Wojenny - Gatunki

Charakterystyczne cechy filmów wojennych

Terminem „film wojenny” określamy gatunek filmowy, którego przedstawiciele odnoszą się do konkretnego konfliktu wojennego w dziejach ludzkości. Przez konflikty te rozumiemy wydarzenia o charakterze militarnym, które miały miejsce głównie w okresie od I wojny światowej (kiedy to filmy wojenne wykrystalizowały się jako odrębny gatunek) do czasów współczesnych. Niektóre filmy traktują o starszych konfliktach, często mających miejsce na długo przed wynalezieniem kina, ale są one zwykle uważane za filmy historyczne, a zatem należą do innego gatunku. Celem filmów wojennych jest przekazanie widzom atmosfery panującej na polach bitew i w obozach wojskowych, przybliżenie im powszechnych aspektów życia wojskowego i nastrojów panujących w tym czasie w społeczeństwie i wśród uczestników walk, a także wywołanie, poprzez bodźce audiowizualne, uczuć bohaterów filmu, skonfrontowanych z okropnościami wojny i doświadczających nie tylko różnych traum wojennych, ale także heroicznych czynów czy radości ze zwycięstwa. Wiele filmów wojennych przyjmuje postawę antywojenną, inne podkreślają patriotyzm i bohaterstwo swojego narodu, a jeszcze inne służyły w swoich czasach nawet jako narzędzia propagandy wojennej.

Filmy wojenne mogą dotyczyć walk lądowych, powietrznych i morskich (ale nie jest to wymóg; niektóre filmy wojenne w ogóle nie przedstawiają walk ani bitew), a ich fabuły i poszczególne postacie mogą być całkowicie fikcyjne lub oparte na prawdziwych wydarzeniach i prawdziwych jednostkach. Typowe tematy filmów wojennych obejmują przyjazne relacje między żołnierzami i ich walkę o przetrwanie, obrazy wojny i wszelkiego rodzaju operacji wojskowych, poświęcenie i bohaterstwo, zabijanie, śmierć i zniszczenie, próby ucieczki oraz karanie dezerterów i innych przestępców, traktowanie rannych, życie ludności cywilnej podczas wojny, absurdalny bezsens wojny oraz daremność i nieludzkość walki, kwestie moralne związane z wojną oraz wpływ wojny i jej konsekwencji na ludzką psychikę i społeczeństwo jako całość.

Poszczególne filmy wojenne różnią się od siebie przede wszystkim w zależności od czasu i kraju, w którym zostały nakręcone, reżimów i ideologii, które zostały na nich odciśnięte, a także scenerii i okresów, w których zostały osadzone. Inne różnice mogą również wynikać z formy i podgatunku danych filmów (istnieje na przykład wiele komedii wojennych, dokumentów wojennych lub filmów o Holokauście koncentrujących się na ludobójstwie Żydów i ich cierpieniach w obozach koncentracyjnych), a także tego, czy kładą nacisk na spektakularną akcję bitewną czy psychologię bohaterów, czy podchodzą do wojny z perspektywy ogólnej czy indywidualnej, a także jaką postawę wobec niej przyjmują. Ponadto niektóre motywy wojenne (duże armie, pełne akcji bitwy, traumatyczne wspomnienia...) są często wykorzystywane w filmach z innych gatunków, a także w filmach, które nie rozgrywają się bezpośrednio podczas wojny, ale których bohaterami są na przykład weterani wojenni.

Nieme filmy wojenne, I wojna światowa

Motyw wojny pojawiał się w kinie nieprzerwanie od jego najwcześniejszych początków - jednym z najwcześniejszych przykładów jest minutowy film reżysera Georgesa Mélièsa z 1897 roku pt. Combat naval en Grèce,który przedstawiał akcję na pancerniku podczas wojny między Grecją a Turcją o wyspę Kretę, która miała iejsce w tym samym roku. Przed I wojną światową powszechnymi tematami filmów wojennych były na przykład wojna hiszpańsko-amerykańska z 1898 roku (temat serii krótkich klipów dokumentalnych i fikcyjnych rekonstrukcji) lub amerykańska wojna secesyjna (znana również jako wojna Północy z Południem) z lat 1861-1865 (patrz na przykład filmy D. W. Griffitha The Fugitive z 1910 roku lub późniejszy kontrowersyjny i niezwykle udany film Narodziny narodu 1915).

Pierwsza wojna światowa stała się następnie inspiracją dla wielu filmowców i dokumentalistów, tworzących między innymi filmy o wojskowych praktykach szkoleniowych, konkretnych bitwach i operacjach wojskowych oraz jeńcach wojennych. Powszechna była również propaganda wojenna, mająca na celu reklamę armii i zdobycie powszechnego poparcia. Na przykład brytyjski film The Battle of the Somme (1916) łączył propagandę z materiałami dokumentalnymi z okopów. Ważny stał się film propagandowy D. W. Griffitha o okupacji francuskiej wsi Serce świata (1918), w którym wykorzystano studyjne rekonstrukcje rzeczywistych wydarzeń. Poruszenie wywołała groteskowa komedia wojenna Charlie Chaplina Charlie żołnierzem (1918), której akcja częściowo rozgrywała się w okopach i która weszła na ekrany kin zaledwie dwa tygodnie przed ogłoszeniem zawieszenia broni. Film Behind the Door (1919) w niezwykły sposób połączył dramat wojenny z tematem zemsty. Najważniejszym dziełem antywojennym po wojnie był francuski film Oskarżam! (1919), który dotyczył negatywnych konsekwencji okropieństw wojny.

Wiele filmów w czasie wojny i po niej przedstawiało Niemców jako jednostronnie negatywnych bohaterów. Silnie antywojenny film Rexa Ingrama Czterech jeźdzców Apokalipsy (1921) nie był wyjątkiem i został nawet zakazany w Niemczech za podżeganie do nienawiści między narodami. Film Kinga Vidora Wielka parada (1925), z drugiej strony, wyróżniał się realistycznie nakręconymi scenami batalistycznymi i stał się jednym z najbardziej dochodowych filmów niemych wszech czasów. Pierwszy w historii Oscar dla najlepszego filmu został przyznany filmowi wojennemu Skrzydła (1927), którego bohaterami byli wojskowi lotnicy i który na wiele lat wyznaczył konwencje filmowania walk powietrznych. Co więcej, był to jedyny film niemy, który zdobył Oscara w głównej kategorii.

 

Wczesne dźwiękowe filmy wojenne

Po nadejściu ery dźwięku kina zostały zalane filmami wojennymi - tylko w 1930 roku na ekranach pojawił się kosztowny, wysokobudżetowy film Howarda Hughesa o starciach między brytyjskimi i niemieckimi lotnikami Aniołowie piekła, Patrol bohaterów Howarda Hawksa dla odmiany o amerykańskich pilotach, Journey's End Jamesa Whale’a to historia dwóch brytyjskich oficerów we francuskich okopach, oraz Na Zachodzie bez zmian, adaptacja słynnej antywojennej powieści Ericha Marii Remarqua o niemieckich poborowych. W oparciu o powieść literacką Ernesta Hemingwaya nakręcono później dla odmiany film Pożegnanie z bronią (1932), opowiadający o tragicznej miłości kierowcy ambulansu i pielęgniarki podczas I wojny światowej. W Niemczech przedstawiał wydarzenia na froncie film G. W. Pabsta Front zachodni 1918 (1930).

