Đế chế ma túy 5,6 tỷ USD chu cấp cho chế độ Assad sẽ về đâu?

Khi thủ lĩnh quân nổi dậy Ahmed al-Sharaa đến Damascus, phát biểu chiến thắng sau chiến dịch thần tốc quét qua Syria lật đổ chế độ của Bashar al-Assad, một ý tứ bị nhiều người bỏ qua. Đó là chuyện ông al-Sharaa đề cập đến một loại ma túy bất hợp pháp xuất hiện tràn lan khắp Trung Đông trong thập kỷ qua.

"Syria đã trở thành xưởng sản xuất Captagon lớn nhất thế giới," ông nói.

"Và hôm nay, ân điển của Thượng Đế sẽ thanh tẩy Syria."

Không phổ biến rộng rãi bên ngoài Trung Đông, Captagon là một viên nén gây nghiện, giống như amphetamin, đôi lúc được ví như "cocaine của người nghèo".

Hoạt động sản xuất Captagon bùng nổ giữa lúc nền kinh tế bị tàn phá bởi chiến tranh, các lệnh trừng phạt và dòng người di cư đổ ra khỏi Syria.

Giới chức các quốc gia láng giềng đã phải vật lộn để đối phó với nạn buôn lậu qua biên giới một số lượng lớn Captagon.

Tất cả bằng chứng đều cho thấy Syria là đầu mối chính của hoạt động buôn bán Captogan bất hợp pháp, trị giá ước tính là 5,6 tỷ USD hàng năm (theo Ngân hàng Thế giới).

Nhìn vào quy mô sản xuất và phân phối viên nén Captogan, người ta nghi ngờ đó không đơn thuần chỉ là hoạt động của các băng tội phạm mà là một ngành do chính chế độ Assad điều hành.

Vài tuần sau bài phát biểu của ông al-Sharaa (trước đây chủ yếu được biết tới với biệt danh Abu Mohammed al-Jolani), đã xuất hiện những hình ảnh ấn tượng xác nhận mối hoài nghi trên.

Nhiều video quay cảnh người Syria đột kích các bất động sản được cho là của người thân ông Assad quay những gian phòng chứa đầy thuốc Captogan đang trong quy trình sản xuất và đóng gói, được giấu trong các sản phẩm công nghiệp giả.

Những video khác quay cảnh các viên thuốc này chất đống trong một cơ sở giống như là căn cứ không quân của Syria và bị quân nổi dậy đốt cháy.

Tôi đã dành một năm điều tra về Captagon để thực hiện một bộ phim tài liệu cho BBC World Service, thấy được cách loại thuốc này ngày một phổ biến hơn với giới trẻ giàu có ở các quốc gia vùng Vịnh như Ả Rập Xê Út cũng như trong giai cấp cần lao ở nơi khác, ví dụ như Jordan.

"Khi mới 19 tuổi, tôi bắt đầu xài Captagon và đời tôi bắt đầu xuống dốc," Yasser, một chàng trai trẻ đang cai nghiện trong một cơ sở cai nghiện tại thủ đô Amman của Jordan, chia sẻ.

"Tôi bắt đầu giao du với những người cũng sử dụng thứ này. Anh làm việc, sống mà không có thức ăn, thì người anh thể nào cũng rệu rạo hết thôi."

Vậy ông al-Sharaa và lực lượng Hayat Tahrir al-Sham (HTS) sẽ phải xử lý như thế nào với một số lượng không nhỏ người ở Syria và các quốc gia Trung Đông khác bị nghiện Captagon - khi họ có thể đột nhiên nhận ra "hàng" không còn nữa?

Bà Caroline Rose, một chuyên gia về buôn lậu ma túy ở Syria từ Viện nghiên cứu New Lines, nêu lo ngại về điều này:

"Tôi sợ rằng họ sẽ quyết liệt truy quét nguồn cung mà không đưa ra biện pháp giảm bớt nguồn cầu nào."

Bên cạnh đó, một câu hỏi lớn hơn cũng được đặt ra: việc mất đi một ngành thương mại béo bở như vậy tác động tới nền kinh tế Syria thế nào? Và khi những người đứng sau ngành này dừng lại, ông al-Sharaa sẽ làm gì để ngăn chặn những kẻ tội phạm khác chực chờ lấp đầy chỗ trống được để lại?

Cuộc chiến ma túy ở Trung Đông

Captagon bùng phát đẩy Trung Đông vào một cuộc chiến ma túy thực sự.

Trong khi quay phim cùng quân đội Jordan tại biên giới sa mạc giáp Syria, chúng tôi đã chứng kiến ​​cảnh binh lính gia cố hàng rào của họ và nghe tin đồng đội mình đã thiệt mạng do đấu súng với những kẻ buôn lậu Captagon.

Họ cáo buộc binh lính Syria bên kia biên giới giúp đỡ những kẻ buôn lậu.

Các quốc gia khác trong khu vực cũng bị việc buôn bán thuốc này làm xáo trộn.

Trong một khoảng thời gian, Ả Rập Xê Út đã đình chỉ nhập khẩu trái cây và rau củ từ Lebanon vì nhà chức trách thường xuyên phát hiện các container vận chuyển đầy trái cây, ví dụ như quả lựu, được khoét rỗng ruột và nhồi đầy các túi Captagon dạng nén.

Chúng tôi đã quay phim ở năm quốc gia, gồm cả Syria thời chính quyền cũ và thời quân nổi dậy nắm giữ, tham khảo ý kiến ​​​​của các nguồn tin đáng tin cậy và được tiếp cận các hồ sơ mật từ các vụ kiện tại Đức và Lebanon.

Chúng tôi đã có thể xác định hai nhóm chính có liên quan đến chuyện buôn bán Captagon – đại gia đình Assad và lực lượng vũ trang Syria, đặc biệt là Sư đoàn 4 do em trai của Assad, Maher lãnh đạo.

Những bí ẩn về em trai của Assad

Maher al-Assad có lẽ là người quyền lực nhất ở Syria chỉ sau anh trai.

Ông này đã phải chịu nhiều lệnh trừng phạt của phương Tây do các hành động bạo lực ông gây ra với người biểu tình trong cuộc nổi dậy ủng hộ dân chủ năm 2011, sự kiện đã dẫn đến cuộc nội chiến đẫm máu.

Tòa án Pháp đã phát lệnh bắt giữ quốc tế đối với ông và anh trai do những cáo buộc trách nhiệm liên quan tới các cuộc tấn công bằng vũ khí hóa học ở Syria vào năm 2013.

Sau khi tiếp cận được các cuộc trò chuyện trên WhatsApp của một tay buôn Captagon bị giam giữ ở Lebanon, chúng tôi đã có thể làm rõ vai trò của Maher al-Assad trong Sư đoàn 4 và cấp dưới là Tướng Ghassan Bilal.

Phát hiện này là một cột mốc quan trọng để xác nhận vai trò của lực lượng vũ trang Syria và nhóm bộ sậu của Bashar al-Assad trong ngành Captagon.

Sau khi xem những bức hình mới đây về những binh lính Syria mất nhuệ khí và tháo chạy mà không hề kháng cự lại cuộc tiến công của quân nổi dậy, tôi nhớ lại cuộc phỏng vấn chúng tôi đã thực hiện với một binh sĩ của chế độ vào năm ngoái.

Anh ta kể với chúng tôi rằng mức lương quân đội hàng tháng của mình là 30 USD (khoảng hơn 760 ngàn VND) chỉ đủ tiền ăn cho gia đình trong ba ngày. Do đó, đơn vị của anh đã dính dáng tới tội phạm và Captagon.

"Đó hiện là nguồn thu chủ yếu [của tôi]," anh nói.

Vào tháng 5/2023, Liên đoàn Ả Rập đã đồng ý tái tiếp nhận Syria, 12 năm sau khi nước này bị trục xuất do đàn áp bạo lực cuộc nổi dậy của người dân.

Đây được coi là một chiến thắng ngoại giao của Assad, với việc sử dụng lời hứa giải quyết vấn đề buôn bán Captagon làm đòn bẩy tái hòa nhập.

Các thủ lĩnh nổi dậy triệt phá Captagon được không?

Hiện tại, khi các thủ lĩnh nổi dậy Syria củng cố quyền lực lên các cơ quan nhà nước, có vẻ như họ hoàn toàn ý thức được các tín hiệu tích cực gửi tới các quốc gia láng giềng đang hết sức cảnh giác với lời hứa truy quét việc buôn Captagon.

Nhưng, việc tách đất nước khỏi một ngành kinh doanh tội phạm béo bở mà chính quyền đã khuyến khích nhiều năm qua sẽ là một khó khăn đối với họ.

Issam Al Reis từng là kỹ sư hàng đầu của quân đội Syria cho đến khi ông đào ngũ khi cuộc nổi dậy chống lại chế độ Assad mới nổ ra. Ông đã dành thời gian điều tra về ngành buôn bán Captagon.

Ông tin rằng ban đầu HTS sẽ không mất quá nhiều công sức để có thể ngăn chặn việc buôn bán "vì những nhân tố chính yếu đã rời đi" và đã có sự sụt giảm mạnh trong lượng xuất khẩu Captagon - nhưng ông cảnh báo "những tay mới" có thể đang chực chờ thời cơ tiếp quản.

Điều này sẽ đặc biệt nghiêm trọng nếu nhu cầu mua Captagon không được giải quyết.

Theo bà Rose, hầu như không có bằng chứng cho thấy HTS đầu tư vào phục hồi cai nghiện khi họ kiểm soát tỉnh Idlib ở tây bắc Syria.

"[Có một] bức tranh ảm đạm về việc giải quyết nhu cầu sử dụng Captagon," bà nói.

Bà cũng cho biết có sự gia tăng của một loại ma túy khác đang được buôn lậu qua Syria.

"Tôi nghĩ rằng nhiều người dùng sẽ chọn ma túy đá thay thế, đặc biệt là những người dùng đã nhờn Captagon và cần thứ gì đó mạnh hơn chút."

Một vấn đề khác, ông Al Reis chỉ ra, là tài chính.

"Người Syria cần tiền," ông nói.

Ông trông chờ cộng đồng quốc tế, thông qua viện trợ nhân đạo và nới lỏng các lệnh trừng phạt, giúp ngăn chặn thêm người tham gia vào việc buôn bán chất gây nghiện.

Trong khi đó, bà Rose lập luận rằng các nhà lãnh đạo mới sẽ cần phải xác định "những đường lối kinh tế mới và thay thế để khuyến khích người Syria tham gia vào nền kinh tế chính thức và hợp pháp."

Mặc dù các ông trùm đã cao chạy xa bay, nhưng nhiều người trong đường dây sản xuất và buôn lậu ma túy vẫn còn ở Syria, bà nói.

"Và thói cũ thì khó bỏ."