm|sədarət]]ə gətirən üsyançılar 10 iyul tarixli divan məclisinin ardından [[paytaxt]]da [[padşah]]ın istənilmədiyi şayəsini yaymağa başladılar. |
|||
=== Taxtdan endirilişi === |
|||
Nəhayət, [[sədrəzəm]] [[Kəmankeş Qara Əli Paşa|Kəmankeş Əli Paşa]] [[şeyxülislam]] və şəhər [[qazı]]sı ilə görüşərək razılığa gəldi. [[Yeniçərilər]]lə də görüşərək [[cülus]] bəxşişi istəməmək şərtilə [[padşah]]ı [[taxt]]dan endirməyə razı saldılar. Daha sonra [[Validə sultan|validə]] [[Həlimə Sultan]]la görüşüldü və oğlunun əqlən zəif olması səbəbilə [[taxt]]dan endiriləcəyi bildirildi. O əsnada [[ana]]sıyla birlikdə Davud Paşa köşkündə olan Sultan Mustafa bir gün sonra baş tutacaq divan məclisi bəhanəsiylə [[saray]]a dəvət edildi və ertəsi gün (10 sentyabr 1623) əvvəllər də həbs olunduğu otağa həbs olundu. Yerinə qardaşı [[I Əhməd]]in kiçik oğlu [[IV Murad|Şahzadə Murad]] [[taxt]]a çıxardıldı. |
|||
İlk səltənəti 96 gün, ikinci səltənəti isə 1 il 3 ay 22 gün davam edən Sultan Mustafa [[taxt]]dan endirildikdən sonra həbs olunduğu otaqda 15 il daha yaşadı. 20 yanvar 1639 tarixində öz əcəliylə vəfat edən Sultan Mustafanın cənazəsi bir çox mənbələrə görə, bir müddət ortada qaldı. Dəfn olunması üçün yer tapılmayan Sultan Mustafa daha sonra [[Aya Sofya|Aya Sofya məscidinin]] əvvəllər [[Sultan İbrahim türbəsi|vəftizxana olan binası]]nda dəfn olundu. Əqli zəifliyi səbəbilə heç bir qadını özünə yaxınlaşdırmamış, bu səbəblə də övladı olmamışdır. |
|||
== İstinadlar == |
|||
{{İstinad stili}} |
|||
{{İstinad siyahısı}} |
|||
== Xarici keçidlər == |
|||
{{S-start}} |
|||
{{s-hou|[[Osmanlı sülaləsi]]||[[17 oktyabr]] [[1591]]||[[20 yanvar]] [[1639]]}} |
|||
{{s-reg|}} |
|||
{{Vərəsəlik qutusu|vəzifə=[[Fayl:Osmanli-nisani.svg|50px]] <br> [[Osmanlı İmperiyası]] (دولت عالیه عثمانی) [[Sultan]]ı|illər=[[22 noyabr]] [[1617]]-[[26 fevral]] [[1618]]|ilə=|sələf=[[I Əhməd]]|xələf=[[II Osman]]}} |
|||
{{Vərəsəlik qutusu|vəzifə=[[Fayl:Osmanli-nisani.svg|50px]] <br> [[Osmanlı İmperiyası]] (دولت عالیه عثمانی) [[Sultan]]ı|illər=[[19 may]] [[1622]]-[[10 sentyabr]] [[1623]]|ilə=|sələf=[[II Osman]]|xələf=[[IV Murad]]}} |
|||
{{S-rel|su}} |
|||
{{Vərəsəlik qutusu|vəzifə=[[Fayl:Flag of Jihad.svg|70px]] <br> [[İslam]] [[Xilafət|Xəlifəsi]] (خلافة إسلامية)|illər=|ilə=|sələf=[[I Əhməd]]|xələf=[[II Osman]]}} |
|||
{{Vərəsəlik qutusu|vəzifə=[[Fayl:Flag of Jihad.svg|70px]] <br> [[İslam]] [[Xilafət|Xəlifəsi]] (خلافة إسلامية)|illər=|ilə=|sələf=[[II Osman]]|xələf=[[IV Murad]]}} |
|||
{{son}} |
|||
| ⚫ | |||
[[Kateqoriya:Osmanlı sultanları]] |
[[Kateqoriya:Osmanlı sultanları]] |
||
[[Kateqoriya: |
[[Kateqoriya:Devrilmiş monarxlar]] |