W przygodowo-psychologicznym filmie wojennym Johna Forda Patrol na pustyni (1934) głównymi bohaterami była grupa brytyjskich żołnierzy, którzy na skutek zabłąkanej arabskiej kuli na pustyni na Bliskim Wschodzie stracili swojego dowódcę, jedynego, który orientował się na pustkowiu. Obraz Patrol o świcie (1938), z drugiej strony, skupiał się na pilotach w brytyjskiej bazie lotniczej i pokazywał daremność i bezsens wojny poprzez postacie młodych lotników wysłanych na śmierć. O tym samym traktował francuski film antywojenny Jeana Renoira Towarzysze broni (1937), który jednak całkowicie zrezygnował z walki, odzwierciedlając strach Europy przed dalszym konfliktem (w wyniku którego dwa lata później rozpoczęła się II wojna światowa).

 

II wojna światowa

Nadejście II wojny światowej stało się nowym impulsem dla kolejnej fali filmów wojennych, a sama wojna stała się jednym z najczęściej omawianych tematów, do których wielu filmowców z ochotą powracało. Na początku lat 40. w Hollywood i Wielkiej Brytanii zaczęły powstawać filmy o silnym zabarwieniu patriotycznym - takie jak nagrodzony dwoma Oscarami Sierżant York Howarda Hawksa  (1941), oparty na prawdziwej historii życia najsłynniejszego żołnierza I wojny światowej. Połowa z dwunastu nominacji do Oscara przypadła filmowi Pani Miniver (1942), który miał wyraźnie propagandowy wydźwięk, podobnie jak filmy Na progu ciemności (1943) czy Blask na wschodzie (1943), które wychwalały zasługi wojsk alianckich i partyzantów. Gloryfikujące propagandę filmy dokumentalne były również częste, a niektóre z nich były nawet produkowane bezpośrednio we współpracy z armią. Na przykład w brytyjskim filmie dokumentalnym Target for Tonight (1941), który opowiadał historię pilotów bombowców i ich jednej konkretnej misji, wystąpili prawdziwi bohaterowie walk. Twórcy filmów animowanych byli również zaangażowani w propagandę, z których wiele zostało wyprodukowanych przez Walta Disneya - zobacz na przykład nagrodzony Oscarem film krótkometrażowy Der Fuehrer’s Face (1942), który naśmiewał się z życia w nazistowskich Niemczech poprzez postać Kaczora Donalda. Z kolei brytyjskie filmy Nasz okręt (1942) lub Droga przed nami (1944) w szczególności starały się być realistyczne i nie były tak obciążone propagandą.

Niektóre z najważniejszych filmów wojennych nakręconych w USA podczas wojny to m.in. Dziennik z Guadalcanal (1943) czy 30 sekund nad Tokio (1944), które kładły nacisk na historię - pierwszy z nich dotyczył bitwy między Japończykami i Amerykanami o wyspę Guadalcanal na Pacyfiku niecały rok po ataku na Pearl Harbor, a drugi dotyczył bezpośrednio nalotu na Pearl Harbor i późniejszego amerykańskiego odwetu. W tym samym okresie rozgrywała się akcja filmu Ci, których przewidziano na straty (1945), w którym niewielka amerykańska jednostka morska próbowała obronić Filipiny przed japońską ofensywą, podczas gdy wydarzenia po inwazji zostały przedstawione w filmie Bataan (1943). Żołnierze (1945) skupiał się na zmęczeniu i niepokoju odczuwanym przez żołnierzy w armii. W filmie Alfreda Hitchcocka Łódź ratunkowa (1944) kilku pasażerów zatopionego statku podczas II wojny światowej znalazło się na tej samej łodzi z ocalałym żołnierzem z niemieckiego U-boota, który był odpowiedzialny za zatonięcie. Podczas kręcenia wojennego filmu dokumentalnego The True Glory (1945) amerykańscy i brytyjscy filmowcy współpracowali, aby podsumować ostatnie etapy wojny. Dla kontrastu, w nazistowskich Niemczech filmy wojenne, jak Sieg im Westen (1941) czy Kołobrzeg (1945), służyły wyłącznie celom propagandowym.

W komedii Dyktator (1940), ostro satyryzującej faszyzm, jej reżyser Charlie Chaplin wcielił się w podwójne role żydowskiego fryzjera i dyktatora, którego wygląd i gesty uderzająco przypominały Adolfa Hitlera. Komediowo-wojenny film stawiał także na praktykach III Rzeszy Być albo nie być (1942), w którym grupa aktorów dołączyła do ruchu oporu w okupowanej Polsce i otrzymała zakaz grania w antynazistowskiej sztuce. W filmie Sahara (1943) z kolei konflikty wojenne były metaforycznie obecne w historii kilku mężczyzn, reprezentujących różne armie alianckie, walczących z niemieckimi żołnierzami o studnię na jałowej pustyni. W afrykańskim buszu rozgrywała się także akcja filmu Pięć grobów na drodze do Kairu (1943), którego bohater przypadkowo odkrywa namiot niemieckich dowódców w egipskim hotelu. Konwój (1943) z kolei rozgrywał się na lodowatych morzach i oferował szereg scen bitew morskich. Ponadto podczas II wojny światowej nakręcono kilka filmów wojennych dotyczących wcześniejszej historii, takich jak Komu bije dzwon (1943), oparty na powieści o tym samym tytule, opowiadał o partyzantach podczas hiszpańskiej wojny domowej.

 

Amerykańskie i brytyjskie filmy po II wojnie światowej

Jednym z najbardziej niezwykłych filmów wojennych powstałych tuż po II wojnie światowej był brytyjski film Sprawa życia i śmierci (1946), który łączył kolorowy dramat z czarno-białymi sekwencjami snów, w których młody pilot ledwo uniknął śmierci i od tego czasu jest odwiedzany przez niebiańskiego posłańca. Z amerykańskich produkcji wywarły znaczący wpływ m.in. Z jasnego nieba (1949), przedstawiający losy amerykańskich lotników w Wielkiej Brytanii, Piaski Iwo Jimy (1949), przedstawiający zmagania Amerykanów z Japończykami na słynnej wyspie na Pacyfiku, czy też Pole bitwy (1949), nominowana do sześciu Oscarów historia oddziału spadochroniarzy odciętego podczas jednej z największych ofensyw nazistów. Film Pod jednym sztandarem (1949) krytycznie analizował kwestię rasizmu w amerykańskiej armii.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych filmów wojennych nie było już tak wiele, jak w latach czterdziestych, ale ich popularność wciąż była duża. Wyjątkowy sukces odniósł brytyjski film Okrutne morze (1953), opowiadający o bitwie o Atlantyk, oraz Nocny nalot (1955), opowiadający o pilotach zrzucających bomby na niemieckie tamy. Osiem Oscarów zdobył film Freda Zinnemanna Stąd do wieczności (1953), który był zasadniczo dramatem romantycznym rozgrywającym się w Pearl Harbor do czasu, gdy nalot Japończyków w gwałtowny sposób zakłócił miłosne perypetie kilku bohaterów. Akcja filmu Stalag 17 (1953) rozgrywała się w niemieckim obozie jenieckim, jak też The Colditz Story (1955), który popularyzował ucieczki z takich obozów. Film Atak! (1956) z kolei dotyczył niezgody w jednostce wojskowej dowodzonej przez niekompetentnego dowódcę. Rok 1957 był wyjątkowy pod względem gatunku wojennego - na ekrany kin trafiło wiele filmów wojennych, w tym m.in. The One That Got Away, Dzień bez końca czy Gorzkie zwycięstwo. Przede wszystkim jednak w tym samym roku pojawiło się siedem filmów nagrodzonych Oscarem. Most na rzece Kwai Davida Leana, w którym nadużywanie władzy podczas wojny zostało pokazane na budowie mostu w Birmie realizowanej przez alianckich więźniów pod nadzorem ich japońskich dozorców.

