Phía sau thỏa thuận hợp tác năng lượng hạt nhân Việt Nam - Nga

Việt Nam và Nga đã ký một thỏa thuận vào thứ Ba (14/1) nhằm tăng cường hợp tác về năng lượng hạt nhân trong chuyến thăm Hà Nội kéo dài hai ngày của Thủ tướng Nga Mikhail Mishustin.

Ông Mishustin đã có cuộc hội đàm song phương với người đồng cấp Việt Nam Phạm Minh Chính. Trong cuộc gặp, ông Mishustin đã nhấn mạnh mối quan hệ đối tác chặt chẽ giữa hai quốc gia.

"Việt Nam là đối tác quan trọng của Nga tại Đông Nam Á", Mishustin cho biết. "Hôm nay, chúng tôi có kế hoạch thảo luận với các bạn về một kế hoạch toàn diện về hợp tác giữa Nga và Việt Nam, kéo dài đến năm 2030".

Tuy vậy, nội dung chi tiết của bản thỏa thuận không được tiết lộ.

Thông cáo chung của hai nước do truyền thông Việt Nam đăng tải chỉ đề cập ngắn gọn về điện hạt nhân:

"Hai bên sẽ tiếp tục hợp tác trong triển khai dự án xây dựng Trung tâm Nghiên cứu khoa học công nghệ hạt nhân tại Việt Nam. Nga sẵn sàng tham gia xây dựng ngành công nghiệp điện hạt nhân quốc gia của Việt Nam."

Tuy nhiên, trang The Moscow Times của Nga cho hay Nga và Việt Nam đã ký kết thỏa thuận năng lượng hạt nhân trong dịp này.

Theo một văn bản chung liệt kê các thỏa thuận hợp tác đã ký giữa hai bên, Rosatom, tập đoàn năng lượng nguyên tử nhà nước của Nga, và Tập đoàn điện lực Việt Nam đã nhất trí tăng cường hợp tác trong lĩnh vực hạt nhân.

Lễ ký kết diễn ra trong bối cảnh Việt Nam đang tìm cách khôi phục lại chương trình điện hạt nhân nhằm giải bài toán thiếu năng lượng cũng như nhắm đến mục tiêu đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.

Hồi năm 2009, dự án điện hạt nhân Ninh Thuận được Quốc hội phê duyệt lần đầu với tổng công suất 4.000 MW, chia thành 2 nhà máy tại Ninh Thuận trên diện tích 1.642 ha.

Tuy nhiên, đến năm 2016, Quốc hội ra nghị quyết tạm dừng dự án do chi phí tăng cao và lo ngại về an toàn, sau sự cố nhà máy điện hạt nhân Fukushima của Nhật Bản.

Đến ngày 30/11/2024, Quốc hội Việt Nam khóa XV, tại kỳ họp thứ 8, đã đồng ý tái khởi động lại dự án điện hạt nhân Ninh Thuận sau 8 năm đình hoãn.

Chính phủ cũng đã nhanh chóng thành lập Trưởng Ban Chỉ đạo xây dựng Nhà máy điện hạt nhân, do Thủ tướng làm Trưởng ban.

Trong diễn biến mới nhất, sáng 15/1/2025, Phiên họp thứ nhất của Ban Chỉ đạo đã được tổ chức dưới sự chủ trì của Thủ tướng Phạm Minh Chính.

Trước đó, vào hôm thứ Hai, ngày 13/1, ông Alexey Likhachev, Tổng giám đốc Rosatom, tập đoàn về năng lượng hạt nhân của Nga, đã đến Hà Nội, bày tỏ sẵn sàng hỗ trợ Việt Nam xây dựng các nhà máy điện hạt nhân và trung tâm nghiên cứu, cũng như chia sẻ và bản địa hóa công nghệ hạt nhân của Nga, theo truyền thông nhà nước Việt Nam.

Ngoài thỏa thuận năng lượng hạt nhân, Nga cũng đồng ý cung cấp cho Việt Nam một tàu nghiên cứu khoa học để nghiên cứu biển.

Chuyến thăm của Thủ tướng Mishustin là một điểm nhấn trong các nỗ lực của Nga nhằm tăng cường quan hệ ở châu Á trong bối cảnh nước này bị cô lập trên trường quốc tế sau cuộc xâm lược toàn diện vào Ukraine vào năm 2022.

Trước đó, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đến Hà Nội vào tháng 6/2024, và lãnh đạo hai nước khi đó cũng đã nhất trí xây dựng lộ trình cho một trung tâm khoa học và công nghệ hạt nhân tại Việt Nam.

Việt Nam và Nga đã duy trì quan hệ ngoại giao từ năm 1950 và là đồng minh thân thiết kể từ thời Chiến tranh Lạnh.

Vì sao Nga?

Theo đánh giá của một số nhà quan sát, Việt Nam có lý do nếu quyết định lựa chọn Nga làm đối tác chính trong dự án điện hạt nhân của mình.

"Từ những năm 1980, Nga đã giúp Việt Nam trong các hoạt động nghiên cứu hạt nhân. Việt Nam đã gần đưa ra quyết định cuối cùng về việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân đầu tiên của mình ngay trước thảm họa Fukushima, sau nhiều năm cân nhắc và thảo luận với Nga.

