Klok

'n Klok is 'n idiofoniese (klankbeeldende) instrument wat gewoonlik uit brons gegiet word en 'n tweërlei funksie het: 'n klok kan afsonderlik as 'n seininstrument gebruik word, of 'n groep klokke wat onderling in klank harmonieer, kan as 'n musiekinstrument, die klokkespel, gebruik word.

Geskiedenis

Die oudste bekende klokke is uit hout of steen en gegote of gesmede metaal gemaak en het aanvanklik net 'n simboliese of rituele funksie gehad. Eers in die Vroeë Middeleeue het die treffende geluid van die groot toringklok soos dit vandag bekend is, in Wes-Europa ontwikkel. Die gietproses van klokke het deur die jare baie konstant gebly. ŉ Kern met die binne-profiel van die klok word as basis gebruik, waaroor 'n tydelike of "vals" klok dan gemodelleer word.

Klokgietery

Nog 'n laag (gewoonlik klei) word bo-oor gevorm, en sodra die laag hard is, word die "vals" klok verwyder en die ruimte wat dit laat, met brons gevul. Hierdie sogenaamde klokmetaal is 'n mengsel van ongeveer 22% tin en 78% koper. 'n Laer tininhoud verkort die toonduur van die klank wat voortgebring word, terwyl ŉ verhoogde tininhoud ('n maksimum van 25%) 'n helderder klank verseker maar die brons brosser maak. Die klok se klepel is van yster en maak 3 tot 5% van die totale massa van die klok uit. In 'n poging om 'n reëlmatige klokvorm te verkry, is daar in die 14e eeu gebruik gemaak van vormplante waardeur die binne- sowel as die buiteprofiel van die klok doeltreffend vasgelê kon word.

Die afmetings en vorm van elke klok word volgens spesifieke verhoudings bereken, met die slag as maateenheid. 'n Klok het omvattende en vreemde botone. Ten einde ŉ harmonieuse klank voort te bring, moet die eerste 5 botone in die verhouding 5:10: 12:15:20 staan (vanaf C: C-C' - E-mol' - G' - C", met C' as die sterkste of die slagtoon). Klokke hang aan 'n lui-as in die kloktoring. Ten einde swaar klokke makliker te lui, moet die massa behoorlik verdeel word. In die 19e eeu is 'n groot klok- of luiwiel aangebring om die funksie te vervul, en in die 20e eeu is 'n spesiale krukas ontwerp om die klokke se massa te versprei. Die swaarste gegote klok ter wêreld is die Tsar Kolokol (18e eeu) van byna 2 ton in die Kremlin in Moskou.

Klokgietery is 'n ambag wat in verskillende lande beoefen is (in Nederland was Geert van Wou, ca. 1460- 1527, veral bekend). Die klokkespelkuns kan egter as ŉ tradisie eie aan Nederland beskou word. Hoewel die beginsel van ŉ meganiese klokgelui uit die Arabiese wêreld afkomstig is – hulle het naamlik die meganiek ontwerp om klokkies in horlosies te laat lui is dit in Nederland uitgebrei met groter en meer klokke (wanneer sowat 2 oktawe gedek word, word die toestel 'n klokkespel genoem).

Die Nederlandse broers Francois Hemony (1609- 1667) en Pierre Hemony (1619- 1680) het in die 17e eeu 'n hoë standaard van klokgieting ontwikkel. Hulle het die klokke effens groter as normaal gegiet en die metaal dan afgebeitel totdat die klank aan hul vereistes voldoen het. Na hulle was daar nog enkele klokgieters, onder andere die Van den Gheyn-familie (veral Matthias van den Gheyn, 1721-1785) in die suide van Nederland. Die vakkuns is eers aan die einde van die 19e eeu in Brittanje bemeester en verskeie groot gieterye het toe daar tot stand gekom, waarvan Eijsbouts na 1945 die bekendste was. Naas die outomatiese bespeling deur middel van speeltrommels het bespeling deur 'n klawerbord in die 16e eeu ontwikkel. Die klokkespeler of beiaardier slaan met sy vuiste op houtstawe (verwant aan die klawers van 'n klavier, terwyl hy met sy voete die pedale beheer wat die laer lokke laat lui.

'n Toustelsel verbind die klawers en die pedale met die klokke en die klepels word deur vere in posisie gehou. Hierdie proses is 'n uitvindsel van Jef W.K. Denijn (1862-1941). wat met sy klokkespel in die Rombouttoring in Mechelen veel gedoen het om die kunsvorm te vestig. (Hy het ook in 1922 'n beiaardier-skool in Mechelen gestig.) 'n Ander tipe klokkespel is die sogenaamde Britse "change ringing", waarvolgens die klokke aanhoudend in 'n wisselende volgorde gelui word. Suid-Afrika het ook 'n klokkespel in gebruik - die in die Kaapstadse stadsaal.

Gebruik

Dit is in 1925 tydens die besoek van die Prins van Wallis in gebruik geneem en word sedertdien redelik gereeld bespeel. Die klokkespel het meer as 3 oktawe. Uitvoerings word weekliks gehou en tydens feesgetye soms daagliks. ŉ Soortgelyke klokkespel bestaan in Port Elizabeth, maar is net gedeeltelik in gebruik.