Коргон
Јурт | |
Коргон | |
---|---|
орустап Коргон | |
51°05′46″ с. ш. 84°02′16″ в. д.HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Кан-Оозы |
Јурт јеезе | Коргонныҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 630 [1] м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↘333[2] кижи (2016) |
Ук-калыктар | 91 % орустар[3] |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649459 |
АТТК-ныҥ коды | 84235835001 |
МТТК-ныҥ коды | 84635435101 |
Номер в ГКГН | 0154323 |
|
|
Медиафайлдар Викискладта |
Коргон (орустап Коргон ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Коргонныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Коргон орустап с тюрк.крепость, твердыня, защита[4]. Корыган орустап с др.-тюрк. крепость.
Коргон орустап с монг. стан, военный лагерь.
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде,Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарас ичинде, Чарышка Марал сууныҥ киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 630—806 метрге бийик[1][5].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала, кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[6]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Кезем астап, јоголорго јеткен куштар: мечиртке, ӱкӱ, ала ылаачын, карчага, шоҥкор, турна[7]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Чарас ичиниҥ агаштары: тыт, чиби, терек, мӧш, јойгон. Кату ла јымжак агаштар колый ӧзӧт Мында јымжак агаштар да кӧп: јодро, беле, толоно, тал, терек, каргана, ыргай, аспак; јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уйкӧс, бороҥот, чычрана, тийиҥкат, торбос, тожала, башка-башка мешкелер де бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер арчын, кызыл тазыл, марал чечек, алтын тазыл[8].Чарас ичи ыжык, ичпек кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берет.
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурттыҥ текши јери 197,25 га[9]. Коргон јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 624 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 730 м[10]. Јуртта 3 ором: Олјондо, Советский, Јаҥы[11].
Коргон јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла 10,09 км[9]. Коргонго једерге ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Кан-Оозы — Коргон; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Кан-Оозы — Коргон; Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Келейдиҥ боочызы — Кан-Оозы — Коргон. «Кан-Оозы — Коргон» деп регионал трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-109[12], узуны 63,055 км)[13].
Коргон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 64 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 270 км,340 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 320 км, 350 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4100 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 190 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 170 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Коргон јурт 1786 јылда Туулу Алтайдыҥ аалга, сӱрекей јараш јеринде, Чарыш ла Коргон суулардыҥ бириккенинде тудулып башталган. Петр Шангин деп кижи баштапкы катап бу јерлер керегинде бичип, ӱлекер-картага кийдире јураган. Онойдо ок Чарышка кирген Сентелек ле Коргон суудардыҥ башталганын јартап бичиген. Мында, аалга јерлерде, заимкаларда качкындар токтогондор, олор аҥдап-куштап азыранган. 19 чактыҥ бажында Коргондо 15-20 айыл болгон. Кийнинде Коргонныҥ јоны аш салып, мал азырап, адару тудуп иштенетен. Аргалу-чактузы кийнинде марал-аҥ азырап баштаган[14].
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[15] | 2011[16] | 2012[16] | 2013[16] | 2014[17] | 2015[18] | 2016[2] |
402 | ↘401 | ↘378 | ↘365 | ↘352 | ↘340 | ↘333 |
Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 490 кижи болгон, олордыҥ 91 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.[3].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- библиотека;
- стадион;
- почта;
- магазин.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта производстволык јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Эмдиги ӧйдӧ Коргон јуртта ООО «Коргон» бар, тӧс ижи — мал азыраары.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Карындаштык мӧҥкӱ, граждан јууда турушкан партизандарга (Советский ором, 17А)[19][20].
Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Korgon (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Коргон
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Коргонское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610315949. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Коргон.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-109
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Генеральный план муниципального образования Коргонское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610315949. Архивировано 1610204036.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 . Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай . Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы . Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы . Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 5169. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605301795. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.