Onurğalılar: Redaktələr arasındakı fərq

Onurğalılar
Onurğalılar
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Ranqsız: Amorphea Ranqsız: Obazoa Ranqsız: Opisthokonta Ranqsız: Holozoa Ranqsız: Filozoa Aləm: Heyvanlar Yarımaləm: Eumetazoylar Klad: ParaHoxozoa Klad: İkitərəflisimmetriyalılar Klad: Nephrozoa Tipüstü: Sonağızlılar Tip: Xordalılar Klad: Olfactores Yarımtip: Onurğalılar
Beynəlxalq elmi adı
	Vertebrata Cuvier, 1812;
ITIS	331030
NCBI	7742
EOL	2774383
FW	67149

Tarixə interaktiv şəkildə baxın

← Əvvəlki redaktə

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun

VizualVikimətn

Sətirdə

Səhifəsinin 22:37, 10 aprel 2023 tarixinə olan son versiyası

Onurğalılar (lat. Vertebrata) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinə aid heyvan yarımtipi.

Onurğalılar növlərinə görə onurğasızlardan xeyli azdır (45000 növ), lakin müasir biosferin həyatındakı roluna, adətən biosenozlarda qidalanma zəncirini tamamladığına görə onlardan üstündür.

Kələlilərə dəyirmiağızlılar, qığırdaqlı balıqlar, sümüklü balıqlar, suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar və məməlilər daxildir.

Onurğalı heyvanlar torpaqəmələgəlmə prosesində fəal iştirak edirlər. Bunlar arasında gəmiricilərin xüsusi çəkisi daha böyükdür. Bütün gəmiricilər torpaq qatında yuvalar qazır. Bu zaman səthə külli miqdarda qarışdırılmış torpaq atılır. Gəmiricilərdən bəziləri torpaqda "köstəbək yolları" adlanan yollar qazır.

Bozqır rayonlarda yer siçanları torpağın aşağı və yuxarı qatlarını o qədər qarışdırır və ya torpağın səthinə o qədər torpaq atırlar ki, səthdə bozqırlar üçün səciyyəvi olan mikrorelyef yaranır. Məşhur rus alimi S. S. Nestruyev belə relyef formasını nonorelyef adlandırmışdır.^[2]

Ümumi xarakteristika

Onurğalılar (Vertebrata) yarımtipinin nümayəndələrinin dərisi 2 qatdan – çoxqatlı epidermis və koriumdan ibarətdir. Pulcuqlar, lələklər, tüklər, caynaq və dırnaqlar bunun törəmələridir. Onurğalılarda xorda yalnız embrional dövrdə olur.

Daxili quruluşu

Onurğalılarda xorda onurğa ilə əvəz olunub. Yetkin dövrdə bütün onurğalılar sümük skeletə malikdir. Onlarda baş, gözlər və ətraflar yaxşı inkişaf edib. Əzələ sistemi eninə zolaqlı və saya əzələdən ibarətdir. Tənəffüs sistemini qəlsəmə və ya ağciyərlər təşkil edir. Qan-damar sistemi qapalıdır. Ürək çoxkameralıdır, qan damarları venalar və arteriyalar şəklindədir. Açıq limfa sistemi mövcuddur. İfrazat sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Bu sistem bir cüt böyrəkdən və sidik axarlarından ibarətdir.

Hətta aşağı pillədə yerləşən onurğalıların da beyni vardır. Ali formalı onurğalılarda isə beyin yarımkürələri inkişaf etmişdir. Bu, onurğalıların xarakterik əlamətidir. Sinir sistemi mərkəzi və periferik sinir sisteminə bölünür. Hissiyyat orqanları (burun, gözlər, qulaqlar) və daxili sekresiya vəziləri də inkişaf etmişdir. Onurğalılar ayrıcinsiyyətlidir. Dişi və erkək cinsiyyət vəziləri cütdür. Mayalanma xarici və ya daxili olur. Bəzi onurğalılar metamorfozla inkişaf edir.

