Jos de Villiers

J.E. (Jos) de Villiers.

Josias Eduard de Villiers (noemnaam Jos, Koelenhof, Stellenbosch, 27 Desember 1843 – plaas Mosterthoek, naby Laingsburg, 16 Augustus 1898) was ’n landmeter, politikus en amateursterrekundige. Hy het die eerste dorpsgebied in die stad Johannesburg geproklameer is, Randjeslaagte, opgemeet. Amper almal, veral die ZAR se staatsamptenare, het geglo dit sou weldra 'n spookdorp word soos so baie ander gouddorpe, maar De Villiers het van hulle verskil en op 'n keer selfs voorspel dit sou 'n stad word. De Villiersstraat in Johannesburg is na hom genoem.

Vroeë lewe

De Villiers was die tweede seun van Jacob Isaac de Villiers by sy eerste vrou, Ester Elisabeth Johanna Hoffman. De Villiers het op die plaas Koelenhof en later in Stellenbosch grootgeword. Hierna het hy aan die Suid-Afrikaanse Kollege studeer en hom as landmeter bekwaam. In 1863 is hy as landmeter in die Kaap toegelaat, maar kort daarna het hy na die Oranje-Vrystaat verhuis. In 1865 was hy een van die landmeters wat die plase in die wyk Ladybrand van die sogenaamde Verowerde Gebied moes inspekteer en opmeet. Hy het hom op Boshof gevestig en hierdie dorp van 1875 tot 1882 in die Volksraad van die Oranje-Vrystaat verteenwoordig. Ná die langdurige diamantvelddispuut gedurende die 1870's, toe sir Henry Barkley die hele streek tot Britse grondgebied verklaar het, is De Villiers deur die Vrystaat aangestel om die grens tussen die Vrystaat en Griekwaland-Wes op te meet.

Op die Rand

Toe goud in 1886 op die Witwatersrand ontdek word, het De Villiers hom in dié gebied gevestig. In opdrag van J.B. Robinson het hy opmetings van myngrond op die plaas Langlaagte gedoen. Hy het ook getender vir die opmeet van 600 erwe op die uitvalgrond Randjeslaagte, waar die dorp Johannesburg uitgelê sou word. Sy tender is aanvaar en bygestaan deur W.H.A. Pritchard het hy sy taak tussen 19 Oktober en 3 November 1886 voltooi. Die strate het almal noord-suid en oos-wes geloop sonder dat die natuurlike hellings van die grond in ag geneem is. Hoewel De Villiers 'n dorp met breë strate soos ander Transvaalse dorpe beoog het en trouens verwag het dit sou in ’n stad ontwikkel, het die Transvaalse owerheid die nuwe dorp slegs as 'n delwersdorpie soos Barberton of Pelgrimsrus beskou. De Villiers se opdrag was om nou strate en klein erwe uit te lê om so veel erwe moontlik in te pas. Daarbenewens sou met al die strate meer hoekerwe wees wat teen hoë wins as sakepersele verkoop kon word.

Die aanhoudende toestroming van voornemende delwers, maar ook die eerste handelaars, het die staat genoop om die uitlag wat De Villiers op eie houtjie reeds van 600 tot 986 standplase vergroot het, aansienlik uit te brei. Dit is gedoen deur die tweede stroke van Randjeslaagte in April 1887 met mekaar te verbind. Destyds het dit gebleik dat die kleims op die terrein nie sulke ryk vondste opgelewer het nie en voorts was die Ford en Jepope-sindikaat aan wie die kleims behoort het, onder druk van die inwoners om die delwery so na aan die bewoonde gebied te staak. De Villiers se straatpatroon uit die suide, uit Marshalltown se rigting, voortgesit, maar op die hoogte by Breestraat het dit gebly dat sommige strate nie bymekaar aansluit nie, wat aanleiding gegee het tot die bekende "knik", wat De Villiers se plan het oorspronklik nie voorsiening daarvoor gemaak dat die twee stroke dorpsgebied ooit verbind sou word nie. Sy straatuitleg is weswaarts in Ferreirasdorp voortgesit, maar in die ooste het entrepreneurs voor die standplase op Randjeslaagte op 8 Junie 1887 opgeveil kon word, die myndorp se eerste voorstad met luukse kenmerke uitgelê, naamlik Doornfontein.

Laaste jare

In 1895 het De Villiers sy standplase in die Goudstad verkoop en na Kaapstad verhuis met die voorneme om hom veral toe te lê op 'n studie van sterrekunde, iets wat vir hom voorheen slegs 'n tydverdryf was. In Augustus 1896 het hy hom by 'n ekspedisie na die eiland Vadsö in Noorweë aangesluit om 'n sonsverduistering te besigtig. Hier het sy kennis as landmeter goed te pas gekom toe die ekspedisie se toerusting opgerig word. De Villiers is twee jaar later oorlede in 'n treinongeluk op Mosterthoek toe hy op reis was van Vryburg, waar hy 'n verkiesingsveldtog as kandidaat van die Afrikanerbond vir die Kaapse parlement gevoer het. Nog 16 mense het hul lewe in die treinongeluk verloor. Ten tyde van sy dood was hy besig om 'n indrukwekkende sterrewag by sy huis, Ambleside, in Seepunt te bou.

Gesinslewe

Drie seuns is gebore uit De Villiers se huwelik met Christina Maria Elizabeth de Vos.

Bronne

• (af) Sandler, E.A. in Beyers, C.J. (hoofred.). 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel IV. Durban: Butterworth & Kie (Edms) Bpk.
• (en) Potgieter, D.J. (editor-in-chief). 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery.
• (af) Van der Waal, Gerhard-Mark. 1986. Van mynkamp tot metropolis. Die boukuns van Johannesburg, 1886–1940. Johannesburg: Chris van Rensburg Publikasies (Edms.) Beperk.