||
[[Kateqoriya:1639-cu ildə vəfat edənlər]] |
|||
[[Kateqoriya:20 yanvarda vəfat edənlər]] |
|||
Səhifəsinin 05:21, 26 aprel 2024 tarixinə olan son versiyası
 | Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
| I Mustafa | |
|---|---|
| مصطفى الأول Divanə | |
 | |
| 22 noyabr 1617 – 26 fevral 1618 | |
| Əvvəlki | I Əhməd |
| Sonrakı | II Osman |
İkinci səltənət dövrü | |
| 19 may 1622 – 10 sentyabr 1623 | |
| Əvvəlki | II Osman |
| Sonrakı | IV Murad |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 24 iyun 1591 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 20 yanvar 1639[1] (47 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | rəhbər |
| Atası | III Mehmed |
| Anası | Həlimə Sultan |
| Ailəsi | Osmanlı xanədanı |
| Dini | Sünni, İslam |
|
|
|
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg){kind=small}
I. Mustafa ((Osmanlı türkcəsi: مصطفى الأول 24 iyun 1591, İstanbul – 20 yanvar 1639[1], İstanbul[1]) — 15. Osmanlı padşahı və 94. İslam xəlifəsidir.[2]
Atası Sultan III Mehmeddir. I. Mustafanın Qafqaz əsilli anasının adı bilinməsə də, bəzi qaynaqlarda Həlimə Sultan olaraq göstərilir.[3] Osmanlı tarixində ilk dəfə padşahlığın atadan oğula keçməsi qanunu pozuldu və şahzadə Mustafa qardaşı I. Əhmədin 22 noyabr 1617 tarixində vəfat etməsi ilə taxta oturdu. Müxtəlif illərdə 2 dəfə hakimiyyətdə olmuşdur.
Həyatı
[redaktə | vikimətni redaktə et]Uşaqlıq illəri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Atası Şahzadə Mehmedin (III Mehmed) Manisa sancaqbəyliyi dönəmində dünyaya gələn Şahzadə Mustafanın abxaziya əsilli anasının adı bilinməsə də, bir çox qaynaqlarda Həlimə Sultan olduğu qeyd edilir. 1595-ci ildə atası taxta oturmuş, Şahzadə Mustafa da digər qardaşları ilə birlikdə İstanbula gətirilmişdir. İlk təhsilini sarayda alan Şahzadə Mustafa özündən 1 yaş böyük qardaşı Şahzadə Əhmədin taxta çıxmasıyla Osmanlı sülaləsinə mənsub yeganə şəxs oldu. I. Əhmədin çox kiçik yaşda taxta oturması və ailədə başqa şahzadənin olmaması səbəbilə Şahzadə Mustafaya toxunulmamışdır. Daha sonra padşahın oğul övladları olsa da, hələ o illərdə yaranan əql-i zəifliyi səbəbilə toxunulmamışdır. Bəzi əcnəbi qaynaqlar I Əhmədin onu bir neçə dəfə öldürmək istədiyini, ancaq sonradan peşman olub imtina etdiyini yazır. Venesiya elçisi Kontarini 1612-ci ilə aid qeydlərində bu təşəbbüslərdən birincisinə padşahın anidən xəstələnməsi, ikincisinə isə güclü bir fırtınanın mane olduğunu qeyd edir. Bu dönəmdə Şahzadə Mustafanın sarayda çox sərt nəzarət altında saxlanılması onun psixoloji vəziyyətini daha da pisləşdirmiş, əqli-zəifliyini artırmışdır.
