STUDIA ETHNOLOGICA INSTITUTI HISTORIAE ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLI Tomus XXI-XXII Fasciculus 1-25 ÓÃÑÀÀÒÀÍ ÑÓÄËÀË ÁÎÒÜ ÕÕI-XXII Ýðõýëñýí: Á.Áààòàðõ¿¿ ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ 2014 STUDIA ETHNOLOGICA INSTITUTI HISTORIAE ACADEMIAE SCIENTIARUM MONGOLI Tomus XXI-XXII Fasc 2 ÌÎÍÃÎËÛÍ Í¯¯ÄÝË×ÈÍ ÌÀË×ÄÛÍ ÅÐÒªÍÖÈÉà ¯ÇÝÕ ¯ÇËÈÉÍ ¯ÍÄÝÑ Áèëýãò Ë. «Ìîíãîëûí Íóóö Òîâ÷îî» ×èíãèñ õààíû óãèéí áè÷ãýýð, «äýýä òýíãýð»èéã äóðäàí ýõýëäýã áºãººä àãóóëãàíä íü áîäèò áà õèéñâýð åðòºíöèéí á¿õ þì, ç¿éëñ áàéíà. Äýëõèé äýýð çºâõºí õîîñîí òýíãýðèéã äàíãààð íü õèéñâýðëýí ø¿òäýã àðä ò¿ìýí Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äààñ ººð áàéõã¿é. Òýíãýðò Ìèòðà, Âàðóíà, Àõóðàìàçäà, Èíäðà, Çåâñ, Þïèòåð áà íàñ íºãöñºí ºâºã äýýäñèéí ñ¿íñ çýðýã õ¿í ä¿ðñò ø¿òýýíèéã îðøóóëàí, òýäíýýñ èë¿¿ õèéñâýð áºãººä õ¿÷èðõýã ãàíöààðàà á¿òýýã÷ áóðõàä (god, gott, dieu, áîã) áîëîõ ßõâå, Èèñóñ áà ò¿¿íèé ýöýã çýðãèéã áàéðëóóëàí, ò¿¿íýýñ äýýð áîëãîí Àëëàõûã ø¿òäýã áîëîâ÷ áóñàä ñî¸ë èðãýíøëèéí õ¿ì¿¿ñ òýíãýðèéã ººðèéã íü òóñãàéëàí ø¿òýýí áîëãîñîíã¿é. Åð íü Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷èä Àçè, Åâðîïûí á¿õ øàøèíòàé ýðòíýýñ òàíèë áºãººä òýäíèé õàìãèéí ýðòíèé áà ò¿ãýýìýë áîëîõ áóääèçì, èóäàèçì, õðèñòîñ, èñëàì çýðãèéã àâ÷ áàéñàí áèëýý. Ãýâ÷ Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷èä ìÿíãàíûã äàìíóóëàí «òýíãýðèçì» õýìýýõ øàøèí ø¿òëýãèéí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéã óëàìæëàí õàäãàëñààð áàéâ. Ìîíãîë÷óóäûí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë áè÷ãèéí èõ äóðñãàëóóäàä òîäîðõîé òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéíà. Äýëõèéí ýðäýìòýä «Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî» («ÌÍÒ»), Ðàøèä-àä-äèíû (ÐÀ) «Ñóäðûí ÷óóëãàí» («Ñ×») õî¸ðûã íàðèéâ÷ëàí øèíæèëæ Ìîíãîë áà Àçè, Åâðîïûí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí ò¿¿õèéã ñóäëàõ ¿íýòýé ñóðâàëæ áîëîõûã õýäèéíýý áàòëàí õàðóóëñàí áèëýý. Ýíý õî¸ð òóëãóóð ñóðâàëæ òóñ á¿ðèéã ñàéòàð ñóäàëñíû äýýð