Təsnifatı

Onurğalılar (Vertebrata) yarımtipi
- Çənəsizlər (Agnatha) infratipi
  - Dəyirmiağızlılar (Cyclostomata) sinfi
- Ağızçənəlilər (Gnathostomata) infratipi
  - Balıqlar (Pisces) sinifüstü
    - Zirehli balıqlar (Placodermi) sinfi, nəsli kəsilib
    - Qığırdaqlı balıqlar (Chondrichthyes) sinfi
    - Qəlsəməçənəlilər (Acanthodii) sinfi, nəsli kəsilib
    - Sümüklü balıqlar (Osteichthyes) sinfi
  - Dördayaqlılar (Tetrapoda) sinifüstü
    - Suda-quruda yaşayanlar (Amphibia) sinfi
    - Sürünənlər (Reptilia) sinfi
    - Quşlar (Aves) sinfi
    - Məməlilər (Mammalia) sinfi

İstinadlar

↑ Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2001.
↑ Q. Məmmədov. Torpaqşünasliq və torpaq coğrafiyasinin əsaslari. Bakı, Elm, 2007

Həmçinin bax

[_58efc1cc376ed9e5-1] Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2001.

[2] Q. Məmmədov. Torpaqşünasliq və torpaq coğrafiyasinin əsaslari. Bakı, Elm, 2007

[1]

[2]