İlk səltənəti
[redaktə | vikimətni redaktə et]I Əhmədin gözlənilmədən gənc yaşda vəfatı isə Şahzadə Mustafaya taxt yolunu açdı. Şeyxülislam Xocazadə Əsad Əfəndinin və sədarət naibi Sofu Mehmed Paşanın irəli sürdüyü yeni vərasət sisteminə əsasən I Əhmədin böyük oğlu Şahzadə Osmanın 13 yaşında olması səbəbilə Şahzadə Mustafa taxta çıxmışdır.
22 noyabr 1617 tarixində Çərşənbə günü taxta oturan I Mustafanın cülus mərasimi cümə günü Əyyub Sultan məscidində keçirildi. Xəzinədən 100 kisə qızıl həcmində cülus bəxşişi paylanıldı.
Onun 26 fevral 1618 tarixinədək davam edən birinci səltənəti haqqında çox məlumat yoxdur. Saray işçilərindən Əbdülqadir Əfəndi yeni sultanın tez-tez ova çıxdığını, silah, tüfəng, ox- kaman kimi döyüş sursatları ilə maraqlandığını qeyd edir. Dönəmin tarixçilərindən Həsənbəyzadə Əhməd yeni sultanın əqlən zəif olduğunu, ancaq sonra düzələr ümidiylə taxta çıxardıldığını qeyd edir. Buna baxmayaraq bir çox mənbələrdə taxtdan salınmasının səbəbləri açıq şəkildə qeyd olunur. Tez-tez dəniz səyahətinə çıxması, dənizdəki balıqları qızıl sikkələrlə yemləməsi, divan məclisindəki vəzirlərin başındakı çalmaları açmaq və s. Bütün bu səbəblərə görə, Qızlar ağası Hacı Mustafa ağa vəziyyəti Sofu Mehmed Paşaya və Şeyxülislam Xocazadə Əsad Əfəndiyə vəziyyətin pis olduğunu, divanə padşahın hər an saraydakı şahzadələri edam etdirə biləcəyini bildirdi.
Sofu Mehmed Paşa və Şeyxülislam Əsad Əfəndi dövrün validə sultanı Həlimə Sultanla məsləhətləşərək padşahın əqlən zəif olduğu və bu vəziyyətdə taxtda çox qala bilməyəcəyi qərarını verdi. I Mustafa hərəmxanadakı otaqlardan birinə həbs olundu və ardından I Əhmədin böyük oğlu Şahzadə Osman taxta çıxdı (26 fevral 1618). II Osman vaxtilə onu yox, əmisini taxta çıxardan Sofu Mehmed Paşanı paytaxtdan uzaqlaşdırdı və şeyxülislamın səlahiyyətlərini məhdudlaşdırdı.
İkinci səltənəti
[redaktə | vikimətni redaktə et]Qardaşı oğlunun səltənəti illərində Sultan Mustafa həbs olunduğu otaqda nəzarət altında yaşadı. II Osman Hotin səfərinə çıxarkən qardaşı Şahzadə Mehmedi edam etdirsə də, əmisinə toxunmamış, buna səbəb isə onun əqlən zəif olması olmuşdur. Bir müddət sonra əmisini də edam etdirmək fikrinə düşən II Osman gecikdi. Çünki artıq II Osmanın taxtı təhlükə altında idi. II Osmanı taxtdan endirmək istəyən yeniçəri və sipahilər istədiklərini etdirmək üçün I Mustafanı taxta çıxartmaq istəyirdilər. Üsyan qaldıran yeniçərilər 19 may 1622 tarixində saraya soxuldular. Saray ağalarından biri divanə padşahın həbs olunduğu otağı göstərmiş, ancaq qapıları aça bilməyən yeniçərilər otağın günbəzini sındırmış və 3 nəfər yeniçəri iplə otağa girərək Sultan Mustafanı azad etmişdir. Əsgərləri