àãóóëñàí ìýäýýã õîîðîíä íü áà áóñàä ñóðâàëæòàé õàðüöóóëàí øàëãàæ ¿íý öýíèéã òîãòîîí, ÿëàíãóÿà «ÌÍÒ»-û áàðèìò ò¿¿õýí ¿íýíä íèéöýõ ýñýõèéí øàëãóóð áîëãîæ áàéâ. Ãýõäýý õî¸ð ñóðâàëæèéã ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä õàìò, õàðèëöàí ¿ã¿éñãýõ áóñ çýðýãö¿¿ëýí áàÿæóóëàõ æóðìààð àøèãëàñàí íü äóòìàã, õîñëóóëàí àøèãëàõ øààðäëàãà èë¿¿ òàâèãäàæ áàéãàà áºãººä îäîî ÷ ãýñýí òóñ á¿ðäýý áàðàãäàøã¿é, íèéëýýä õýìæýýëøã¿é ìýäýýëëèéí óóðõàé áîëñîí àãóó äóðñãàë þì. Èéìýýñ áèä «Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî» («ÌÍÒ») áà «Ñóäðûí ÷óóëãàí» («Ñ×»)-ûã òóëãàí õàðüöóóëæ ìýäýýã ìºðãºëä¿¿ëýí ¿ã¿éñãýëã¿é, íºõºõ çàð÷ìààð õàíäàí áóñàä ñóðâàëæóóä, õ¿ì¿¿íëýãèéí øèíæëýõ óõààíû ìýäýýãýýð áàÿæóóëàí àâ÷ ¿çüå. Õî¸ð ñóóðü 30 ñóðâàëæ áîë çºâõºí ìîíãîë÷óóäààð çîãñîõã¿é, òýäíèé ºâºã äýýäýñ – õ¿íí¿ íàð, ýðòíèé ò¿ðýã¿¿äèéí îþóíû ñî¸ë, ø¿òëýã, õèéñâýð åðòºíöèéã óëèðóóëàí ñóäëàõ, õîëáîãäîõ ñóðâàëæóóäòàé íü íèéë¿¿ëýí, õàðüöóóëàí øèíæëýõ ¿íäýñ þì. Õàðüöóóëàí áàÿæóóëàõàä ìîíãîë, òþðê, ïåðñ, õÿòàä, îðîñ, àðàá ñóðâàëæóóäûí îð÷èí öàãèéí îëîí õýëíèé íàéäâàðòàé ýðäýì øèíæèëãýýèé îð÷óóëãóóä îðîõ áà øèíæèëãýýã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä ñîíãîäîã (ôèçèê) àíòðîïîëîãè, àðõåîëîãè, õýë øèíæëýë, ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, ìýäýý áàéíà. Àêàäåìè÷ Ø.Áèðà îëîí óëñûí äîðíî äàõèí ñóäëàà÷äàä äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí ø¿òëýã, óëñ-òºðèéí ¿çýë ñàíààíä «Òýíãýð» ÿìàð ÷óõàë ¿¿ðýãòýéã õàðóóëæ, «òýíãýðèçì» ãýäýã àéã ãàðãàí, ñóó çàëèéã òàéëáàðëàæ, òºðèéã çàñàõ áîäëîãî, ãàäààä õàðüöàà, èõ áàéëäàí äàãóóëàëäàà ÷àäàìãàé àøèãëàñíûã ¿ç¿¿ëýâ1. Òýðýýð Áóìàí õàãàíû ò¿ðýã¿¿äèéí «Tänridä jaratmis türk bilgä qaγan», «Tänridä bolmiś türk bilgä qaγan» áà ×èíãèñ õàãàíû ìîíãîë÷óóäûí «de’ere tenggeri-ece jaya’atu töreksen börte-cinō.., §1» õýìýýí äóóðñàõ òóíõàã ¿ãñèéã õàðüöóóëàí ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëáàë: «Teŋ kerieče jayaatu töreksen Bilge qaγan» ãýæ áîëíî ãýýä àãóóëãà, ø¿òëýã, óëñ òºðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí òàëààð èæèë áîëîõûã ñóðâàëæ ñóäëàëûí àðãààð øèíæèëæ áàòàëñàí áèëýý2. Ìºí ¿¿íýýñ àëü ýðò, õ¿íí¿ íàð òýíãýðèéã ø¿òýýí áîëãî÷èõñîí áàéæýý. Òýíãýð áîë ýðòíèé í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí ¿åýñ Òºâ Àçèéí óäàì çàëãàìæèëñàí àðä ò¿ìí¿¿äèéí îþóí ñàíààíä á¿õíèéã áîëãîäîã, ÷àääàã òóéëûí õ¿÷èí ç¿éë áàéñààð XV çóóí õ¿ðñýí ãýäýãèéã ÷óëóóí äýýð ñèéëñýí, öààñàí äýýð òýìäýãëýñýí ò¿¿õ áè÷ëýã ãýð÷èëäýã. Ø.Áèðàãèéí òîäîðõîéëîí äýëãýð¿¿ëñýí îíîëûí àéí ÷èãýýð, õîëáîîòîé õýðýãëýñýí íèéãýì óëñ òºð, àõóéí íýð òîìú¸îã òóñ á¿ðýýð ò¿¿âýðëýí êîíòåêñò áóþó õàì óòãààð3 øèíæèëæ, ìîíãîëûí òàë íóòãèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, íèéãìèéí õàðüöàà, óëñ-òºðèéí áàéãóóëëûí îíöëîã òàëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí øèíæëýõ îðîëäëîãî õèéå. Àçèéí ýðòíèé í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí óäàì áºãººä õîæìûí ìîíãîë, ò¿ðýã, ìàíæ õàìíèãàí õýëòýé îëîí óãñààòíû ºâºã äýýäýñ íü áîëñîí õ¿íí¿ íàð, ì.ý.º. III çóóíä òýíãýð, ãàçàðò ìºðãºí ¸ñëîë ¿éëääýã áàéñàí4, òýäíèéã ýðõ 1 2 3 4 Áèðà Ø. Ìîíãîëüñêàÿ èñòîðèîãðàôèÿ XIII-XVII ââ. Ì., 1978. Ñ. 30-31,68-69; Áèðà Ø. Ìîíãîëûí òýíãýðèéí ¿çýë áà òýíãýð÷ëýë / Bulletin. The IAMS News Information on Mongol Studies. 2006, No 2(38), 2007, No 1(39), Ulaandaatar. ò. 5-58 Ê èçó÷åíèþ èñòîêîâ òåíãåðèçìà ó ìîíãîëîâ. ò. 103-106.; Ìîíãîëûí òýíãýðèéí ¿çýë áà òýíãýð÷ëýë. Õ. 106-160: Øàãäàðûí Áèðà. Ìîíãîëûí òýíãýðèéí óçýë. Ò¿¿âýð çîçèîë, áàðèìò áè÷ã¿¿ä. Óëààíáààòàð, 2011 Áèðà Ø. Ìîíãîëüñêàÿ èñòîðèîãðàôèÿ XIII-XVII ââ. Ì., 1978. ñ. 30 “Êîíòåêñò – õàì óòãà” ãýæ ¨. Æàí÷èâûí îð÷óóëãà, ò¿¿íèé çºâëºñºíººð îðóóëàâ. Ìàòåðèàëû ïî èñòîðèè ñþííó (ïî êèòàéñêèì èñòî÷íèêàì). Ïðåäèñëîâèå, ïåðåâîä è ïðèìå÷àíèÿ Â.È.Òàñêèíà. Ì., 1968. ñ. 40. Îðîñ îð÷óóëãààñ çîõèîã÷ ìîíãîëîîð îð÷óóëàâ. Õÿòàä ýõòýé Ë.