کشورهای آسیای مرکزی بر سر سه‌راهی: ایران، اسرائیل یا بی‌طرفی؟
- نویسنده, سهراب ضیا
- شغل, بی‌بی‌سی، شهر دوشنبه
با اوج‌گیری تنش در خاورمیانه خطر جنگ تمام‌عیار میان ایران و اسرائیل، دو «دشمن دیرین» در منطقه شدت گرفته است. حالا این سؤال مطرح است که در چنین موقعیتی کشورهای همسایه ایران، از جمله جمهوری‌های شوروی پیشین در آسیای مرکزی، از کدامیک حمایت خواهند کرد.
بحران خاورمیانه و واکنش‌ها در آسیای میانه
همسایه‌‌های ایران در آسیای میانه در زمینه تشدید اوضاع در منطقه و افزایش تنش میان ایران و اسرائیل بسیار محتاطانه و عمومی صحبت می‌کنند. هیچ کدام از آنها، در یک سال اخیر به‌صراحت و آشکارا حمله اسرائیل به غزه را محکوم نکرده است. اما به نظر می‌رسد که این کشورها بیشتر هوای فلسطینی‌ها را دارند، تا اسرائیل.
کشورهای آسیای میانه به کشته شدن حسن نصر‌الله، دبیر کل حزب‌الله لبنان در پی بمباران منطقه شیعه‌نشین ضاحیه در جنوب لبنان به دست اسرائیل، در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴ ، واکنش رسمی نشان ندادند.
تاجیکستان: «طرفدار ثبات و امنیت پایدار در خاورمیانه هستیم»
امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، روز پنج‌شنبه، ۳ اکتبر ضمن سخنرانی در مجمع گفت‌وگوی همکاری آسیا در دوحه، قطر، گفت: تشدید اوضاع در منطقه خاورمیانه عواقبی فاجعه‌بار خواهد داشت.
به گفته آقای رحمان «راه حل هر گونه اختلاف و نزاع، تنها راه‌اندازی مذاکرات و استفاده مؤثر از واسطه‌های سیاسی و دیپلماتیک» است.
رئیس جمهور تاجیکستان بار دیگر بر ضرورت رعایت قوانین بین‌المللی، به ویژه منشور سازمان ملل متحد تأکید کرد و خواستار اجرای مصوبه این سازمان در ارتباط با تأسیس «کشور مستقل فلسطین» شد.
امامعلی رحمان از همه طرف‌های درگیر دعوت کرد که «از استفاده واسطه‌های زورآوری خودداری کرده، جهت احیای ثبات و امنیت پایدار در خاورمیانه، اقدام‌های واقعی فوری کار بگیرند.»
قزاقستان
این کشور هم سخت نگران تشدید اوضاع در منطقه خاورمیانه است.
نماینده وزارت خارجه قزاقستان روز ۲ اکتبر در نشستی خبری، خواستار خویشتنداری همه طرف‌های دخیل در بحران شد و هشدار داد که ممکن است در صورت ادامه وضع، منطقه وارد «جنگی تمام عیار» شود.
قزاقستان بر اهمیت اتخاذ تدابیر عاجل برای رفع اختلافات توسط راه‌های سیاسی و دیپلماتیک و در چارچوب منشور سازمان ملل و حقوق بین‌الملل تأکید کرده و گفته است که «از ابتکارات جامعه جهانی برای عادی ساختن وضعیت و تأمین امنیت منطقه» حمایت خواهد کرد.
در حال حاضر در اسرائیل، ایران و لبنان بیش از۳۶۰ شهروند قزاقستان، با شمول دیپلمات‌های قزاق و اعضای خانواده‌های آنها اقامت دارند. قزاقستان از آنها خواسته است که تدابیر امنیتی را رعایت کنند، در محل سکونتشان باقی بمانند و مقررات امنیتی کشورهای میزبان را نادیده نگیرند.
ازبکستان
ازبکستان هم گفته است که موضوع امنیت شهروندانش در اسرائیل را پیگیری می‌کند و به ازبک‌هایی که در آن کشور حضور دارند، توصیه‌های امنیتی لازم را داده است.
قرقیزستان
وزارت خارجه قرقیزستان هم با انتشار بیانیه‌ای از طرف‌های نزاع خواسته که از تشدید وضعیت در منطقه جلوگیری کنند. قرقیزستان خواستار «تحکیم تلاش‌های جامعه جهانی برای توقف زودهنگام و کامل خصومت‌ها، آغاز گفت‌وگوهای سیاسی و حل مسالمت‌آمیز درگیری‌ها» شده است.
این کشور به شهروندانش توصیه کرده که از سفر به اسرائیل، ایران و لبنان به دلایل خطرات بالای امنیتی و بی‌ثباتی در منطقه خودداری کنند.
ترکمنستان
تا این ساعت ترکمنستان در رابطه با اوضاع منطقه خاورمیانه رسماً موضعگیری نکرده است.
ترکمنستان کشوری است که موقعیت بی‌طرفی دائمی‌اش را دو بار سازمان ملل رسماً تأیید کرده است.
این کشور معمولاً از اظهار نظر در مورد بحران‌های بین‌المللی خودداری می‌کند.