görən kimi "Siz beni isterseniz ben de sizi isterim" deyərək onlara qoşulan Sultan Mustafa sarayda olan şeyxülislamın atına minərək saraydan çıxmaq istəsə də, atın üstündə dayana bilməmiş, bu səbəblə yeni padşah saraydakı Ərz otağına aparılmışdır. Bu əsnada üləmadan bəzi şəxslər və Şeyxülislam Əsad Əfəndi üsyançılara məsləhət verərək bu işdən əl çəkmələrini desə də, onlara heç kəs qulaq asmamış, əksinə məcbur qalıb divanə padşaha təzim etmişlər. Ərz otağında pərişan vəziyyətdə olan I Mustafa ardından yanındakı kənizləri ilə birlikdə anasının yanına — Köhnə Saraya yollanmaq üçün hazırlandı. Bu əsnada əmisinin yenidən sultan elan edildiyini eşidən II Osman saraydan güclüklə çıxa bilmişdir. Sultan Mustafanı Köhnə Saraya aparmaq istəyən üsyançı yeniçərilər II Osmanın divanə padşahı ələ keçirmək üçün əmr verdiyini eşitdilər və Sultan Mustafanın təhlükəsizliyi səbəbilə onu Orta Məscidə apardılar. Hadisələri öz gözüylə izləyən İbrahim Peçevi bu əsnada böyük bir xalq kütləsinin toplandığını, hamının arabada gedən sultanı və anasını görməyə çalışdığını, hətta bəzilərinin sarıq və paltarlarından kəsdikləri parçaları arabaya atmağa çalışdığını və bu parçaları validə Həlimə Sultanın topladığını qeyd edir.
Axşam saatlarında məscidə gələn Sultan Mustafanın yanında anası, kənizləri və saraydan çıxarkən onunla birlikdə arabaya minən saray xidmətçilərindən Dərviş ağa (sonradan yeniçəri ağası seçildi) var idi. Üsyançılar onu Topqapı Sarayına aparmaq istəsələr də, Sultan Mustafa II Osman ələ keçirilmədən saraya getməyəcəyini bildirdi. Bu əsnada Sultan Mustafa məscidin mehrabında oturaraq II Osmanın gətirilməsini gözləmişdir. Orada iştirak edən bir yeniçərinin dediklərini nəql edən İbrahim Peçevi məscidə gətirilən II Osmanın "Bakın görün, kimi sultan ediyorsunuz" dediyi, ancaq bu əsnada validə Həlimə Sultanın üsyan başçısı yeniçərilərin qulağına nələrsə pıçıldadığını qeyd edir.
O illəri özünün Müsibətnamə əsərində qeyd edən Hüseyn Tugi isə məsələni başqa cür nəql edir. Onun yazdıqlarına görə, axşam namazı vaxtı Sultan Mustafa əllərini qaldıraraq orada olan hər kəsi duaya çağırmış, II Osman bura gəlmədən burdan çıxmayacağını qeyd edir. Və yenə Tugiyə görə, bir gün sonra II Osman Orta Məscidə gəlmiş, ancaq Sultan Mustafa ilə heç görüşməmişdir. Bir çox qaynaqların təsdiqlədiyi digər məlumat isə bütün bunlar olarkən, Həlimə Sultanın kürəkəni Davud Paşanı sədrəzəm etmək üçün üsyançılarla razılaşdığı, ardından isə II Osmana qarşı bir neçə dəfə sui-qəsd tərtib etdiyidir. Həm Davud Paşanın sədarət əmri, həm də üsyançıların tələb etdiyi bəzi təyin əmrləri isə Həlimə Sultanın adından Qara Əhməd ağa adlı bir çavuş tərəfindən yazılmışdır.