Ìàíàëæàâ òóëãàí õÿíàæ, çºâëºë㺺 ºãºâ. 31 ìýäýëäýý îðóóëñàí Ìîäóí: «Òýíãýðýýñ áîëãîñîí õ¿íí¿ãèéí èõ øàíüþé õ¿íäýòãýëòýéãýýð ýçýí õààíû ýð¿¿ë ìýíäèéã àñóóæ áàéíà», «Òýíãýð òààëñíû à÷ààð äàðãà, öýðýã ñàéí, ìîðüä õ¿÷òýé áàéñíû óëìààñ áè þå÷æè íàðûã ìºõººõ áîëîìæûã îëæ, òýäãýýð íü õÿäóóëæ, äàãààð îðîõ íü îðîâ. Áè [áàñ] ëîóëàíü, óñóíü, õóöçå áà òýäíèé õºðø áóñàä õîðèí çóðãààí ýçýìøèëèéã äàðæ, òýäãýýð íü á¿ãä õ¿íí¿ä õàðüÿàëàãääàã áîëîâ» õýìýýæ ñ¿ð õ¿÷ýý òóíõàãëàñàí çàõèàã Õàíü óëñàä èëãýýæ áàéñíûã òºðèéí ò¿¿õ÷ Ñûìà Öÿíü òýìäýãëýæýý1. Ýíý íü ×èíãèñ õààí: «..ìºíõ òýíãýðò èâýýãäýæ Õýðýéä èðãýíèéã äîðîéòóóëæ..» (§187), «ìºíõ òýíãýðò èâýýãäýæ ã¿ð óëñûã ç¿ãë¿¿ëæ..» (§203) «..ìºíõ òýíãýðò èâýýãäýæ Ñàðòóóë èðãýíèéã ç¿ãò îðóóëæ» (§265) õýìýýñíèéã ýðõã¿é ñàíàãäóóëíà. Õî¸ð òóíõàãèéí óòãà ñàíàà, èõ ýð÷ õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã, ó÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëàñàí ¿íäýñëýë, õºðø¿¿äýý õàðüÿàëàëäàà îðóóëàõ ýðõèéí áàòàëãàà àäèëõàí áàéíà. Ëàîøàí øàíüþéä ºãñºí / áýëýãëýñýí õàòíû õàìò èðñýí îðäíû òàéãàí õ¿íí¿ãèéí òàëä óðâàí ¿íýòýé çºâëºë㺺 ºã÷ ýõýëñýíýýñ õîéø çàõèàíû àãóóëãà, õýìæýý ººð÷ëºãäºâ. «Òýíãýð, ãàçàð òºð¿¿ëñýí, íàð, ñàð áîëãîñîí õ¿íí¿ãèéí èõ øàíüþé õ¿íäýòãýëòýéãýýð õàíãèéí ýçýí õààíû ýð¿¿ë ìýíäèéã àñóóæ áàéíà» ãýæ çàõèàãàà ýõëýõèéã áà 1 ÷è 2 öóíü óðò ìîäîí ñàìáàðò áè÷èæ (Õàíü óëñûí çàõèàíààñ 1 öóíü èë¿¿ óðò, Ë.Á.), òàìãà õýðýãëýõ, èë¿¿ ºðãºí, òîì õýìæýýíèé äóãòóé õýðýãëýõèéã ×æóíõàí Þý øàíüþéä çààñàí» õýìýýãýýä èõ ò¿¿õ÷: «èõýìñýã ¿ãñ» ãýæ ø¿¿ìæèëæýý2. Ñ¿¿ë÷èéí çàõèàíû àãóóëãàíä åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýëä ººð÷ëºëò ãàðñàíûã (òýíãýð øàíüþé áîëãîñîí áóñ òºð¿¿ëñýí) ×æóíõàí Þý ñóðãàñàí ãýæ Ñûìà Öÿíü øóóä çààõ áºãººä íýã òàëààñ ¿¿íèéã Õàíü óëñòàé ýí çýðýãöýõ ãýñýí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãîîñ áîëæ óëàìæëàëàà äàãàõã¿é, ººð÷ëºí áè÷æýý ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ þì. ͺ㺺 òàëààñ àëü õ¿íí¿ãèéí ºìíº ¿åýñ ¿¿ñýí óëàìæëàãäàõ áîëîìæòîé òýíãýðèçì – òýíãýð ø¿òëýãèéí ¿çýë ñàíààíû àãóóëãàíä Òýíãýð õ¿¿ òºð¿¿ëæ, òýð íü øàíüþé áàéõ îéëãîëòûã ñ¿ëæèëä¿¿ëýí áàãòààæýý ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òýíãýð á¿õíèéã ìýäýæ, áîëãîõîîñ ãàäíà èõ õààíû ºâºã Áîäîí÷àð áîãäûã òºð¿¿ëýõ áîëîìæòîéã «ÌÍÒ» (§21) áàñ ãýð÷èëíý. Á¿õ òàëààñ õàðàõàä Ìîäóí øàíüþéãèéí çàõèàíû ¿ãñèéã òýäíèé óäàì ò¿ðýã, ìîíãîë÷óóäûí òýíãýðèéã äóðüäàí äýýäýëäýãòýé àäèëòãàí ¿çýæ áîëíî. Òýíãýðèéã àáñîëþò áîëãîñîí Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí îþóí ñàíààíû áà åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí áàðèìòëàë ìÿíãàí æèë äàìíàí õàäãàëàãäñàí áàéõàä ò¿¿íä àãóóëàãäàõ íýãýí îéëãîëò (òýíãýðèéí õ¿¿) ¿ëäýõ áîëîìæòîé. Ǻâõºí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãîîñ øàëòãààëàí ãàðñàí øèíý êîíöåïöè ìºí ýñýõ, Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí Òýíãýðèéã ø¿òýí äýýäýëäýã ¿çýë ãàäíààñ îðæ èðñýí ýñýõ àñóóäàë ãàð÷ èðíý. Ýíý àñóóäàë òàâèãäàõ øàëòãààí áîë Ìîíãîë îðíû í¿¿äýë÷èí ìàë÷èäàä òýíãýð ø¿òëýã áóé áîëñîí íü ýðòíèé õÿòàäûí ñî¸ëûí íºëºº áàéõ ìàãàäòàé ãýæ çàðèì ýðäýìòýä ¿çäýã, ìºí öººíã¿é íü ýñðýãýýð òàéëáàðëàäàã ìàðãààíòàéä îðøèíî. Òóõàéëáàë Èãîð äå Ðàõåâèëüö 1 2 ̺í òýíä. ñ. 43. (Ìîäóí øàíüþéí çàõèà) ̺í òýíä. ñ. 45. (Ëàîøàí øàíüþéí çàõèà) 32 çýðýã ýðäýìòýä ýðòíèé õÿòàäûí íºëºº áàéõ áîëîìæòîé ãýñýí áîë Õ.Ã.Êðèë, Ñ.Êó÷åðà, Ø.Áèðà íàðûí ýðäýìòýä «çýðëýã, á¿ä¿¿ëýã» ãýæ ò¿¿õ áè÷ëýãò òýìäýãëýãäñýí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí äóíä àíõ òýíãýð ø¿òëýã ¿¿ññýí ãýæýý.1 Õÿòàäûí «Èíü-ä (Øàí, Ë.Á.) òýíãýð ø¿òëýã áàéãààã¿é, ãýõäýý áîãä ºâºã äýýäñèéí îðøäîã îðîí áàéñíû õóâüä ãðàôèêààð ä¿ðñëýãäýýä çîãñîõã¿é èõ âàí õýìýýõ îéëãîëòòîé õîëáîãääîã áàéâ»2. Èõ âàíã òýíãýðòýé õîëáîí ¿çýõýýñ ÷óõàì òýíãýðèéã òóñãààðëàæ, äàãíàí ø¿òñýí áàðèìò áè÷ãèéí èõ äóðñãàëóóäàä ¿ã¿é áàéíà. Àíüÿí-û àðõåîëîãèéí äóðñãàëûã Øàí (Èíü) -ãèéí ñî¸ëä õàìààðóóëäàã. Áè÷ãèéí áà ä¿ðñëýõ óðëàã, õîò ñóóðèíãèéí äóðñãàëóóäàä áóðõàí÷èëñàí ø¿òýýí íü çºâõºí íàñ íºõöñºí ºâºã äýýäýñ (äè, øàí-äè) áàéäàã áà ñ¿ì äóãàíû òóóðü îëäîîã¿é, ¿¿íèé îðîíä ºâºã äýýäýñä òàõèë ¿éëääýã áàðèëãà, òýäíèé íýðñèéí æàãñààëò áàéäàã îíöëîãòîé3. Äýýä ø¿òýýíèé ¿¿ðãèéã âàíãèéí íàñ íºãöñºí ºâºã äýýäýñ (äè, øàí-äè) ã¿éöýòãýæ áàéæýý4. «Èíü – ÷óóä