موقعیت جغرافی و مشترکات
از میان پنج کشور آسیای میانه تنها ترکمنستان با ایران هم‌مرز است. مرز مشترک این دو کشور حدود ۱۱۵۰ کیلومتر است.
اسلام کشورهای آسیای میانه و ایران را به هم می‌پیوندد. بخش عمده جمعیت بیش از ۸۰ میلیونی آسیای مرکزی پیرو دین اسلام و اهل تسنن هستند. در ایران هم اسلام دین رسمی، اما تشیع مذهب رسمی است.
در تفاوت با قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان، که مردمانشان از لحاظ زبان و قوم و نژاد با ترک‌ها نزدیکند، تاجیکستان و ایران زبان و فرهنگ مشترک دارند.
صرف نظر از چنین تفاوت‌های مذهبی و زبانی، روابط سیاسی و اقتصادی همه کشورهای آسیای میانه با ایران در سال‌های اخیر رو‌به‌گسترش بوده است. همه این کشورها در تهران سفارت دارند. اما از میان پنج کشور آسیای میانه تنها قزاقستان و ازبکستان در اسرائیل سفارت دارند.
سفارتخانه غیرمقیم تاجیکستان و قرقیزستان در اسرائیل در آنکارا، و سفارت غیرمقیم ترکمنستان در رم واقع است.
شیرعلی رضایان، پژوهشگر تاجیک: «کشورهای آسیای میانه بی‌طرفی اختیار خواهند کرد»
در مجموعه چهار قسمتی «اسطوره تختی» از زندگی شخصی، ورزشی و اجتماعی غلامرضا تختی می‌شنویم.
پادکست
پایان پادکست
شیرعلی رضایان، پژوهشگر تاجیک و کارشناس مسائل منطقه، به بی‌بی‌سی گفت که به دلیل ادامه «جنگ اعلام‌نشده» میان ایران و اسرائیل در سال‌های متمادی «قدرت‌های خرد و بزرگ و کشورهای دیگر جهان رویکرد خود را در رابطه به وضع خاورمیانه» مشخص کرده‌اند.
به گفته آقای رضایان، کشورهای آسیای مرکزی در بیش از ۳۰ سال پس از استقلال خود از اتحاد جماهیر شوروی، همیشه نگران بد شدن اوضاع در خاورمیانه بوده‌اند.
از این جاست که به گفته او، «کشورهای منطقه جانب‌ها را به خویشتنداری و مصالحه و صبوری دعوت کرده، حل مسالمت‌آمیز نزاع در چارچوب موازین حقوق بین‌المللی و تصمیم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد را ضرور می‌دانند.»
آقای رضایان چنین برخوردی را بازگوکننده آن می‌داند که «کشورهای منطقه آشکارا طرفدار هیچیک از دو طرف بحران نیستند و موضعگیری بی‌طرفانه دارند.»
این کارشناس تاجیک معتقد است که «ایران و اسرائیل در آسیای مرکزی نفوذ فوق‌العاده و تأثیر عمده‌ای ندارند. راهبرد منطقه‌ای آنها در موافقت با هم‌پیمانان، یعنی تا حدودی از طریق برون‌سپاری (outsourcing) عملی می‌شود و چنین رویکرد ایران و اسرائیل را در منطقه خوب درک می‌کنند.»
با این همه، شیرعلی رضایان معتقد است که در تفاوت با موضعگیری کشورهای دیگر، جمهوری‌های آسیای مرکزی با نظرداشت تأثیر عامل دینی ممکن است «بیشتر به ایران مایل بوده باشند.»
به گفته آقای رضایان، «بحران یک سال آخر در فلسطین حاکی از آن است که جوامع کشورهای آسیای مرکزی نگاه مثبتی به اسرائیل ندارند.»
این کارشناس تاجیک بعید نمی‌داند که «قدرت‌های دخیل در بحران خاورمیانه بر موضعگیری کشورهای آسیای مرکزی تأثیر بگذارند.»
آقای رضایان با اشاره به موضعگیری کشورهای منطقه در قبال جنگ روسیه و اوکراین گفت، «چنین موضعگیری ثابت می‌کند که کشورهای آسیای مرکزی نمی‌خواهند منافع ملی خود را قربانی خواسته‌های بزرگ ژئوپلیتیک طرف‌های درگیر بکنند.»
به باور شیرعلی رضایان، در صورت «شروع جنگ میان ایران و اسرائیل کشورهای آسیای میانه موضعگیری بی‌طرفانه خواهند داشت و جانب‌های درگیررا به خویشتنداری دعوت خواهند کرد» زیرا به گفته او «در شرایط امروزه صدا بلند کردن و طرفداری از ایران یا اسرائیل، خوف و چالش‌های زیادی را متوجه سیاست خارجی کشورهای آسیای میانه می‌تواند کند.»
