Academia.eduAcademia.edu

Turbat, Ts. Chronology of Tamiryn Ulaan Khoshuu (in Mongolian)

2021, - in: XIONGNU CULTURE OF THE TAMIRYN ULAAN KHOSHUU. Ulaanbaatar

Paper deals with relative and absolute dating of Tamiryn Ulaan Khoshuu site, famous Xiongnu funeral complex in Central Mongolia on the Tamir river.

XIONGNU CULTURE OF THE TAMIRYN ULAAN KHOSHUU ISBN 978-9919-9652-2-8 9 789919 965228 Соёлын ЯАм ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн ТАМИРЫН УЛААН ХОШУУНЫ ХҮННҮГИЙН СОЁЛ УЛААНБААТАР 2021 Шинжлэх Ухааны Академийн Археологийн Хүрээлэн Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн байгуулагдсаны 2230 жилийн ойд зориулав ТАМИРЫН УЛААН ХОШУУНЫ ХҮННҮГИЙН СОЁЛ (2017 ОНЫ МАЛТЛАГА СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН) Редактор Ц.Төрбат, Э.Крюбезы Улаанбаатар 2021 ННА 63.4 ДАА 930.1 Т-204 БСШУСЯамны захиалгат “Тамирын голын Хүннүчүүдийн соёл” төслийн үр дүнд энэхүү бүтээлийг бичиж Монгол Улсын Соёлын Яамны санхүүгийн дэмжлэгээр хэвлэв. ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Эрдмийн зөвлөлийн баталснаар хэвлэв. ТАМИРЫН УЛААН ХОШУУНЫ ХҮННҮГИЙН СОЁЛ (2017 оны малтлага судалгааны үр дүн) Редактор Ц.Төрбат, Э.Крюбезы ЗОХИОГЧИД (цагаан толгойн дарааллаар): Батбаяр, Т., Баярхүү, Н., Дюшен, С., Крюбезы, Э., Пак Жансик Триксл, С., Эрдэнэ, Б., Батсүх, Д., Гантогтох, Г., Жерард, П., Николаева, Д., Төрбат, Ц., Энхбаяр, Г., Эрдэнэцэцэг, Р., © Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан. Энэхүү бүтээлийг зохиогчийн зөвшөөрөлгүйгээр бүрэн болон хэсэгчилсэн байдлаар хувилан олшруулах, электрон хэлбэрээр түгээхийг хориглоно. Хавтасны нүүр талд: ТУХ-ны №36 булшнаас гарсан бүсний мөнгөн хөөмөл арал Хавтасны ар талд: ТУХ-ны №24 булшнаас гарсан морины хөмөлдрөгний чимэглэлийн гар зураг Хэвлэлийн эх бэлтгэл: Н.Баярхүү Цаасны хэмжээ: А4, 37 х.х. Хэвлэсэн тоо: 300 ширхэг Хэвлэсэн: Адмон принт ХХК ISBN: 978-9919-9652-2-8 CONTENTS INTRODUCTION� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 3 XIONGNU FUNERAL ARCHAEOLOGY � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 9 XIONGNU ARCHAEOLOGICAL MONUMENTS OF THE LOWER TAMIR VALLEY � � � � � � � � � 19 TAMIRYN ULAAN KHOSHUU FUNERAL COMPLEX� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 57 OVERVIEW OF THE RESEARCH IN TAMIRYN ULAAN KHOSHUU � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 59 Location of Tamiryn Ulaan Khoshuu funeral Complex � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 67 Map of the Tamiryn Ulaan Khoshuu funeral Complex � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 71 Dating of the Tamiryn Ulaan Khoshuu funeral Complex � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 77 FUNERAL RITE OF TAMIRYN ULAAN KHOSHUU FUNERAL COMPLEX � � � � � � � � � � � � � � � � � � 83 BIOARCHAEOLOGICAL RESEARCH CONDUCTED IN THE TAMIRYN ULAAN KHOSHUU � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 103 ARCHAEOZOOLOGICAL STUDY OF TAMIRYN ULAAN KHOSHUU MATERIALS OF 2017 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 109 IRON AND BRONZE OBJECTS COMPOSITION ANALYSIS � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 115 RESTORATION OF METAL OBJECTS OF THE TAMIRYN