ñ¿íñèéã ø¿òäýã, ñ¿íñýíä ¿éë÷èëñýíèé à÷ààð àðä ò¿ìíèéã óäèðääàã, òýä þóíû ò¿ð¿¿íä ñ¿íñ ãýäýã, äàðàà íü ëè ãýäýã áàéâ» õýìýýí õÿòàäûí òîìîîõîí ýðäýìòýí Ôàíü Âýíü-ëàíü ýðòíèé ò¿¿õèéí “Ëèöçè” íîìûí “Áÿîöçè” á¿ëãýýñ èøëýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.5 ªâºã äýýäñèéí ø¿òëýã õàíü ¿íäýñòýíèé äîòîð îäîîã õ¿ðòýë õàäãàëàãäæýý. Ñóäëàà÷èä «òýíãýðèéí ìàíäàò» ãýæ íýðëýäýã «òýíãýðèéí õ¿¿» õýìýýõ àé Áàðóóí ×æîó (ì.ý. º. 1066- 771 îí) - ãèéí ¿åä ãýíýò ¿¿ññýí òàëààð Õ.Ã.Êðèë ýðñ ä¿ãíýëò ãàðãàõäàà, Øàð ìºðíèé äóíäàä áèåýð íóòàãòàé, Äóíäàä Õÿòàäûí Èíü / Øàí-÷óóäàä «òýíãýð» ãýäýã ¿ã áàéãààã¿é, õàðèí ýíý ¿ã áà òýíãýð ø¿òëýã òýäíýýñ áàðóóí ç¿ãò îðøèõ ÿçãóóðûí õÿòàä áóñ, «çýðëýã» ãàðàëòàé ×æîó íàðûíõ, òýäíèé õààí÷ëàëûí ¿åýñ äýëãýðýí, ýçýí õààäûã ìºí ò¿¿ãýýð íýðëýõ óëàìæëàë òîãòñîí ãýæýý6. Ýðòíèé Õÿòàäûí «Øàíøó» áóþó «Øóöçèí» («Àìàí ò¿¿õèéí íîì») õýìýýõ, ì.ý. º. V – III çóóíä áè÷èãäñýí, àãóóëãàíäàà ì.ý.º. VIII çóóí õ¿ðòýëõ ¿éë ÿâäëûã òýìäýãëýñýí äóðñãàëûã ñàéòàð ñóäàëñàí Ôàíü Âýíüëàíü Øàí / Èíü-èé äàðàà íî¸ðõëîî òîãòîîñîí Áàðóóí ×æîó-ä óëñ òºðèéí ¿çýë ñóðòàë õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã òîäîðõîéëîõäîî: «Àìàí ò¿¿õýýð, Ñÿãèéí ¿åä ¿íýí÷ (óðâàã÷ áóñ ÷àíàð, Ë.Á.), Øàí-ãèéí ¿åä ýãýë (ýíãèéí áàéäàë, Ë.Á.), ×æîó-ãèéí ¿åä áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýã á¿õíýýñ äýýã¿¿ð ¿íýëýãäýæ áàéâ. 1 2 3 4 5 6 Ýäãýýð ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíû äýëãýðýíã¿é òîéìûã – Áèðà Ø. Ìîíãîëûí òýíãýðèéí ¿çýë áà òýíãýð÷ëýë /Bulletin The IAMS News Informaton on Mongol Studies. 2006 No 2(38), 2007 No 1(39). The Secretariat of the International Association for Mongol Studies Ulaanbaatar, Mongolia, pp. 5-12; Øàãäàðûí Áèðà. Ìîíãîëûí òýíãýðèéí ¿çýë áà òýíãýð÷ëýë /Ìîíãîëûí òýíãýðèéí ¿çýë. Ò¿¿âýð çîõèîë, áàðèìò áè÷ã¿¿ä. Óëààíáààòàð. 2011. ò. 106-112 Âàñèëüåâ Ë.