عبدالله رهنما، کارشناس تاجیک: «موضعگیری کشورهای آسیای مرکزی ریسک و پیامدهای جدی خواهد داشت»
عبدالله رهنما، کارشناس تاجیک می‌گوید، در صورت جنگ میان اسرائیل و ایران، موضعگیری مشخص یا جانبداری از یکی از طرف‌ها برای کشورهای آسیای مرکزی نهایت مشکل خواهد بود. زیرا، به اعتقاد آقای رهنما «این بحران فراتر از رویارویی ایران و اسرائیل است و این جا، جنبه تمدنی، ژئوپلیتیکی، دینی، مذهبی، ایدئولوژیکی، اقتصادی... تأثیر مهمتری دارد.»
این کارشناس تاجیک معتقد است که توجه کشورهای آسیای مرکزی به یکی از جانب‌های این بحران «به معنای موضعگیری کلان ژئوپلیتیکی، تمدنی و ایدئولوژیکی تفسیر می‌شود.»
به گفته عبدالله رهنما، اگر ایران همچون بخشی از منطقه، بخشی از جهان اسلام، بخشی از سرنوشت تاریخی با کشورهای آسیای مرکزی نزدیک باشد، در عین زمان همچون «نظام دینی و ایدئولوژیک، همچون یک جبهه مذهبی و همچون محور مقاومت ضد اسرائیل و آمریکا و ضد عربی با آسیای میانه فاصله بسیار بزرگ دارد. بسیاری از ارزش‌هایی که نظام سیاسی ایران در این بحران آنها را پیگیری می‌کند، برای کشورهای آسیای مرکزی ماهیت عملی ندارند.»
بنا بر این، به اعتقاد آقای رهنما «در این مسئله حساس موضعگیری هر کدام از کشورهای آسیای مرکزی ریسک و پیامدهای جدی خواهد داشت.»
از این رو، عبدالله رهنما معتقد است که «موضعگیری این کشورها عموما، دعوت به سازش و صلح و امنیت خواهد بود.»
قاسم بیک‌محمد، کارشناس مسائل منطقه : «روابط خوب روسیه با ایران روی موضع‌گیری‌های کشورهای آسیای مرکزی تاثیر مستقیم نخواهد داشت»
به گفته قاسم بیک‌محمد، کارشناس مسایل منطقه، در آسیای مرکزی همانند بیشتر کشورهای دنیا درک این واقعیت وجود دارد که وخامت اوضاع در خاورمیانه و به‌خصوص درگیری مستقیم ایران و اسرائیل پیامدهای سنگینی هم برای این منطقه و هم برای جامعه جهانی خواهد داشت.
از این‌جاست که در بیانیه‌های وزارت‌خانه‌های امور خارجه قرقیزستان و قزاقستان از طرف‌های درگیر خواسته شده است تا از اصول و هنجارهای بنیادین حقوق بین‌الملل پیروی کنند و از اقداماتی که به وخامت اوضاع در خاورمیانه منجر شود، بپرهیزند.
به گفته اقای بیک‌محمد «سایر کشورهای آسیای مرکزی هم در قبال تحولات خاورمیانه مواضع مشابهی داشته و طبق معمول بر ضرورت حل و فصل اختلافات منحصراً از طریق ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک در چارچوب اصول منشور سازمان ملل متحد و حقوق بین‌الملل تاکید می‌کنند.»
این کارشناس تاجیک می گوید، چنین موضعگیری بدان معنی است که «در صورت وقوع رویارویی مستقیم نظامی میان ایران و اسرائیل کشورهای منطقه به احتمال زیاد آشکارا و قاطعانه از هیچ طرفی حمایت نخواهند کرد. تقریبا موضع‌گیری‌هایی خواهند داشت که در قبال جنگ روسیه و اوکراین به مشاهده می‌رسد.»
آقای بیک‌محمد افزود: «مسلم است که آمریکا و کشورهای غربی غالبا حامی اسرائیل هستند و از سوی دیگر روسیه با توجه به شرایط کنونی (جنگ اوکراین) و شدت اختلافات با غرب، در صورت بروز درگیری مستقیم میان ایران و اسرائیل از جمهوری اسلامی حمایت خواهد کرد. کشورهای آسیای مرکزی در سیاست خارجی خود به حفظ توازن منافع قدرت‌های بزرگ و کشورهای تاثیرگذار اهمیت زیادی قائل بوده و تلاش می‌کنند در قضایای بین‌المللی مربوطه تا جای امکان موضع بی‌طرفانه داشته باشند.»
«هدف اصلی از این رویکرد، درگیر نکردن منطقه در قضایایی است که ممکن است به‌تدریج ثبات و امنیت آسیای مرکزی را تحت تاثیر قرار دهد. البته ایران برای کشورهای منطقه به دلایل مختلف تاریخی، تمدنی، اقتصادی، تجاری، ارتباطاتی و غیره مهم است، اما با این وجود بعید به نظر می‌رسد که اقدام به حمایت‌های صریح از این کشور کنند.»
به گفته قاسم بیک‌محمد، کارشناس مسایل منطقه، «روابط خوب روسیه ایران روی موضع‌گیری‌های کشورهای آسیای مرکزی تاثیر مستقیم نخواهد داشت که این واقعیت در واکنش‌های اخیر منطقه در قبال تحولات اخیر خاورمیانه به نظر می‌رسد.»