 

Inne anglojęzyczne filmy wojenne od lat 60. do 80. XX wieku

Siedem nominacji do Oscara otrzymał film Działa Navarony (1961), opowiadający o działaniach małej jednostki sabotażowej mającej na celu zniszczenie niemieckich armat na wyspie. Pięć złotych statuetek zdobył także spektakularny Najdłuższy dzień (1962), autentyczne spojrzenie na pierwszy dzień lądowania w Normandii z perspektywy obu stron. Temat ucieczki z obozu jenieckiego został spektakularnie potraktowany przez Johna Sturgesa Wielka ucieczka (1963). Filmy wojenne, takie jak Pociąg (1964) czy szpiegowski Tylko dla orłów (1968), którego bohaterowie próbowali uwolnić brytyjskiego generała pojmanego przez Niemców w Eagle's Nest, wykorzystywały wojnę przede wszystkim jako tło dla parady scen akcji. Konkretnymi konfliktami zajmowano się następnie w filmach Bitwa o Ardeny (1965), Bitwa o Anglię (1969) czy Bitwa o Midway (1976).

Na psychologii i trzymającej w napięciu atmosferze oparty był film antywojenny Kres długiego dnia (1968), opowiadający historię trzech brytyjskich spadochroniarzy uwięzionych w opuszczonym gospodarstwie na terytorium wroga. Antywojenny film w reżyserii Sidneya Lumeta Wzgórze (1965) rozgrywał się w ośrodku dyscyplinarnym dla brytyjskich żołnierzy na libijskiej pustyni i krytykował pozbawione skrupułów metody dowódców nadużywających swojej pozycji. Schematowi bohaterów wojennych przeciwstawił się film Roberta Aldricha Parszywa dwunastka (1967), którego antybohaterami byli brutalni przestępcy przygotowywani do samobójczej misji polegającej na infiltracji strzeżonej rezydencji przeznaczonej na spotkania wysokich rangą niemieckich dowódców. Ścieżką satyry wojennej podążały filmy Jak wygrałem wojnę (1967), Paragraf 22 (1970) i Doktor Strangelove, lub jak przestałem się martwić i pokochałem bombę Stanleya Kubricka (1964), które za pomocą czarnego humoru naśmiewały się z zimnej wojny i zagrożenia wojną nuklearną.

Film Tora! Tora! Tora! (1970), oparty na faktach i pozbawiony patosu opis ataku na Pearl Harbor z punktu widzenia obu stron, powstał w koprodukcji amerykańsko-japońskiej i dzięki swojej równowadze i bezstronności odniósł sukces w Japonii. Film biograficzny Patton (1970), przedstawiający życie jednego z największych amerykańskich przywódców wojskowych, zdobył siedem z dziesięciu nominacji do Oscara. W drugiej połowie lat 70. tworzono filmy, które omawiały różne aspekty wojny, m.in. Orzeł wylądował (1976), Dzikie gęsi (1978), luźny sequel Działa Navarony zatytułowany Komandosi z Nawarony (1978) czy O jeden most za daleko (1977), opowiadające o największej operacji powietrznodesantowej w historii. Patetyczny i pompatyczny charakter niektórych amerykańskich filmów wojennych z lat 60. i 70. został zburzony komediową farsą 1941 (1979) Stevena Spielberga, który później nakręcił nominowany do sześciu Oscarów dramat wojenny Imperium słońca (1987), w którym przedstawił wydarzenia w japońskim obozie jenieckim oczami 11-letniego chłopca. Japoński obóz jeniecki był także miejscem akcji filmu Wesołych Świąt, pułkowniku Lawrence (1983), a wojna była również widziana oczami dziecka w filmie Nadzieja i chwała (1987).

Ponadto w tych dekadach nakręcono znaczną liczbę filmów, które powracały do wydarzeń z I wojny światowej. Najsłynniejsze z nich to silnie antywojenny film Kubricka Ścieżki chwały (1957), w którym idealistyczny pułkownik konfrontuje się z absurdalnymi działaniami swoich przełożonych, czy epokowy i nagrodzony siedmioma Oscarami film Lawrence z Arabii Davida Leana (1962), łączący tematykę wojenną z dramatem biograficznym brytyjskiego oficera, któremu udało się zjednoczyć plemiona arabskie w walce z Turkami. Antywojenny film Johnny poszedł na wojnę (1971) zrealizował Dalton Trumbo na podstawie własnej powieści o kalekim żołnierzu. Film Jacka Golda o lotnikach z czasów I wojny światowej Asy przestworzy (1976) przedstawiał powietrzne bitwy dwupłatowców. Australijski dramat Petera Weira Gallipoli (1981) opowiedział historię walk na Półwyspie Tureckim z punktu widzenia australijsko-nowozelandzkiego korpusu wojskowego.

 

Włoskie i hiszpańskie filmy wojenne po II wojnie światowej

We Włoszech wiele filmów wojennych było pod wpływem neorealizmu, który odzwierciedlał rzeczywistość społeczną powojennych Włoch i skupiał się na autentycznych lokalizacjach i historiach z życia biedoty i klasy robotniczej. Pod koniec II wojny światowej trend ten zapoczątkował film o losach zwykłych ludzi w okupowanym przez Niemców Rzymie pt. Rzym, miasto otwarte (1945), w którym w dużej mierze wystąpili nieaktorzy, a także dzieci, które symbolizowały pełną nadziei przyszłość włoskiego społeczeństwa. Następnie powstał między innymi film krótkometrażowy Paisa (1946), a później także Matka i córka (1960), opowiadający historię matki i córki, które uciekły z bombardowanego Rzymu do górskiej wioski. Podczas II wojny światowej powstały, takie filmy jak Noc nad Rzymem (1960), Wszyscy do domu (1960), Cztery dni Neapolu (1962), a później także Skóra (1981). Dla kontrastu, filmy takie jak Wielka wojna (1959) czy Ludzie przeciwko sobie (1970) powracały do wydarzeń z czasów I wojny światowej, a Bitwa o Algier (1966) skupiały się na walce o niepodległość Algierii w latach 50. i 60. ubiegłego wieku.

Ponadto we Włoszech pojawił się czysto komercyjny gatunek wojenny zwany „guerra”, który składał się głównie z odważnych filmów przygodowych wykorzystujących atrakcyjne tematy wojenne, zob. np. Testa di sbarco per otto implacabili (1967), Walka straceńców (1969) lub Rangers: attacco ora X (1970). Tanie filmy guerra powstawały także w tym samym czasie także w Hiszpanii, zob. np. Bitwa ostatniego tygrysa (1969) lub Samobójcze zadanie (1970). Poważniejsze hiszpańskie filmy wojenne były jednak zdominowane przez tematykę hiszpańskiej wojny domowej i późniejszego frankistowskiego faszyzmu, które jednak zostały właściwie zreflektowane dopiero po śmierci dyktatora, tj. od drugiej połowy lat 70-tych. Życie w trakcie i po wojnie zostało przedstawione w filmach, takich jak Duch roju (1973) czy Rowery na lato (1984). Inne hiszpańskie filmy wojenne to m.in. satyryczny Krówka (1985) czy wielokrotnie nagradzany Aj, Carmela (1990).