Ñ. Ïðîáëåìû ãåíåçèñà êèòàéñêîãî ãîñóäàðñòâà (Ôîðìèðîâàíèå îñíîâ ñîöèàëüíîé ñòðóêòóðû è ïîëèòè÷åñêîé àäìèíèñòðàöèè). Ì., 1983, ñ. 160. “Ñâÿùåííûé ïðåäîê” ãýñýíèéã «ÌÍÒ»-íä òýìäýãëýãäñýí “Áîäîí÷àð áîãä, ×èíãèñ áîãä” çýðãýýñ àâ÷ “áîãä” ãýæ îð÷óóëàâ. Èñòîðèÿ Êèòàÿ. Ì., 2002. ñ. 23-24 ̺í òýíä, ñ. 24. Ôàíü Âýíü-ëàíü. Äðåâíÿÿ èñòîðèÿ Êèòàÿ. Èçäàòåëüñòâî ÀÍ ÑÑÑÐ. Ì., ñ. 65. (1958 îíä îðîñ îð÷óóëãà õýâëýãäñýí). “Ëè” õ¿íèé çàí õàðüöàà, ¿éë àæëûã òîäîðõîéëäîã áàéæýý. Creel, Herrlee Glessner, Studies in Early Chinese Culture. First Ser., Baltimore, 1937, p.56. 33 ...òýíãýð àðä ò¿ìíèéã òºð¿¿ëäýã áºãººä òýíãýðèéí äýýä ýçýí òýäíèé ºâºã. Òýíãýð áîëîõîîð ñàéí ìºðòºé, ò¿¿íèéã ø¿òäýã õààí÷ëàã÷äûã, òýíãýðèéí ºìíººñ àðä ò¿ìíèéã õàëàìæëóóëàõààð òýíãýðèéí ºâëºã÷ áîëãîí ñîíãîæ, Õÿòàäûí ãàçàð íóòàã, àðä ò¿ìíèéã ãàðäóóëàí ºãäºã áàéâ. Ǻâõºí òýíãýðèéí çàðëèãèéã õ¿ëýýí àâ÷ Âýíü-âàí, âàí ãýæ íýðëýãäýõ áîëñîí,..»1 ãýæýý. Ýäãýýð òîäîðõîé ìàòåðèàëä ¿íäýñëýãäñýí, íóõàöòàé ä¿ãíýëò¿¿äèéã Õÿòàä áîëîîä îëîí óëñûí äîðíî äàõèí ñóäëàà÷èä ¿ã¿éñãýýã¿é, õ¿ëýýí àâäàã íü îëîí. Õàðèí ýíý ä¿ãíýëò¿¿ä ýðòíèé Õÿòàäûí íºëººãººð òýäíýýñ óìàðä ç¿ãò íóòàãëàñàí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí òýíãýðèéã ø¿òäýã åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë ¿¿ññýí áóñ õàðèí Áaðóóí ×æîó-ã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí õÿòàä áóñ, ººð íýãýí óãñàà ñî¸ëûí á¿ëýãëýëä àíõ ¿¿ññýí õýìýýõ êîíöåïöèéí ¿íäýñëýë íü áîëäîã õèéãýýä ýäãýýð íü øóóä áîëîí øóóä áóñààð áàòàëæ, ãýð÷èëæ áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Ýðòíèé Õÿòàäûí ò¿ð¿¿ õ¿ðëèéí ¿å áà ò¿¿íèé ýõëýëèéã õàðóóëñàí áàòàëãààòàé ýä ºëºã îëäîîã¿é, õàðèí ãýíýò ýðëèòîó-ýðëèãàí–û õºãæèíã¿é õ¿ðëèéí äàâõàðãà ýõýëæ, äàðàà íü Àíüÿí-û ºíäºð õºãæñºí õ¿ðëèéí äóðñãàë çàëãàæ áàéíà2. Øàí (Èíü)- ãèéí õ¿ðýë çýâñãèéí èõýýõýí õýñýã íü àðõåîëîãè, ò¿ãýýìýë ò¿¿õýíä «ñêèô – ñèáèðèéí àìüòíû çàãâàðò óðëàã» õýìýýí íýðëýãäñýí õýâ øèíæòýé ýä õýðýãëýãäýõ¿¿í áàéäãèéã îëîí óëñûí àðõåîëîãè÷èä, äîðíî äàõèí ñóäëàà÷èä òîäîðõîéëîí òýìäýãëýñýí íü îþóòàí, ñóðàã÷äûí óíøèõ áè÷èãò (ãàðûí àâëàãàä àãóóëàãääàã ò¿ãýýìýë ìýäýýíèé íýã áîëîâ. Óìðûí õÿòàä áóñ îâãóóä) àéìãóóä ¿íäñýíäýý îäîîãèéí Õýáýé ìóæèä ñóóðüøèæ áàéâ3. Ýíä