@@ Sətir 1: / Sətir 1: @@
-{{Takson
+{{Takson}}
-| adı                       =
-| aləmi             =  Heyvanlar
-| şəkil = Python royal 35.JPG
-| şəkilaltı yazı = [[Kral pitonu]]
-| yuxarı takson             =
-| ranqı                     = Yarımtip
-| latınca adı               = Vertebrata
-| müəllif           = ([[Cuvier]], 1812)
-| sinonim           =
-| tipik nümayəndə   =
-| aşağı takson adı  = İnfratiplər
-| aşağı takson      = [[Ağızçənəlilər]] (''Gnathostomata'')<br/>
-[[Çənəsizlər]] (''Agnatha'')
-| arealın xəritəsi          =
-| arealın xəritəsi haqqında =
-| arealın xəritəsinin eni   =
-| legend sərhədi    =
-| mühafizə          =
-| vikinövlər        = Vertebrata
-| vikianbar         = Category:Vertebrata
-| bttsmb            =
-| ütmx = 331030
-| mbmm = 7742
-| he                =
-| geiş1             =
-| geiş2             =
-| beabs              =
-}}
-'''Onurğalılar''' və ya '''kəlləlilər''' ([[latınca|lat.]] ''Vertebrata'') – [[xordalılar]] tipinə aid [[heyvan]] yarımtipi. Onurğalılar növlərinə görə [[onurğasızlar]]dan xeyli azdır (45000 növ), lakin müasir biosferin həyatındakı roluna, adətən biosenozlarda qidalanma zəncirini tamamladığına görə onlardan üstündür.
+'''{{lath|Vertebrata}}''' ({{dil-la|Vertebrata}}) — {{lataz|Animalia|no}} aləminin {{lataz|Chordata|no}} tipinə aid heyvan yarımtipi.
+Onurğalılar növlərinə görə [[onurğasızlar]]dan xeyli azdır (45000 növ), lakin müasir biosferin həyatındakı roluna, adətən [[biosenoz]]larda qidalanma zəncirini tamamladığına görə onlardan üstündür.
 Kələlilərə [[dəyirmiağızlılar]], [[qığırdaqlı balıqlar]], [[sümüklü balıqlar]], [[suda-quruda yaşayanlar]], [[sürünənlər]], [[quşlar]] və [[məməlilər]] daxildir.
-Onurğalı heyvanlar torpaqəmələgəlmə prosesində fəal iştirak edirlər. Bunlar arasında [[gəmiricilər]]in xüsusi çəkisi daha böyükdür. Bütün gəmircilər torpaq qatında yuvalar qazır. Bu zaman səthə külli miqdarda qarışdırılmış torpaq atılır. Gəmiricilərdən bəziləri torpaqda "köstəbək yolları" adlanan yollar qazır.
+Onurğalı heyvanlar torpaqəmələgəlmə prosesində fəal iştirak edirlər. Bunlar arasında [[gəmiricilər]]in xüsusi çəkisi daha böyükdür. Bütün gəmiricilər torpaq qatında yuvalar qazır. Bu zaman səthə külli miqdarda qarışdırılmış torpaq atılır. Gəmiricilərdən bəziləri torpaqda "köstəbək yolları" adlanan yollar qazır.
-Bozqır rayonlarda [[yer siçanları]] torpağın aşağı və yuxarı qatlarını o qədər qarışdırır və ya torpağın səthinə o
+Bozqır rayonlarda [[yer siçanları]] torpağın aşağı və yuxarı qatlarını o qədər qarışdırır və ya torpağın səthinə o qədər torpaq atırlar ki, səthdə bozqırlar üçün səciyyəvi olan mikrorelyef yaranır. Məşhur rus alimi S. S. Nestruyev belə relyef formasını [[nonorelyef]] adlandırmışdır.<ref>Q. Məmmədov. Torpaqşünasliq və torpaq coğrafiyasinin əsaslari. Bakı, Elm, 2007</ref>
-qədər torpaq atırlar ki, səthdə bozqırlar üçün səciyyəvi olan mikrorelyef yaranır. Məşhur rus alimi
+== Ümumi xarakteristika ==
-S.S.Nestruyev belə relyef formasını [[nonorelyef]] adlandırmışdır.<ref>Q. Məmmədov. Torpaqşünasliq və torpaq coğrafiyasinin əsaslari. Bakı, Elm, 2007</ref>
+Onurğalılar (Vertebrata) yarımtipinin nümayəndələrinin dərisi 2 qatdan – çoxqatlı epidermis və koriumdan ibarətdir. Pulcuqlar, lələklər, tüklər, caynaq və dırnaqlar bunun törəmələridir. Onurğalılarda xorda yalnız embrional dövrdə olur.
+== Daxili quruluşu ==
+Onurğalılarda xorda onurğa ilə əvəz olunub. Yetkin dövrdə bütün onurğalılar sümük skeletə malikdir. Onlarda baş, gözlər və ətraflar yaxşı inkişaf edib. Əzələ sistemi eninə zolaqlı və saya əzələdən ibarətdir. Tənəffüs sistemini qəlsəmə və ya ağciyərlər təşkil edir. Qan-damar sistemi qapalıdır. Ürək çoxkameralıdır, qan damarları venalar və arteriyalar şəklindədir.  Açıq limfa sistemi mövcuddur. İfrazat sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Bu sistem bir cüt böyrəkdən və sidik axarlarından ibarətdir.