20 may 1622 — cümə günü günorta saatlarında Topqapı Sarayına gələn Sultan Mustafa üçün xüsusi cülus mərasimi keçirildi və adına xütbələr oxundu. Onun ikinci səltənət dönəmi tamamilə II Osman hadisəsinin kölgəsi altında keçdi. II Osmanın faciəvi qətli isə istər İstanbul, istərsə də bölgələrdə xalq arasında yeniçərilərə və sipahilərə qarşı böyük bir nifrət qazandırdı. II Osmanın qatillərinin tapılması və cəzalandırılması məsələsindəki təzyiqlər səbəbilə 13 iyun tarixində Davud Paşa vəzifədən alınaraq həbs edildi, yerinə Mere Hüseyn Paşanın gətirilməsi və yeniçəri-sipahi çəkişmələri isə vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Mere Hüseyn Paşanı vəzifədən uzaqlaşdıraraq Biləcikli Mustafa Paşanı sədarətə gətirən üsyançılar 10 iyul tarixli divan məclisinin ardından paytaxtda padşahın istənilmədiyi şayəsini yaymağa başladılar.
Taxtdan endirilişi
[redaktə | vikimətni redaktə et]Nəhayət, sədrəzəm Kəmankeş Əli Paşa şeyxülislam və şəhər qazısı ilə görüşərək razılığa gəldi. Yeniçərilərlə də görüşərək cülus bəxşişi istəməmək şərtilə padşahı taxtdan endirməyə razı saldılar. Daha sonra validə Həlimə Sultanla görüşüldü və oğlunun əqlən zəif olması səbəbilə taxtdan endiriləcəyi bildirildi. O əsnada anasıyla birlikdə Davud Paşa köşkündə olan Sultan Mustafa bir gün sonra baş tutacaq divan məclisi bəhanəsiylə saraya dəvət edildi və ertəsi gün (10 sentyabr 1623) əvvəllər də həbs olunduğu otağa həbs olundu. Yerinə qardaşı I Əhmədin kiçik oğlu Şahzadə Murad taxta çıxardıldı.
İlk səltənəti 96 gün, ikinci səltənəti isə 1 il 3 ay 22 gün davam edən Sultan Mustafa taxtdan endirildikdən sonra həbs olunduğu otaqda 15 il daha yaşadı. 20 yanvar 1639 tarixində öz əcəliylə vəfat edən Sultan Mustafanın cənazəsi bir çox mənbələrə görə, bir müddət ortada qaldı. Dəfn olunması üçün yer tapılmayan Sultan Mustafa daha sonra Aya Sofya məscidinin əvvəllər vəftizxana olan binasında dəfn olundu. Əqli zəifliyi səbəbilə heç bir qadını özünə yaxınlaşdırmamış, bu səbəblə də övladı olmamışdır.
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et] | Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir. |
- ↑ 1 2 3 4 Deutsche Nationalbibliothek Record #1017599777 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-06.
- ↑ Börekçi, Gunhan (2010) İnkırâzın Eşiğinde Bir Hanedan: III. Mehmed, I. Ahmed, I. Mustafa ve 17. Yüzyıl Osmanlı Siyasi Krizi, Ohio State Üniversitesi Ph.D. Doktora tezi Türkçe özeti makale Sayfa:80
Xarici keçidlər
[redaktə | vikimətni redaktə et]I Mustafa Doğum: 17 oktyabr 1591 Vəfat: 20 yanvar 1639
| ||
| Hakimiyyət titulları | ||
|---|---|---|
| Sələfləri I Əhməd |
.svg) Osmanlı İmperiyası (دولت عالیه عثمانی) Sultanı 22 noyabr 1617-26 fevral 1618 |
Xələfləri II Osman |
| Sələfləri II Osman |
Osmanlı İmperiyası (دولت عالیه عثمانی) Sultanı 19 may 1622-10 sentyabr 1623 |
Xələfləri IV Murad |
| Sünni İslam titulları | ||
| Sələfləri I Əhməd |
 İslam Xəlifəsi (خلافة إسلامية) |
Xələfləri II Osman |
| Sələfləri II Osman |
İslam Xəlifəsi (خلافة إسلامية) |
Xələfləri IV Murad |