 

Europejskie filmy wojenne po II wojnie światowej z innych krajów

Honorowego Oscara i wiele innych międzynarodowych nagród zdobył francuski dramat wojenny Zakazane zabawy (1952), który przedstawiał parę dzieci bawiących się w nieco chorobliwe gry. Wiele innych francuskich filmów wojennych powstało w międzynarodowych koprodukcjach, często z Włochami, Hiszpanią lub Niemcami Zachodnimi. Do najbardziej znanych należą Taksówka do Tobruku (1960), Karabinierzy (1963), Weekend w Zuydcoote (1964), Armia cieni (1969), Stara strzelba (1975), Ostatnie metro (1980) lub Złoto dla pazernych (1984). Popularnością cieszyły się także francuskie komedie wojenne Wielka włóczęga (1966), Les bidasses en folie (1971) czy Gdzie się podziała siódma kompania? (1973). W Niemczech sukcesem owieńczono filmy, takie jak Most (1959) czy Blaszany bębenek (1979), a warto też wspomnieć o filmach wschodnioniemieckich, takich jak Gwiazdy (1959), Tu Radio Gliwice (1961), Nadzy wśród wilków (1963) czy Kobieta i obcy (1985).

W Polsce jednym z głównych przedstawicieli kina wojennego był reżyser Andrzej Wajda, który zasłynął takimi filmami jak Pokolenie (1955), Kanał (1956), Lotna (1959), Samson (1961) czy Krajobraz po bitwie (1970). Inne polskie filmy wojenne, na które warto zwrócić uwagę to Eroica (1957), Krzyż walecznych (1958), Świadectwo urodzenia (1961) czy trzyczęściowa komedia wojenna Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969). W Czechosłowacji w ramach gatunku wojennego powstało kilka popularnych filmów humorystycznych, np. Dobry wojak Szwejk (1956) i Melduję posłusznie! (1957), osadzone w czasach I wojny światowej, a następnie m.in. Bunt kapitana (1959), Procarz (1960), Śmierć nazywa się Engelchen (1963) czy Zamach (1964) oraz film o czechosłowackich lotnikach w służbie brytyjskich Królewskich Sił Powietrznych pt. Niebiańscy jeźdźcy (1968). Istotnym był także późniejszy film antywojenny Signum Laudis (1980), krytykujący nadużywanie władzy i fanatyczne ślepe wykonywanie rozkazów na tle dwóch historii z I wojny światowej, a także koprodukcja z Polską Kukułka w ciemnym lesie (1984).

Najważniejszymi produkcjami jugosłowiańskimi były dramaty wojenne Bitwa nad Neretwą (1969), nakręcony w hołdzie jugosłowiańskim partyzantom walczącym podczas II wojny światowej, oraz Okupacja w 26 obrazach (1978), w którym wojna rozdzieliła trójkę przyjaciół z zamożnych dubrownickich rodzin. Nie można również pominąć filmów Devojka (1965), Dywersanci (1967), Poranek (1967), Krwawa bajka (1969), Walter broni Sarajewa (1972) czy Upadek Italii (1981). Na uwagę zasługuje również fiński Nieznany żołnierz (1955), jego przeróbka z 1985 roku, a także Wojna Zimowa (1989). Ponadto szwedzki film Hańba (1968), węgierski Piąta pieczęć (1976), holenderski Żołnierz Orański (1977), a także film Po wielkiej burzy (1948), szwajcarsko-amerykańskiej koprodukcji nakręconej tuż po II wojnie światowej.

 

Radzieckie filmy wojenne

Najsłynniejszym radzieckim filmem epoki kina niemego był Pancernik Potiomkin (1925), który przeszedł do historii między innymi ze względu na sugestywną scenę masakry na schodach Odessy, a którego reżyser Siergiej M. Eisenstein stał się jednym z głównych przedstawicieli radzieckiej szkoły montażu. Następnie, w dziesiątą rocznicę rosyjskiej rewolucji październikowej, Eisenstein nakręcił Październik (1927) i z tego samego powodu nakręcił również filmy Koniec Sankt-Peterburga (1927) oraz Moskva v oktyabre (1927). O dalszych momentach wojny domowej opowiadały filmy Czapajew (1934) i Lenin w 1918 roku (1936), a później także np. Komisarz (1967), którego bohaterką była członkini Armii Czerwonej, rozdarta między rewolucyjnym fanatyzmem a uczuciami macierzyńskimi. Dzieła powstałe w czasie II wojny światowej były wówczas często pod wpływem intencji propagandowych; powszechne było przedstawianie patriotyzmu, męstwa i determinacji bohaterskich rosyjskich żołnierzy oraz oczernianie niemieckiego wroga poprzez wskazywanie na jego potworne czyny. Na przykład filmy Nebo Moskvy (1944) lub Śluby kawalerskie (1945) opowiadały historię bohaterskich radzieckich lotników. Obraz Syn polka (1946), opowiadający o osieroconym chłopcu ukrywającym się pod skrzydłami jednostki artyleryjskiej, był skierowany do młodych widzów za pośrednictwem swojego dziecięcego bohatera.

Oddani patrioci i niezłomni bohaterowie z szeregów zwykłych ludzi pracy byli częstym tematem nawet po wojnie - np. Opowieść o prawdziwym człowieku (1948) przedstawiał prawdziwy dramat zestrzelonego pilota, któremu po rozbiciu się na terytorium wroga udało się uciec na wolność pomimo poważnych obrażeń. Jednak od drugiej połowy lat 50. wiele radzieckich filmów straciło nacisk na patriotyzm i zamiast tego krytykowało wojnę i radykalnie odzwierciedlało jej negatywny wpływ na krajobraz, społeczeństwo i indywidualne losy ludzi. Na przykład w filmie Michaiła Kałatozowa Lecą żurawie (1957) historia młodej moskiewskiej kobiety została wykorzystana do podkreślenia, jak wojna okrutnie wpłynęła na życie większości populacji, a w filmie Los człowieka Siergieja Bondarczuka (1959) wojna odebrała niemal wszystko ojcu rodziny, który został wezwany na front. Obrazy kraju zdewastowanego przez wojnę przedstawił film Ballada o żołnierzu Grigorija Czuchraja (1959), którego dobroduszny młody bohater został nagrodzony przepustką za rozbrojenie czołgów wroga, którą wykorzystał na daleką podróż do matki. Reżyser Andriej Tarkowskij w swoim debiucie Dziecko wojny (1962) dla odmiany skupił się na historii 11-letniego chłopca, którego matka została zamordowana podczas wojny.

Reżyser Jurij Ozierow zasłynął z epickich, rozległych kronik filmowych, takich jak pięcioczęściowa seria filmowa Wyzwolenie (1969-1971), siedmiogodzinny dramat wojenny Żołnierze wolności (1977), sześciogodzinny film epicki Bitwa o Moskwę (1985) i trzygodzinny  Stalingrad (1990), które nie były już ideologicznie stronnicze i prezentowały mniej lub bardziej wyważone spojrzenie na jedną z najważniejszych bitew II wojny światowej. Istotna była również partyzancka trylogia reżysera Igora Gostiewa, na którą składały się filmy Rozerwany pierścień (1974), Front za linią frontu (1977) i Front v tylu vraga (1981). Gorący śnieg (1972) opowiadał historię rosyjskich artylerzystów próbujących zniszczyć niemieckie czołgi podczas oblężenia Stalingradu. Film Blokada (1974) podobnie opowiadał o oblężeniu Leningradu. Na uwagę zasługuje nominowany do Oscara film wojenny Tak tu cicho o zmierzchu (1972), w którym całkowicie kobiecy pułk wojskowy został przydzielony do ochotniczego dowódcy. Szereg nagród otrzymał także film Bondarczuka Oni walczyli za ojczyznę (1975), skupiający się na odwrocie wojsk radzieckich przed Niemcami zmierzającymi do Stalingradu, a także Wniebowstąpienie Łarisy Szepitko (1977), opowiadający o losach dwóch białoruskich partyzantów w niemieckiej niewoli, a także dramat Elema Klimowa Idź i patrz (1985), przedstawiający okropieństwa wojny z perspektywy 14-letniego partyzanta, którego narastająca trauma psychiczna stopniowo odbiła się na jego wyglądzie fizycznym i zmieniła go nie do poznania.

 

Wojna w Wietnamie

Prawie dwudziestoletni konflikt w Wietnamie, w który Ameryka była mocno zaangażowana, nie znalazł odzwierciedlenia w Hollywood aż do samego końca konfliktu - przemysł filmowy przeżywał wówczas kryzys, a temat Wietnamu był bardzo delikatną kwestią ze względu na silne protesty przeciwko zaangażowaniu USA w wojnę. Jednym z nielicznych wyjątków był patriotyczny film Zielone berety (1968), który został nakręcony podczas wojny i opowiadał o pułkowniku, którego zadaniem było porwanie wietnamskiego dowódcy. Nominowany do pięciu Oscarów film komediowy Roberta Altmana M.A.S.H. (1970), choć rozgrywający się w Korei, był poza wyraźną aluzją do wojny w Wietnamie. Filmowcy zaczęli jednak poruszać ten temat dopiero w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, często stereotypizując wietnamskich żołnierzy w swoich filmach, przypisując im nadmierną nieludzkość i okrucieństwo, a wietnamskich cywilów traktując głównie jako bierne ofiary lub prostytutki. Dla kontrastu, wietnamskie filmy, np. Cánh dong hoang (1979), traktowały wrogich Amerykanów z pobłażliwością i ze zrozumieniem.

Do najsłynniejszych filmów z tego okresu należy nagrodzony pięcioma Oscarami psychologiczny dramat wojenny Michaela Cimina Łowca jeleni (1978), w którym wykorzystano historię kilku mężczyzn dotkniętych traumą wojennych okropieństw, by ukazać kontrast między idyllicznym życiem przed wyjazdem na wojnę a niełatwą egzystencją pełną rozczarowań i sceptycyzmu po powrocie, czy nominowany do ośmiu Oscarów film Czas Apokalipsy Francisa Forda Coppoli (1979), który przywołał atmosferę piekła wojny w wietnamskiej dżungli poprzez losy amerykańskiego kapitana poszukującego tajemniczo zaginionego pułkownika. Komediowy film antywojenny Hala Ashby’ego Powrót do domu (1978) z kolei unikał wojennej zawieruchy, skupiając się na perypetiach żołnierza i jego żony, która podczas nieobecności męża zakochuje się w niepełnosprawnym weteranie wojennym. Ważnym wkładem w gatunek filmów wojennych był także film Pluton (1986), który reżyser Oliver Stone nakręcił na podstawie własnych wspomnień z czasów służby w armii amerykańskiej na wietnamskiej ziemi. Oliver Stone powrócił później do tematu Wietnamu w filmie o sparaliżowanym weteranie wojennym Urodzony 4 lipca (1989) oraz w dramacie Pomiędzy niebem a ziemią (1993). Stanley Kubrick zapisał się również w historii kina wojennego filmem Full Metal Jacket (1987), którego pierwsza połowa rozgrywała się w surowym ośrodku szkoleniowym Korpusu Piechoty Morskiej, a druga już na froncie wietnamskim.

Inne filmy traktujące o wojnie w Wietnamie to m.in. Rambo: Pierwsza krew (1982), którego bohaterem był weteran, który nie potrafił przystosować się do normalnego życia po powrocie do domu, oraz jego znacznie bardziej napakowany akcją sequel Rambo II (1985), w którym wybuchowa rzeź dziesiątek komunistycznych wrogów służyła jako lekarstwo na narodową udrękę Amerykanów z powodu przegranej wojny. Następnie pojawił się między innymi Kamienne ogrody (1987) Coppoli, Hamburger Hill Johna Irvina (1987), Dowódca plutonu (1988) i Ofiary wojny (1989), czy Good Morning, Vietnam Barry’ego Levinsona (1987), opowiedziany z perspektywy popularnego wojskowego spikera radiowego. W filmie Forrest Gump (1994), który zdobył sześć z trzynastu nominacji do Oscara, wojna w Wietnamie została przedstawiona z perspektywy prozelity, który w swojej życiowej podróży zawsze był osobiście obecny przy najważniejszych wydarzeniach w historii Ameryki od lat 50. do 80. ubiegłego wieku. Z późniejszych filmów dotyczących wojny w Wietnamie można wymienić, takie jak Kraina tygrysów (2000), Byliśmy żołnierzami (2002), Ostateczne poświęcenie (2019), Bitwa o Long Tan (2019) czy Pięciu braci (2020), w którym czwórka weteranów powróciła po latach do Wietnamu z zamiarem odnalezienia szczątków poległego dowódcy i zakopanego złotego skarbu.

 

Filmy wojenne okrętów podwodnych

Filmy o łodziach podwodnych stanowią specyficzny podgatunek filmów wojennych, koncentrujący się na operacjach morskich odbywających się pod powierzchnią morza. Fabuły takich filmów obracają się wokół akcji w łodzi podwodnej, a ich bohaterowie są członkami niezbyt dużych załóg stawiających czoła atakom wrogich okrętów, zazwyczaj niszczycieli lub innych łodzi podwodnych. Zamiast na dzikiej wojennej akcji, filmy dotyczące łodzi podwodnych opierają się zwykle na budowaniu napięcia psychologicznego, potęgowanego przez pracę z atmosferą (klaustrofobiczne uczucie zamkniętej przestrzeni, ciśnienie otoczenia i ciągłe zagrożenie awarią techniczną lub mechanicznym uszkodzeniem kadłuba), dźwiękiem (sygnały sonaru, piski metalowych złączy, mniej lub bardziej odległe eksplozje ładunków głębinowych...) i ciszą (ponieważ załoga w chwili spotkania niewidocznego wroga stara się pozostać jak najciszej). Większość filmów o łodziach podwodnych opowiada o wydarzeniach z czasów I i II wojny światowej, ale niektóre z nich rozgrywają się także w okresie zimnej wojny. Filmy o łodziach podwodnych obejmują również filmy niewojenne o łodziach podwodnych, należące na przykład do gatunku science fiction.

Okręty podwodne pojawiały się w filmach kręconych podczas i po I wojnie światowej, ale pełnoprawne filmy o okrętach podwodnych zaczęły powstawać dopiero nieco później. Na przykład film Franka Capry Łódź podwodna S. 44 (1928) opowiada historię dwóch byłych przyjaciół, z których jeden zostaje uwięziony w uszkodzonej łodzi podwodnej, a drugi, jako doświadczony nurek, wyrusza mu na ratunek. Większość fabuły niemieckiego filmu Jutrzenka (1933) rozgrywała się już we wnętrzu łodzi podwodnej, podobnie jak w przypadku amerykańskiego filmu Johna Forda (1938) Załoga nieustraszonych. Bohaterowie brytyjskiego filmu The Spy in Black (1939) musieli zmierzyć się z niemieckimi szpiegami i kapitanem łodzi podwodnej, którego zadaniem było zatopienie brytyjskiej floty. Podczas II wojny światowej stworzono filmy o łodziach podwodnych, takie jak Zanurzenie alarmowe (1943), Cel: Tokio (1943) czy Pełne zanurzenie (1943), ale także czysto propagandowe 49th Parallel (1941). Po wojnie zwróciły na siebie uwagę filmy, takie jak Operacja Pacyfik (1951), Above Us the Waves (1955), Podwodny wróg (1957), Dramat w głębinach (1958) czy Torpeda poszła! (1958).