ULAAN KHOSHUU � � � � � � � � � � � � 117 ANALYSIS OF FUNERAL ITEMS FROM THE 2017 EXCAVATION OF THE TAMIRYN ULAAN KHOSHUU FUNERAL COMPLEX � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 129 Weaponry from the 2017 excavation in the TUK � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 133 Horse gears from the 2017 excavation in the TUK � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 137 Ceramics from the 2017 excavation in the TUK � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 153 Lacquer objects from the 2017 excavation in the TUK � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 163 Personal adornment objects from the 2017 excavation in the TUK � � � � � � � � � � � � � � � � � 173 BIBLIOGRAPHY � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 178 CATALOGUE OF TOMBS EXCAVATED IN 2017 IN THE EAST TERRACE OF 2017 TAMIRYN ULAAN KHOSHUU � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 187 Tomb 24 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 189 Tomb 32 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 199 Tomb 34 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 203 Tomb 35 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 211 Tomb 36 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 217 Tomb 37 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 229 Tomb 38 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 235 Tomb 39 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 239 Tomb 40 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 247 Tomb 41 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 255 Tomb 42 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 261 Tomb 43 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 265 Tomb 44 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 271 Tomb 45 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 277 Tomb 46 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 283 Tomb 71 � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 289 ТАМИРЫН УЛААН ХОШУУНЫ БУЛШНЫ ОН ЦАГ Ц.Төрбат Т УХ-ны оршуулгын цогцолборын он цагийг өмнөх судалгаануудад ерөнхийдөө санал нэгтэйгээр НТӨ I – НТ I зуун хэмээн тогтоож байгаа билээ (Төрбат 2003; Хатанбаатар 2007). Хэдийгээр бидэнд үнэмлэхүй он цагийн мэдээлэл багатай байгаа боловч харьцангуй он цагийн судалгаагаар нэлээд баттайгаар дурсгалт газрын он цагийн баримжааг гаргаж болно. Зан үйлийн хувьд ТУХ-ны оршуулгын цогцолборын бүх булш зүүн ба зүүн өмнө зүгт чиглүүлсэн оршуулгатай билээ. Үүний өмнө Бурхан толгойн оршуулгын цогцолборт ийм чиглэлтэй булшнууд илүү эртнийх байсан тохиолдол ажиглагдсан. Харин ТУХ-ны тухайд дээрх ажиглалт батлагдаагүй болохыг тэмдэглэе. Бидний бүрэн хэмжээгээр малтаж дуусаад байгаа Зүүн дэнжийн булшнуудад хийсэн удамшил зүйн судалгааны урьдчилсан үр дүнгээс (Crubezy, Duchesne, Gérard 2017: 30-31) харахад маш олон булш хамаатан садны холбоотой, түүний дотор эцэг/эх үр хүүхдийн холбооноос гадна ах дүүсийн холбоо хүртэл ажиглагдаж байгаагаас үзэхэд ийм бүлэг булшнууд он цагийн хувьд төдийлөн их зөрөөгүй болов уу гэсэн сэтгэгдэл төрж байна. Палеогенетикийн судалгаа хийгдэж хараахан дуусаагүй байгаа тул бид энэ удаа