+Hətta aşağı pillədə yerləşən onurğalıların da beyni vardır. Ali formalı onurğalılarda isə beyin yarımkürələri inkişaf etmişdir. Bu, onurğalıların xarakterik əlamətidir. Sinir sistemi mərkəzi və periferik sinir sisteminə bölünür. Hissiyyat orqanları (burun, gözlər, qulaqlar) və daxili sekresiya vəziləri də inkişaf etmişdir. Onurğalılar ayrıcinsiyyətlidir. Dişi və erkək cinsiyyət vəziləri cütdür. Mayalanma xarici və ya daxili olur. Bəzi onurğalılar metamorfozla inkişaf edir.
 == Təsnifatı ==
@@ Sətir 45: / Sətir 25: @@
 ** {{bt-azlat|Ağızçənəlilər|Gnathostomata}} infratipi
 *** {{bt-azlat|Balıqlar|Pisces}} sinifüstü
-**** {{bt-azlat|Zirehli balıqlar|Placodermi}} sinfi,  nəsli kəsilib
+**** {{bt-azlat|Zirehli balıqlar|Placodermi}} sinfi, nəsli kəsilib
 **** {{bt-azlat|Qığırdaqlı balıqlar|Chondrichthyes}} sinfi
 **** {{bt-azlat|Qəlsəməçənəlilər|Acanthodii}} sinfi, nəsli kəsilib
@@ Sətir 55: / Sətir 35: @@
 **** {{bt-azlat|Məməlilər|Mammalia}} sinfi
-== Mənbə ==
+== İstinadlar ==
+{{İstinad siyahısı}}
-<references/>
-{{Heyvanlar}}
+== Həmçinin bax ==
-[[Kateqoriya:Xordalılar]]
+{{Taksonbar}}
+[[Kateqoriya:Onurğalılar| ]]
-[[af:Vertebrata]]
-[[als:Wirbeltiere]]
-[[am:የጀርባ አጥንት ያላቸው እንስሳት]]
-[[ang:Hrycgdēor]]
-[[ar:فقاريات]]
-[[ba:Умыртҡалылар]]
-[[bat-smg:Stoborėnē]]
-[[be:Пазваночныя]]
-[[be-x-old:Хрыбетныя]]
-[[bg:Гръбначни]]
-[[bn:মেরুদণ্ডী প্রাণী]]
-[[br:Vertebrata]]
-[[bs:Kičmenjaci]]
-[[ca:Vertebrat]]
-[[cs:Obratlovci]]
-[[cy:Fertebrat]]
-[[da:Hvirveldyr]]
-[[de:Wirbeltiere]]
-[[el:Σπονδυλωτό]]
-[[en:Vertebrate]]
-[[eo:Vertebruloj]]
-[[es:Vertebrata]]
-[[et:Selgroogsed]]
-[[eu:Ornodun]]
-[[fa:مهره‌داران]]
-[[fi:Selkärankaiset]]
-[[fr:Vertébrés]]
-[[frr:Wäärlisdiarten]]
-[[fy:Wringedier]]
-[[ga:Veirteabrach]]
-[[gl:Vertebrados]]
-[[gv:Vertebrata]]
-[[he:בעלי חוליות]]
-[[hi:कशेरुकी जीव]]
-[[hr:Kralježnjaci]]
-[[hu:Gerincesek]]
-[[hy:Ողնաշարավորներ]]
-[[ia:Vertebrato]]
-[[id:Vertebrata]]
-[[is:Hryggdýr]]
-[[it:Vertebrata]]
-[[ja:脊椎動物]]
-[[jv:Vertebrata]]
-[[ka:ხერხემლიანები]]
-[[kk:Омыртқалылар]]
-[[ko:척추동물]]
-[[ku:Movikdar]]
-[[la:Vertebrata]]
-[[lb:Wierbeldéieren]]
-[[li:Gewervelde diere]]
-[[lij:Vertebræ]]
-[[ln:Nyama ya mikúwa]]
-[[lt:Stuburiniai]]
-[[lv:Mugurkaulnieki]]
-[[mk:’Рбетници]]
-[[ml:നട്ടെല്ലുള്ള ജീവികള്‍]]
-[[mr:पृष्ठवंशी प्राणी]]
-[[ms:Vertebrat]]
-[[nl:Gewervelden]]
-[[nn:Virveldyr]]
-[[no:Virveldyr]]
-[[nv:Bíígháán Dahólónígíí]]
-[[oc:Vertebrata]]
-[[pl:Kręgowce]]
-[[ps:شمزۍ لرونکي ژوي]]
-[[pt:Vertebrados]]
-[[qu:Tulluyuq]]
-[[ro:Vertebrata]]
-[[ru:Позвоночные]]
-[[sa:कशेरुकाः]]
-[[sah:Тоноҕостоохтор]]
-[[scn:Vertebrata]]
-[[sh:Kralješnjaci]]
-[[simple:Vertebrate]]
-[[sk:Stavovce]]
-[[sl:Vretenčarji]]
-[[sn:Dzemuzongoza]]
-[[sr:Кичмењаци]]
-[[su:Vertebrata]]
-[[sv:Ryggradsdjur]]
-[[szl:Kryngowce]]
-[[ta:முதுகெலும்பிகள்]]
-[[te:సకశేరుకాలు]]
-[[th:สัตว์มีกระดูกสันหลัง]]
-[[tl:Bertebrado]]
-[[tr:Omurgalılar]]
-[[tt:Умырткалылар]]
-[[uk:Хребетні]]
-[[ur:فقاری جاندار]]
-[[vi:Động vật có xương sống]]
-[[wa:Biesse ås cronzoxhs]]
-[[yi:ווערטייברעיטס]]
-[[yo:Aléegunẹ̀yìn]]
-[[zea:Gewurvelde beêsten]]
-[[zh:脊椎动物]]
-[[zh-min-nan:Chek-chui tōng-bu̍t]]
-[[zh-yue:脊椎動物]]

Onurğalılar: Redaktələr arasındakı fərq

Səhifəsinin 22:37, 10 aprel 2023 tarixinə olan son versiyası

Mündəricat

Ümumi xarakteristika

Daxili quruluşu

Təsnifatı

İstinadlar

Həmçinin bax

Naviqasiya menyusu

Onurğalılar: Redaktələr arasındakı fərq

Səhifəsinin 22:37, 10 aprel 2023 tarixinə olan son versiyası

Ümumi xarakteristika

Daxili quruluşu

Təsnifatı

İstinadlar

Həmçinin bax

Naviqasiya menyusu

Axtar