Do podwodnych filmów osadzonych w czasach zimnej wojny należały m.in. Misja Bedford (1965) czy Tragedia Neptuna (1978), a później także Polowanie na Czerwony Październik reżysera Johna McTiernana (1990), którego bohater miał za zadanie udowodnić, że zbliżająca się do USA radziecka łódź podwodna jest w rzeczywistości dowodzona przez kapitana pragnącego wyemigrować, czy też Karmazynowy przypływ Tony’ego Scotta (1995), opowiadający o buncie na najbardziej niszczycielskim atomowym okręcie podwodnym amerykańskiej armii. Reżyser Wolfgang Petersen powrócił do wydarzeń II wojny światowej w swoim niemieckim eposie wojennym Okręt (1981), który był nominowany do pięciu Oscarów i pozostaje jednym z najlepszych filmów o okrętach podwodnych w historii kina. Krótko po przełomie tysiącleci powstały filmy U-571 (2000), opowieść akcji o poszukiwaniu urządzenia deszyfrującego Enigma na pokładzie okaleczonej niemieckiej łodzi podwodnej, oraz K-19 (2002), opowiadający o próbie naprawy reaktora jądrowego na radzieckiej łodzi podwodnej, której grozi niszczycielska eksplozja. Późniejsze prace obejmują na przykład wojenny film akcji Ocean ognia (2018) czy mniej napakowany akcją dramat Kursk (2018), zainspirowany prawdziwym wydarzeniem z 2000 roku, kiedy to nagła eksplozja kilku torped w rosyjskiej łodzi podwodnej spowodowała jej zatonięcie wraz z całą załogą.

 

Chińskie i japońskie filmy wojenne

W Chinach gatunek wojenny stał się bardziej widoczny pod koniec lat trzydziestych i czterdziestych XX wieku, a produkowane filmy były zazwyczaj silnie patriotyczne, co zostało podkreślone przez przejęcie władzy przez komunistów w 1949 roku. Już w filmie Bohaterowie i bohaterki (1950), przedstawiającym zmagania chłopów w wojnie chińsko-japońskiej, głównymi bohaterami była para bohaterskich chłopów, rewolucjonistów i członków słynnej partii komunistycznej. Film wojenny opowiadał również historię zwycięskich walk Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej Nieustraszony batalion (1952). W kolejnych dekadach większość chińskich filmów (nie tylko wojennych) była mocno propagandowa, począwszy od dramatu Shang gan ling (1956), przedstawiającego heroiczne poświęcenie chińskich żołnierzy walczących z Amerykanami w wojnie koreańskiej, aż po dramat Shan shan de hong xing (1974), nakręconego podczas chińskiej rewolucji kulturalnej.

Zmiana nadeszła wraz z filmem wojennym One and Eight (1983), za którym stała nowa generacja ideologicznie nieobciążonych filmowców, skupiających się na historii, postaciach i artystycznych wartościach filmu, torując drogę innym filmom, takim jak Wreaths at the Foot of the Mountain (1985) czy Czerwone sorgo (1987). Zmieniająca się sytuacja polityczna w Chinach została przedstawiona na tle historii jednej rodziny w dramacie wojennym Żyć! (1994), podczas gdy II wojna światowa była scenerią dla filmu Ostatnia bitwa (2007), który próbował naśladować amerykańskie filmy wojenne, a film Miasto życia i śmierci (2009) dotyczył masakry ludności chińskiej przez japońskich żołnierzy w drugiej połowie lat 30. ubiegłego wieku, tematu, do którego powraca wielu filmowców. Współczesne filmy wojenne, takie jak Podniebny łowca (2017), Operacja Morze Czerwone (2018) czy seria filmów Wilk wojny (od 2015 roku) odniosły sukces wśród widzów jako oderwane od rzeczywistości atrakcje akcji o patriotycznym zabarwieniu, których celem było przedstawienie Chin jako niezwyciężonej potęgi, z którą nie należy zadzierać.

W Japonii podczas II wojny światowej kręcono filmy propagandowe, ale w następnej dekadzie zostały one zastąpione przez filmy antywojenne, skupiające się na przesłaniach duchowych i pacyfistycznych (zob. poetycki film Harfa Birmańska z 1956 roku) i indywidualnych ludzkich losach (zob. Ognie polne tego samego reżysera z 1959 roku). Dużym osiągnięciem był monumentalny, sześcioczęściowy i prawie dziesięciogodzinny fresk wojenny Dola człowiecza, nakręcony w latach 1959-1961, przedstawiający losy młodego żołnierza podczas II wojny światowej. Bardziej tradycyjnymi filmami wojennymi były natomiast m.in. Cesarz i generał (1967) czy Bitwa o Okinawę (1971). Z traumą powojenną starały się uporać filmy Pod sztandarem wschodzącego słońca (1971), Dzieci Hiroszimy (1952) czy Dzieci Nagasaki (1983). Tematykę wojenną odzwierciedlały również japońskie anime , w tym w filmach Boso przez Hiroszimę (1983), Grobowiec świetlików (1988) czy In This Corner of the World (2016).

 

Amerykańskie i brytyjskie filmy wojenne w latach 90.

Hołdem dla amerykańskiej załogi słynnego bombowca Brytyjskich Sił Powietrznych z czasów II wojny światowej był film Ślicznotka z Memphis (1990), który wyróżniał się realistycznie nakręconymi scenami lotniczymi. Podczas II wojny światowej rozgrywała się akcja również filmu W księżycową jasną noc (1992) oraz nagrodzonego dziewięcioma Oscarami romantycznego dramatu wojennego Angielski pacjent (1996), w którym ranny żołnierz opowiada pielęgniarce swoje wspomnienia z wydarzeń sprzed i w trakcie wojny. Film Neila Jordana Michael Collins (1996) obracał się wokół człowieka, który założył Irlandzką Armię Republikańską i zdołał zjednoczyć masy podczas walki Irlandii o niepodległość. Szalona odwaga (1996) i komediowo stylizowany film Złoto pustyni (1999) był dla odmiany inspirowany wojną w Zatoce Perskiej, podobnie jak późniejszy film Jarhead: Żołnierz piechoty morskiej Sama Mendesa (2005), rozgrywający się na skąpanej w słońcu arabskiej pustyni. Reżyser Terrence Malick pokazał w filmie Cienka czerwona linia (1998) bitwę między Amerykanami a Japończykami o wyspę Guadalcanal na Pacyfiku, skupiając się mniej na wojennej zawierusze, a bardziej na psychologicznym zanurzeniu się w dusze żołnierzy przepełnionych strachem i niepewnością.

Steven Spielberg, którego doceniany film o Holokauście, biznesmenie i wybawicielu setek Żydów z obozów koncentracyjnych, Lista Schindlera (1993) zdobył siedem Oscarów, odniósł kolejny sukces z filmem Szeregowiec Ryan (1998), który zdobył pięć z jedenastu nominacji do Oscara i wprowadził nowoczesną innowację do gatunku filmów wojennych. Narracyjna opowieść o misji ratunkowej, z poprzedzającą naturalistyczną, kręconą z ręki sekwencją lądowania w Normandii, również odniosła wielki sukces wśród widzów i ożywiła zainteresowanie filmami wojennymi o tematyce II wojny światowej. Jego kontynuacją tematyczną były, takie filmy jak Wróg u bram (2001), Wojna Harta (2002) czy Pearl Harbor (2001), w którym reżyser Michael Bay połączył wątek ataku na słynny hawajski port z historią miłosnego trójkąta.