тусгайлан авч үзсэнгүй. Булшны харьцангуй он цаг Бид ТУХ-ны оршуулгын цогцолборын харьцангуй он цагийг хүрэл толь, хүрэл зоос зэрэг сонгодог олдворуудаар тогтоохоос гадна нэг ваарны хагархайнууд өөр өөр булшнаас гарч байгаа тохиолдол болон удамшил зүйн судалгаагаар ах дүүс, амраг садны хэлхээ хогбоог тогтоосны үндсэн дээр авч үзэж байна. Хүрэл толиор харьцангуй он цагийг тогтоох нь. ТУХ-наас гарсан Хань улсын хүрэл толинууд харьцангуй он цаг тогтоох чухал сурвалж болдог. Тухайлбал 2001 онд малтсан № 6 булшнаас гарсан Баруун Хань улсын үед (НТӨ 206-НТ 25 он) ихэд түгээмэл тархсан «Нарны гэрэл» нэртэй толь (Төрбат 2003: 14) дурсгалт газрын он цагийн баримжааг, наад зах нь terminus post quem зааж өгч байгаа юм. 77 Үүний урьд манай улсын нутагт малтсан хүннү булшны дотроос Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Бурхан толгойн 71 ба 75-р хүннү булшнаас ийм төрлийн хагархай толь хоёр удаа гарсан байна (Төрбат, Амартүвшин, Эрдэнэбат 2003: 232; Turbat 2011: 320, 322). Мөн Өвөр Байгалын Ильмовая падь оршуулгын газраас Ю.Д.Талько-Грынцевичийн малтлагаар нэлээд хагархай боловч адил толь гарч байжээ (Зураг 5.1) (Руденко 1962: 92, Рис. 65-в). Хүннүчүүдийн оршуулгын зан үйлд хүрэл толь дагалдуулах нь нэлээд түгээмэл дэлгэрсэн байдаг. Гэвч дийлэнх тохиолдолд толийг хагалж хийдэг заншил байсан нь уг зүйл нь эзнийхээ адил амьгүй болж нөгөө ертөнцөд дагалдан очиж үйлчлэх ёстой гэсэн төсөөлөлтэй холбоотой. Гэтэл дээрх 2 булшинд бүтнээр нь дагалдуулан тавьсан байх нь түрүү төмөр зэвсгийн үед Өмнөд Сибирь ба Баруун Монголд тархаж байсан “скиф” хэлбэрийн зарим соёлуудтай ижилсэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл Хүннүгийн дунд өргөн тархсан дээрх заншил Тамирын хөндий дэх зарим овог аймгийнхны дунд төдий л дэлгэрээгүй буюу гээгдсэн байжээ (Төрбат 2003: 11). Зураг 5.1. Хүннүгийн булшнаас гарсан Хань улсын “Нарны гэрэл” (ri guan) хийцтэй толинууд. 1-2 Эргийн голын Бурхан толгойн 71 ба 75-р булшнууд; 3: ТУХ-нд 2001 онд малтсан № 6 булш (Turbat 2011); Өвөр Байгалын Бургаст амны № 3 булш (Руденко 1962: Рис. 65-в) № 6 булшны толины харьцангуй он цаг нь НТӨ II-I зуунд хамаарах боловч өргөн хэрэглэгдсэн нь НТӨ I зуун болно (Turbat 2011: 320). Харин 2005 оны Монгол-Америкийн хамтарсан малтлагаар илэрсэн хоёр ширхэг TLV толь (Булш № 100 ба 109) арай хожуу үед буюу Ван Манаас эхлээд Зүүн Хань улсын үе буюу (Lai 2006; Батсайхан 2014) НТ I-II зуунд хамаардаг юм. Иймээс ТУХны оршуулгын цогцолборын толин дээр үндэслэсэн харьцангуй он цаг НТӨ I – НТ I зуунд хамаарч байна. Зоосоор харьцангуй он цагийг тогтоох нь. Толиноос гадна харьцангуй он цаг тогтоох боломжтой өөр нэгэн олдвор бол Хань улсын үеийн у-шу зоос юм. ТУХ-ны оршуулгын цогцолбороос хоёр удаа хэлхээтэй у-шу зоос гарсан. 78 Зураг 5.2. 2005 онд МонголАмерикийн хамтарсан экспедицийн малтсан № 201 булшнаас илэрсэн хэлхээтэй 10 ш у-шу зоос (Purcell, Spurr 2006) Зураг 5.3. 