Перейти к содержанию

Коргон

Јурт
Коргон
орустап Коргон
51°05′46″ с. ш. 84°02′16″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Коргонныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 630 [1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 333[2] кижи (2016)
Ук-калыктар 91 % орустар[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649459
АТТК-ныҥ коды 84235835001
МТТК-ныҥ коды 84635435101
Номер в ГКГН 0154323
Коргон (Россия)
Коргон
Москва
Коргон (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Коргон (Алтай Республика)
Улалу
Коргон
 Медиафайлдар Викискладта

Коргон (орустап Коргон ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Коргонныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Коргон орустап с тюрк.крепость, твердыня, защита[4]. Корыган орустап с др.-тюрк. крепость.

Коргон орустап с монг. стан, военный лагерь.

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде,Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарас ичинде, Чарышка Марал сууныҥ киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 630—806 метрге бийик[1][5].

Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала, кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с.

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[6]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Кезем астап, јоголорго јеткен куштар: мечиртке, ӱкӱ, ала ылаачын, карчага, шоҥкор, турна[7]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.

Чарас ичиниҥ агаштары: тыт, чиби, терек, мӧш, јойгон. Кату ла јымжак агаштар колый ӧзӧт Мында јымжак агаштар да кӧп: јодро, беле, толоно, тал, терек, каргана, ыргай, аспак; јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уйкӧс, бороҥот, чычрана, тийиҥкат, торбос, тожала, башка-башка мешкелер де бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер арчын, кызыл тазыл, марал чечек, алтын тазыл[8].Чарас ичи ыжык, ичпек кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берет.

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ текши јери 197,25 га[9]. Коргон јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 624 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 730 м[10]. Јуртта 3 ором: Олјондо, Советский, Јаҥы[11].

Коргон јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла 10,09 км[9]. Коргонго једерге ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Кан-Оозы — Коргон; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Кан-Оозы — Коргон; Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Келейдиҥ боочызы — Кан-Оозы — Коргон. «Кан-Оозы — Коргон» деп регионал трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-109[12], узуны 63,055 км)[13].

Коргон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 64 км
Республикан тӧс кала Улалу 270 км,340 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 320 км, 350 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4100 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 190 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 170 км

Коргон јурт 1786 јылда Туулу Алтайдыҥ аалга, сӱрекей јараш јеринде, Чарыш ла Коргон суулардыҥ бириккенинде тудулып башталган. Петр Шангин деп кижи баштапкы катап бу јерлер керегинде бичип, ӱлекер-картага кийдире јураган. Онойдо ок Чарышка кирген Сентелек ле Коргон суудардыҥ башталганын јартап бичиген. Мында, аалга јерлерде, заимкаларда качкындар токтогондор, олор аҥдап-куштап азыранган. 19 чактыҥ бажында Коргондо 15-20 айыл болгон. Кийнинде Коргонныҥ јоны аш салып, мал азырап, адару тудуп иштенетен. Аргалу-чактузы кийнинде марал-аҥ азырап баштаган[14].

Эл-јонныҥ тоозы
2010[15]2011[16]2012[16]2013[16]2014[17]2015[18]2016[2]
402401378365352340333

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 490 кижи болгон, олордыҥ 91 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.[3].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • почта;
  • магазин.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта производстволык јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.

Эмдиги ӧйдӧ Коргон јуртта ООО «Коргон» бар, тӧс ижи — мал азыраары.

Карындаштык мӧҥкӱ, граждан јууда турушкан партизандарга (Советский ором, 17А)[19][20].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јебрен корум (1388, 1389)[21];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1386, 1387)[21].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1,0 1,1 Korgon (англ.). GeoNames.
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. Коргон
  6. Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005
  7. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Коргонское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610315949. Архивировано 1610204036.
  10. Карта села Коргон.
  11. Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  12. Региональная трасса 84К-109
  13. Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  14. Генеральный план муниципального образования Коргонское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610315949. Архивировано 1610204036.
  15. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  16. 16,0 16,1 16,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  17. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  18. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  19. Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 5169. Архивировано 1610213696.
  20. Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605301795. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.