 

Amerykańskie i brytyjskie filmy wojenne po 2001 roku

Wydarzenia z 11 września 2001 roku doprowadziły do amerykańskiej wojny z terroryzmem, która zainspirowała m.in. film Wróg numer jeden (2011), który opowiada historię nalotu armii na Usamę bin Ladina. Późniejsza wojna w Afganistanie była tematem, takich filmów jak Ocalony (2013) czy Dwunastu odważnych (2018), a wojna w Iraku dla odmiany była tematem filmów W imieniu armii (2009), Green Zone (2010), do sześciu Oscarów nominowanego filmu Snajper (2014) i nagrodzonego sześcioma Oscarami dramatu wojennego The Hurt Locker. W pułapce wojny (2008), który traktował o życiu wojskowych techników saperskich. Dramat wojenny Ridleya Scotta Helikopter w ogniu (2001) koncentrował się na losach elitarnej jednostki armii amerykańskiej, która zasadniczo nie doceniła siły wroga w nadchodzącej operacji w Somalii. Kolejne filmy rozgrywały się w różnych krajach afrykańskich Łzy słońca 2003 (Nigeria), Hotel Ruanda 2004 (Rwanda), Beasts of No Nation 2015 (Liberia) czy 13 godzin: Tajna misja w Benghazi 2016 (Libia).

Podczas II wojny światowej odgrywały się fabuły filmów Enigma (2001), Opór (2008) i nominowanego do siedmiu Oscarów Pokuta (2007), który zasłynął z jednej sceny na plaży w Dunkierce i postmodernistycznego metafikcyjnego zakończenia. Reżyser Clint Eastwood nakręcił w 2006 roku parę filmów poświęconych bitwie o Iwo Jimę - przedstawił amerykańską perspektywę w Sztandar chwały i japońską w Listy z Iwo Jimy. Głównym bohaterem filmu Walkiria Bryana Singera (2008) był zrujnowany wojną pułkownik, którego zadaniem było zamordowanie Hitlera - a Hitler pojawił się następnie w filmie Bękarty wojny (2009) autorstwa Quentina Tarantino, który wkroczył na wody alternatywnej historii, zasadniczo zmieniając przebieg II wojny światowej w historii jednostki wojskowej specjalizującej się w zabijaniu wysokich rangą nazistów. Steven Spielberg powrócił do czasów I wojny światowej w filmie Czas wojny (2011) i sfilmował ją z perspektywy głównego bohatera, konia.

W filmie Gra tajemnic (2014), nominowanym do ośmiu Oscarów, głównym bohaterem był matematyk i kryptoanalityk Alan Turing, którego zespołowi udało się podczas II wojny światowej złamać kod maszyny szyfrującej Enigma. Do II wojny światowej powrócono także w filmie poświęconym czołgistom Davida Ayera Furia (2014), Sprzymierzeni Roberta Zemeckisa (2016), w którym małżeństwo brytyjskich szpiegów wojennych zostaje rozdarte przez wzajemne podejrzenia, oraz w nominowanym do sześciu Oscarów filmie Czas mroku Joego Wrighta (2017), który dotyczył osobowości Winstona Churchilla. Dalej na przykład nominowany do ośmiu statuetek i atakujący zmysły widzów film Dunkierka Christophera Nolana (2017), który dotyczył ewakuacji wojsk alianckich z północnej Francji, Midway Rolanda Emmericha (2019), remake filmu z 1976 roku o tym samym tytule, oraz Misja Greyhound Aarona Schneidera (2020), który opowiadał historię kapitana marynarki wojennej w bitwie o Atlantyk. Z kolei o I wojnie światowej opowiadał nominowany do dziesięciu Oscarów dramat wojenny Sama Mendesa 1917 (2019), opowiadający o podróży dwóch żołnierzy w celu uratowania oddziału zmierzającego w kierunku zasadzki wroga, który był wizualną gratką wspieraną przez mocną kamerę, która poprzez długie ujęcia uobecniała czas i przestrzeń.

 

Rosyjskie, polskie, francuskie i niemieckie filmy wojenne od lat 90. XX wieku

Reżyser Nikita Michałkow zdobył Oscara za poetycko melancholijny dramat rozgrywający się podczas stalinowskich czystek Spaleni słońcem (1994), ale w jego luźnych kontynuacjach Spaleni słońcem 2 (2010) i Spaleni słońcem: Cytadela (2011) nieoczekiwanie obrał drogę spektakularnego wojennego patosu. Po nim po złotą statuetkę usiłował sięgnąć reżyser Siergiej Bodrow z kameralnym filmem Jeniec Kaukazu (1996), w którym samotny góral porywa w swoim domu dwóch żołnierzy, próbując wymienić ich za uwięzionego syna. Wojenny film akcji Wojna (2002), którego akcja rozgrywa się podczas wojny w Czeczenii, film 9 kompania (2005) rozgrywał się podczas wojny radziecko-afgańskiej, film Kukułka (2002) opowiadał historię dwóch opuszczonych żołnierzy znajdujących schronienie u młodej kobiety z Laponii pod koniec II wojny światowej, a Admirał (2008) cofnął się do czasów rosyjskiej wojny domowej. Inne różne wydarzenia z II wojny światowej zostały opowiedziane między innymi w filmach Leningrad (2007), Twierdza Brzeska (2010), Bitwa o Sewastopol (2015), Żołnierze Panfiłowa (2016), T-34 (2018) czy Nieznana bitwa (2019), z których większość opierała się przede wszystkim na jak najwierniej odwzorowanej akcji.

Nagrodzonym filmem Europa, Europa (1990), opowiadającym o losach żydowskiego młodzieńca wciągniętego w wir wydarzeń II wojny światowej, zwróciła na siebie uwagę polska reżyserka Agnieszka Holland, która następnie powróciła do tego samego okresu w filmie W ciemności (2011), opowiadającym o grupie Żydów ukrywających się przed nazistami w miejskich kanałach. Inną ważną postacią polskiego kina wojennego był reżyser Andrzej Wajda, który po filmie biograficznym Korczak (1990) i dramacie psychologicznym Wielki tydzień (1995), nakręcił bardzo osobisty film Katyń (2007), w którym przedstawił masakrę polskich oficerów przez sowiecką tajną policję w 1940 roku. Inne polskie filmy osadzone w czasach II wojny światowej to m.in. Joanna (2010), Kamienie na szaniec (2014), Powstanie Warszawskie (2014), Miasto 44 (2014) czy Wołyń (2016), traktujące o czystkach etnicznych dokonywanych na Polakach przez ukraińskich nacjonalistów.