2014 онд малтсан № 13 булшнаас илэрсэн хэлхээтэй 5 ширхэг у-шу зоос (Төрбат, Батсүх, Эрдэнэ 2014) ТУХ-ны 201-р булшнаас илгээр бүрсэн 10 ш у-шу зоосыг мөн илгээр ороосон нарийн савх модонд давхарлан сүлбэсэн байсан ба зоосны доор 2 см орчим хар лактай мод 13 ш, суран дээр хадаж байсан үлдэцтэй том тавтай хүрэл хадаас, мөн юу нь үл мэдэгдэх бөөн хар юмны хамт байжээ (Зураг 5.2) (Батсайхан 2014: 223, Зураг 13-3). Мөн адил нарийн савх мод сүлбэж хэлхсэн 5 ширхэг у-шу зоос 2014 онд манай экспедицийн малтсан № 13 булшнаас илэрсэн билээ (Зураг 5.3) (Төрбат, Батсүх, Эрдэнэ 2014). Доктор З.Батсайхан “Үүнээс үзвэл зоос болон бусад зүйлс нийлээд ямар нэг онцгой зан үйл, ёслолын зориулалттай байсан болов уу” хэмээн таамаглажээ (2014: 223). Хүннү ба Хятадын худалдаа их төлөв бараа арилжааны шинжтэй байсан боловч зоос мөнгөөр арилжаа хийх явдал бас байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй. Хань улсаас удаа дараа Хүннүд хүрэл зоосон мөнгө хэдэн зуун мянгыг “бэлэг” болгон өгч байсан баримтууд бий (Төрбат 2011c). Зөвхөн НТӨ 52 онд Хятадаас 20 жин алт, 200,000 хүрэл зоос илгээж байжээ. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд Ноён уулын 6-р булшнаас гарсан зоосон мөнгөний торгон түрийвч онц сонирхолтой юм (Руденко 1962: 95, Рис. 66-б). Ийм зооснууд Монгол ба Өвөр Байгалын хүннү булшнаас урьд өмнө ч гарч байсан. Дэрстийн хөлтөгт Ю.Д.Талько-Грынцевичийн малтсан № 7, 9 ба 10 булшнуудаас Хань улсын үеийн 4 ширхэг у-шу зоос, П.Б.Коноваловын малтлагаас мөн 2 зоос гарсан байдаг (Коновалов 1976: 204). Монголын тухайд бол Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Солби уулын 1-р булшнаас НТ 14 онд Ван Маны үед цутгасан 6 ш зоосыг утсаар хэлхсэн байдалтай олдсон байна (Цэвээндорж 1990: 120). У-шу зоосыг цутгаж байсан он цаг маш өргөн (НТӨ 118 оноос НТ 618 оны хооронд) бөгөөд олон төрөл зүйлтэй юм. ТУХнаас олдсон зооснууд бүгд хэлхээтэй олдсон тул дүрслэл бичиг нь сайн үзэгдэхгүй боловч бидний гарт байгаа № 13 булшны зооснуудаас төсөөлөхөд Ц.Доржсүрэнгийн дурдсанчлан НТӨ I зууны үед цутгагдсан зооснууд бололтой (1961: 66). Шавар саваар харьцангуй он цагийг тогтоох нь. Бидний малтсан булшнаас илэрсэн шавар савнууд булшны харьцангуй он цагийг тогтоох чухал хэрэглэгдэхүүн болж байна. Учир нь ТУХнаас гадна Бага Газрын чулуунд нэг ваарны хагархайнууд хоёр ба түүнээс дээш тооны өөр булшнаас гарч ирсэн тохиолдол билээ. 2013 онд буюу манай Монгол-Францын хамтарсан төслийн анхны жилийн малтлагаар нэг шавар савны хагархайнууд хоёр өөр булшнаас тусдаа илэрсэн нууцлаг тохиолдол гарсан байдаг. Энэ нь 2-р булшны ваарны хагархайнууд 11-р булшныхтай нийлж байсан явдал болно. 2-р булшны малтлагын дээд давхаргуудаас гарсан хагархайнууд доод оршуулгын хэсгээс гарсан хагархайнуудтай нийлж байсан нь санамсаргүйгээр уг хоёр булшны ваарны хагархайнууд холилдсон байх боломжийг үгүйсгэж байгаа юм. Манай Францын талын хамтрагчид энэхүү сонин тохиолдлыг тайлбарлахдаа санамсаргүй явдал байж болох юм гэсэн саналтай байв. Тэднийхээр бол 2-р булшийг тоносны дараа гаргаж хаясан ваарны хагархайнуудыг зарим нь 11-р булшийг хийх үед булшны нүхний дараас шороонд холилдон орсон байна (Duchesne, Crubézy 2013: 35). Гэхдээ хүннүчүүд өөрсдийнхөө булшийг тоноод гарсан шороо- 79 гоор нь дараагийнх нь булшны нүхийг булдаг байсан гэж үзэхэд нотолгоо багатай байна1. Ямар боловч ТУХ-ны оршуулгын цогцолборын 2 ба 11 булш нэгэн цаг үед хамаарна гэсэн таамаглал дэвшүүлж болно. Үүнтэй ижил жишээ өмнө нь тэмдэглэгдэж