"Việt Nam cũng đã gửi các học giả và kỹ sư đến Nga để đào tạo. Vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi Việt Nam vẫn coi Nga là một trong những đối tác tiềm năng về năng lượng hạt nhân," Tiến sĩ Victor Nian, đồng chủ tịch sáng lập Trung tâm Năng lượng và Tài nguyên Chiến lược, một viện nghiên cứu độc lập có trụ sở tại Singapore, nói với BBC.

Trong lịch sử, Nga đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ Việt Nam vận hành lò phản ứng hạt nhân tại Đà Lạt bằng cách cung cấp uranium làm giàu. Lò phản ứng Đà Lạt sản xuất ra các đồng vị phóng xạ được sử dụng trong nghiên cứu y tế và nông nghiệp.

Nga cũng đã hỗ trợ đào tạo các chuyên gia Việt Nam để quản lý các nhà máy điện hạt nhân.

Một số cột mốc đáng chú ý:

Năm 2011, một nhóm sinh viên Việt Nam đã bắt đầu khóa học sáu năm về công nghệ hạt nhân tại Đại học Nghiên cứu Hạt nhân Quốc gia Nga. Hai mươi tám sinh viên đã tốt nghiệp vào đầu năm 2017.

Nga cung cấp cho Việt Nam khoản vay 500 triệu đô la để trang trải cho việc thành lập Trung tâm Khoa học và Công nghệ Năng lượng Hạt nhân (CNEST) - được điều hành chung bởi Bộ Khoa học và Công nghệ Việt Nam và Tổng công ty Năng lượng Nguyên tử Nhà nước Nga (Rosatom).

Năm 2012, Rosatom đã đóng góp vào việc thành lập Trung tâm Thông tin Công nghiệp Hạt nhân tại Đại học Bách khoa Hà Nội.

Năm 2014, 344 sinh viên Việt Nam đã được gửi đến Nga để bắt đầu các nghiên cứu liên quan đến công nghệ hạt nhân. Đồng thời, 150 kỹ sư Việt Nam đã gia nhập lực lượng lao động Nga để xây dựng nhà máy điện hạt nhân tại Rostov.

Năm 2019, một Biên bản ghi nhớ đã được ký kết để khởi động việc thành lập CNEST trong đó có khoản cung cấp lò phản ứng nghiên cứu VVR (làm mát bằng nước) công suất 15 MWT nhằm đào tạo cán bộ Việt Nam.

Tháng 6/2024, Việt Nam và Nga ký biên bản ghi nhớ liên bộ khôi phục lại đề xuất đang bị trì hoãn về việc xây dựng Trung tâm Khoa học và Công nghệ Năng lượng Hạt nhân vào năm 2027.

Tổng giám đốc Rosatom, ông Alexei Likhachev, đã gặp Thủ tướng Việt Nam Phạm Minh Chính để hoàn thiện biên bản ghi nhớ liên quan đến trung tâm này.

Theo Giáo sư danh dự Carl Thayer từ Đại học New South Wales của Úc, Nga nắm giữ trữ lượng uranium lớn nhất thế giới và có ngành công nghiệp chế biến hạt nhân trong nước lớn nhất. Theo ước tính, Nga kiểm soát 44% công suất làm giàu uranium của thế giới.

Năm 2022, Nga chiếm một nửa trong số tất cả các thỏa thuận thương mại liên quan đến xây dựng, cung cấp nhiên liệu lò phản ứng, quản lý chất thải hạt nhân và dừng hoạt động các lò phản ứng lỗi thời.

Bất chấp lệnh trừng phạt của phương Tây sau cuộc xâm lược Ukraine của Nga, hiện Nga đang tham gia vào hơn một phần ba hoạt động xây dựng lò phản ứng hạt nhân mới trên thế giới, bao gồm cả ở các quốc gia như Bangladesh, Trung Quốc, Ai Cập, Ấn Độ, Iran và các thành viên NATO là Slovakia và Thổ Nhĩ Kỳ.

"Những yếu tố này kết hợp lại đưa Nga trở thành nước xuất khẩu lò phản ứng hạt nhân hàng đầu thế giới," Giáo sư Carl Thayer nói với BBC. Ông nói thêm rằng "Nga là lựa chọn đầu tiên hiển nhiên cho Việt Nam."

"Việt Nam đang bắt đầu từ con số không và sẽ mua các lò phản ứng hạt nhân hiện đại kết hợp công nghệ an toàn mới nhất. Nga và Việt Nam là đối tác chiến lược toàn diện và sự phụ thuộc của Việt Nam vào Nga để cung cấp uranium làm giàu không phải là vấn đề đáng lo ngại.

"Có mức độ tin tưởng chính trị cao giữa Hà Nội và Moscow," Giáo sư Carl Thayer nhận định.

Nhà máy điện hạt nhân trên thế giới

Khoảng 65 lò phản ứng đang được xây dựng trên toàn thế giới. Khoảng 90 lò phản ứng khác đang được lên kế hoạch, theo số liệu mới nhất của Hiệp hội Hạt nhân Thế giới.

Riêng Nga đang xây dựng sáu nhà máy điện hạt nhân và có kế hoạch xây tiếp 14 nhà máy nữa.

Hầu hết các lò phản ứng đang được xây dựng hoặc lên kế hoạch đều ở Châu Á.

Số lượng các nhà máy mới đi vào hoạt động trong những năm gần đây gần như đã cân bằng với số các nhà máy cũ đã ngừng hoạt động. Trong 20 năm qua, 106 lò phản ứng đã ngừng hoạt động khi 102 lò bắt đầu hoạt động.