Francuska produkcja zdobyła Oscary za romantyczny dramat wojenny Indochiny (1992), którego akcja rozgrywa się w latach 30. ubiegłego wieku, kiedy Wietnam był francuską kolonią. Dziesięć lat później powstał koprodukowany przez Francję, Niemcy, Polskę i inne kraje, nagrodzony trzema Oscarami, film Pianista reżysera Romana Polańskiego (2002), opowiadający o losach żydowskiego muzyka w okupowanej przez nazistów Polsce i warszawskim getcie. Międzynarodowe uznanie zdobył również francuski film Bardzo długie zaręczyny (2004), którego akcja rozgrywa się podczas I wojny światowej, a także film Boże Narodzenie (2005), opowiadający o sytuacji w okopach w Wigilię 1914 roku. Do czasów II wojny światowej wkroczyły później także filmy Siła odwagi (2008), Obława (2010) czy Szklane kulki (2017). W Niemczech powstał film Stalingrad (1993), który przyglądał się słynnej bitwie o radzieckie miasto z perspektywy niemieckiego oficera i jego ciężko doświadczonego plutonu, a na froncie wschodnim rozgrywał się także późniejszy niemiecki film Jeniec: Tak daleko jak nogi poniosą (2001). Dużą sensacją okazał się film Upadek (2004), opowiadający o ostatnich dniach Adolfa Hitlera w jego berlińskiej kryjówce. Sukces odniósł również film o dziewięcioletnim żydowskim uchodźcy Biegnij, chłopcze, biegnij (2013) oraz film Kapitan (2017), przedstawiający historię żołnierza, który podawał się za oficera i powoli ulegał upojeniu władzą.

 

Filmy wojenne z innych krajów europejskich z lat 90. i późniejszych

Hiszpański obraz Anarchistki (1996) realistycznie przedstawiał hiszpańską wojnę domową z perspektywy kobiecego ruchu rewolucyjnego, a do tego samego okresu zostały osadzone także filmy Ziemia i wolność (1995), Hiszpański cyrk (2010) i Póki trwa wojna (2019). Dramat wojenny Strefa wroga (2017) dla odmiany skupiał się na hiszpańskich żołnierzach walczących w Afganistanie. We Włoszech największy sukces świętował trzykrotnie nagrodzony Oscarem film komediowo-wojenny Życie jest piękne (1997), w którym żydowski kelner udaje przed swoim młodszym synem, że ich pobyt w obozie koncentracyjnym był w rzeczywistości częścią przedstawienia zorganizowanego z okazji jego urodzin. Sukces odniósł również film Malena (2000), opowiadający o losach młodej wdowy wojennej w okupowanych Włoszech i nastoletniego chłopca, który ma obsesję na punkcie jej urody. Z twórczości węgierskiej sukces odniosły filmy wojenne Los utracony (2005) czy Duży zeszyt (2013), ale zdecydowanie największym uznaniem cieszył się nagrodzony Oscarem i formalnie pomysłowy film Syn Szawła (2015), który w surowy i naturalistyczny sposób ukazał okropności Holokaustu z perspektywy żydowskiego więźnia próbującego w obozie koncentracyjnym pochować ciało nastoletniego chłopca.

W Czechach, za przykładem filmu Cóż to za wojak? (1987) przyjęły się na początku lat 90. inne komedie z udziałem uczestników obowiązkowej służby wojskowej Czołgowy batalion (1991) i Czarni baronowie (1992). Później spory rozgłos zyskał dramat wojenny o czechosłowackich lotnikach w służbie brytyjskich Królewskich Sił Powietrznych Ciemnoniebieski świat (2001) oraz film Tobruk (2008), który skupiał się na czechosłowackich żołnierzach walczących na libijskiej pustyni podczas II wojny światowej. Kilka czeskich filmów dotyczyło zabójstwa protektora Rzeszy Reinharda Heydricha i późniejszego nazistowskiego odwetu, w tym Protektor (2009), Lidice (2011) czy Operacja Anthropoid (2016), wyprodukowany w koprodukcji z Wielką Brytanią i Francją. Międzynarodowy sukces odniósł również film Malowany ptak (2019), który przedstawiał stan społeczeństwa naznaczonego II wojną światową na tle opowieści o wstrząsającej podróży młodego chłopca przez Europę Wschodnią.

Duńskim hitem był dramat o związkach Bracia (2004), obracający się wokół traumy, którą jeden z jego bohaterów przywiózł do domu po powrocie z niewoli w Afganistanie, a później dramat wojenny Pole minowe (2015), traktujący o wydarzeniu z końca II wojny światowej, kiedy to duńska armia zmusiła niemieckich jeńców do usunięcia min przeciwpiechotnych z duńskiego wybrzeża. W Norwegii powstał koprodukowany ze Szwecją wojenny film lotniczy Śniegi wojny (2012). Dużym uznaniem cieszył się serbski film Emira Kusturicy Underground (1995), który był freskiem wojennym o Jugosłowianach, nagrodzony Oscarem film Ziemia niczyja autorstwa Danisa Tanovića (2001), satyryczna opowieść o kilku wrogich żołnierzach i jednej minie lądowej z czasów wojny w Bośni i Hercegowinie, oraz Czarna księga Paula Verhoevena (2006), którego bohaterką była żydowska członkini ruchu oporu, której powierzono zadanie wniknięcia w łaski dowódców gestapo. W zakrojonej na szeroką skalę międzynarodowej koprodukcji powstała para filmów zrealizowanych przez Stevena Soderbergha, Che - Rewolucja (2008) i Che Boliwia (2008), poświęcone rewolucji kubańskiej, oraz postaci słynnego partyzanta-rewolucjonisty, a także jego walkom partyzanckim w Boliwii.

 

Wojenny serial telewizyjny

W latach 50. jednym z najpopularniejszych amerykańskich seriali wojennych był Navy Log (1955-1958), opowiadający o losach amerykańskiej marynarki wojennej podczas II wojny światowej, oraz The Silent Service (1957-1958), opowiadający o życiu załogi łodzi podwodnej. Po nich w latach 60. pojawiły się seriale opisujące zmagania żołnierzy walczących w różnych częściach Europy podczas II wojny światowej The Gallant Men (1962-1963), Combat! (1962-1967) czy lotnicze 12 O’Clock High (1964-1967), a także seriale komediowo-wojenne i sitcomy, takie jak McHale’s Navy (1962-1966), Zuchy Hogana (1965-1971) i brytyjski Armia tatuśka (1968-1977). W latach 70. fenomenem stał się sitcom wojenny M.A.S.H. (1972-1983), śledzący przygody mobilnego szpitala wojskowego podczas wojny koreańskiej. Popularny był również dramatyczny serial wojenny Baa Baa Black Sheep (1976-1978) i brytyjski serial Wings (1977-1978), opowiadający o pilocie walczącym w I wojnie światowej. W latach 80. warto wspomnieć chociażby o siedmioodcinkowym miniserialu Wichry wojny (1983) oraz o paru serialach traktujących o wojnie w Wietnamie, Rok w Piekle (1987-1990) i China Beach (1988-1991).

Bezprecedensowym wydarzeniem był narracyjny dziesięcioodcinkowy serial Kompania braci (2001), który realistycznie przedstawił losy elitarnej jednostki armii amerykańskiej podczas II wojny światowej i wyznaczył nową poprzeczkę dla jakości produkcji telewizyjnych. Jego kontynuacją był serial Jednostka (2006-2009), miniserial Generation Kill: Czas wojny (2008), rozgrywający się w pierwszych dniach inwazji Stanów Zjednoczonych do Iraku, oraz 10-częściowy serial Pacyfik (2010), obejmujący wydarzenia po ataku na Pearl Harbor. Późniejszy wzrost produkcji telewizyjnych i internetowych VOD doprowadził do narodzin takich seriali jak Dziewczyna z jednostki (2014-2020), Six (2017-2018), SEAL Team (od 2017), Okręt (od 2018), Paragraf 22 (2019) czy The Liberator (2020).

Filmmaniak