байсныг дурдвал: Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын Бага газрын чулууны Алаг толгойн Хүннүгийн цогцолборын 2 ба 5-р булшнаас нэгэн ваарны хэлтэрхийүүд илэрсэн явдал юм (Амартүвшин, Галдан 2012: 123). Зан үйлийн хувьд болон дурсгалуудын харьцангуй он цагийг тогтооход холбогдож болон нэн сонирхолтой энэхүү тохиолдол 2017 онд дахин 2 удаа давтагдсан болно. Жишээ 1: №45 булшны №7 дугаартай бор шаргал өнгийн ваар савны амсрын хэсэг (5×5 см хэмжээтэй). Энэ хагархай нь №44 булшны №7 дугаартай ваарны хагархай, мөн №43 булшны №8 дугаартай ваарны хагархайн хамт нэг ваарны хэсгүүд болох нь тодорхой боловч хоорондоо шууд эвлэхгүй байна (Төрбат нар 2017). Жишээ 2: №34 булшны №15 дугаартай хар саарал өнгийн ваар савны бөөр хэсгийн жижиг хагархай ойролцоох №36 булшны №4 дугаартай шавар ваарны нэг хагархай болох нь тодорхой болсон (Төрбат нар 2017). Жишээ 3: 2015 онд малтсан булшнууд дотор хоёр өөр булшнаас гарсан хагархайнууд нэг ваарных болсон сонирхолтой жишээ мөн бүртгэгдсэн. Энэ нь №28 булшны №10 ба 25 дугаартай шавар савын хагархайнууд №29 булшны №4а ба 22 дугаартай шавар савын хагархай хэсэгтэй эвлэн нийлж бүтэн болсон жишээ юм. Энэ жишээ бол эдгээр хоёр булшийг нэг цаг үед буюу хоорондоо ямар нэгэн холбоо харилцаатай гэдгийг харуулах бөгөөд нэг ваарыг хагалан таллаж хийснээрээ оршуулгын зан үйлийн талаарх нэгэн сонирхолтой хэрэглэгдэхүүнийг харуулж байна (Батсүх нар 2016: 47). Ийнхүү ТУХ-ны оршуулгын цогцолборт нэг ваарыг хагалж таллаад өөр өөр булшинд хийсэн тохиолдол 4 удаа илэрсэн нь яавч санамсаргүй зүйл биш бөгөөд Бага Газрын чулууны жишээг нэмбэл Хүннүгийн оршуулгын соёлд 5 удаа тохиолдсон болно. Үүнийг тодорхой зан үйлийн ул мөр гэж үзэхээс өөр аргагүй бөгөөд утга агуулгыг нь тайлах шаардлагатай. Гэхдээ үүний наана бидэнд өгч байгаа үнэ цэнэтэй мэдээлэл бол дээр дурдсанчлан тухайн булшнууд нэгэн цаг үеийнх болохыг заан өгч байгаа харьцангуй он цагийг тогтоох чухал гэрч баримт болдогт оршино. Хүннүгийн “хоёрдогч оршуулгын ёс”-ыг урьд өмнө ч судлаачид хөндөн тавьж байсан төдийгүй хүннүчүүд өөрсдийнхөө булшийг ёслол зан үйлийн шалтгаанаар хөндөж тонодог тухай таамаглал дэвшүүлдэг байсан. Гэхдээ оршуулгууд хөндөгддөг шалтгааныг энгийн тонуулаар тайлбарлах нь илүү түгээмэл байгааг энэ дашрамд тэмдэглэе. Учир нь энэхүү каталогийн Удиртгалд бичсэнчлэн бүлэг оршуулгын газраас ангид ганцаараа байгаа булшнууд огт хөндөгдөөгүй тохиолдол цөөнгүй таарч байгаагаас үзэхэд тонуулчид том цогцолборуудыг толгой дараалан тонохыг хичээдэг боловч ганц нэгээрээ байгаа тусдаа булшийг мэдэлгүй өнгөрдөг байсан бололтой. Хэрэв хүннүчүүд өөрсдөө булшаа хөндөж тонодог байсан бол эдгээр тусдаа булшийг ч хөндөх байсан сан билээ. 1 80 Булшны үнэмлэхүй он цаг ТУХ-ны булшинд үнэмлэхүй он цаг хийсэн жишээ одоогоор цөөн байна. Францын талын хамтрагчдын хийлгэсэн 4 булшны 14С үнэмлэхүй он цагаас харахад (Булш № 2, 17, 18, 28) НТӨ I зууны дунд үеэс НТ I зууны төгсгөл хүртэлх хугацаанд холбогдож байна (Crubezy, Duchesne, Gérard 2017 : 30-31). Энэ нь бидний дээр дурдсан харьцангуй он цагтай нийцэж байгаа болно. Зураг 5.4. ТУХ-ны №100 булшнаас гарсан хүрэл толь (З.Батсайхан/2005 оны Монгол-Америкийн хамтарсан экспедици) 81