áýéæóí (Ëóëóí ðàéîí; òýä ìºí øàíüæóí ãýæ íýðëýãäñýí), öçÿøè (Öçèöçý ðàéîí; ýäãýýð íü ÷èäè àéìãèéí / îâãèéí ñàëáàð), ñÿíüëþé (×æýíäèí ðàéîíû áàðóóí õîéä õýñýãò; ýäãýýð æóí íàð áàñ ÷æóíøàíü ãýæ íýðëýãäñýí), ôýé (Ãàî÷ýí ðàéîí), ãó (Öçèíüñÿíü ðàéîí; ñÿíüëþé, ôýé, ãó íàð áàéäè àéìãèéí ñàëáàð), ó÷æóí (Þéòÿíü ðàéîí). Ýäãýýð àéìãóóä / îâãóóä á¿ãä áýéäè (óìàðä äè) õýìýýí íýðëýãäýæ áàéâ4. Õàðèí ìîíãîëûí òàë íóòãèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí îþóí ñàíààíä, óõàãäàõóóíä íü åðòºíöèéí äýýä òóéëûí õ¿÷èí ç¿éë áîë Òýíãýð õèéãýýä ò¿¿íèé õèéñâýð òàë áàéñíûã ìàíàé òóëãóóð ñóðâàëæóóä õàðóóëäàã. Áàðàã á¿õ ò¿ðýã ñóäëàà÷èä “òýíãýð” ãýäýã ¿ãèéã ýðãýëçýõã¿éãýýð ò¿ðýã ¿ã ãýäýã áîë ìîíãîë ñóäëàà÷èä ìîíãîë ¿ã õýìýýí çàðèì ñóäëàà÷èä øóìåð, èíäîèðàí ¿ã ãýæ áàéíà. Õààíàõûí ¿ã áîëîõûã, õààíààñ «tenggeri-» ãýäýã ¿ã àëòàéí õýëýíä îðæ èðýâ, àíõ õýí, õààíà òýíãýðèéã ø¿òýæ ýõýëñíèéã òîãòîîõîä áýðõøýýëòýé áîëîâ÷ ñîíãîäîã (ôèçèê) àíòðîïîëîãè áà õýë øèíæëýëèéí óõààíä õàíäàæ ¿çüå. Õ¿í òºðºëõòíèé ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàðûí áèåò ¿íäýñ áîëñîí óóðàã òàðõèíû á¿òýö íü 40 îð÷èì ìÿíãàí æèëèéí ºìíº öîãöëîí 1 2 3 4 Ôàíü Âýíü-ëàíü. Äðåâíÿÿ èñòîðèÿ Êèòàÿ. Èçäàòåëüñòâî ÀÍ ÑÑÑÐ. Ì., ñ. 98-99 Èñòîðèÿ Êèòàÿ. Ì., 2002. ñ. 13-14. Ôàíü Âýíü-ëàíü. Äðåâíÿÿ èñòîðèÿ Êèòàÿ. Èçäàòåëüñòâî ÀÍ ÑÑÑÐ. Ì., ñ. 137. ̺í òýíä, ñ. 137 34 á¿ðäñýíèéã õîõèìîéí îëäâîðîîð ïàëåîàíòðîïîëîã÷èä áàòëàí õàðóóëæ, ïàëåîíåâðîëîãè÷èä ñýòãýõ¿éí áîëîìæ íü òýð ¿åýñ ººð÷ëºã人ã¿é, õàðèí òåõíèê õºãæèæ, îþóíû ñî¸ë áàÿæñàí õýìýýõ ñàíàà ò¿ãýýìýë áîëîâ. Õ¿í áîäèò îð÷ëîíã òóñãàõäàà ñýòãýõ¿éãýýð äàìæóóëäãèéã ýðòíèé ã¿í óõààíòíóóä òîäîðõîéëñíîîñ õîéø õºãæëèéí øàòûã äàìæñààð XIX çóóíä åâðîïûí ñîíãîäîã ôèëîñîôè÷èä øèíæëýõ óõààíû àðãààð ñóäëàæ, îð÷èí öàãèéí õ¿í òºðºëõòºíèé øèíæëýõ óõààí÷ åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí ¿íäýñèéã òàâüñàíû íýã òóëãóóð áîë ñýòãýõ¿é áà õèéñâýðëýëèéí òóõàé ñóðãààë þì. Õ¿í àìüòíààñ ýðñ ÿëãàãäàõ íü ñýòãýõ¿é áºãººä õèéñâýðëýí çîõèîæ ñýòãýõ íü îíöãîé òàë ãýæ ¿çäýã. Õ¿íèé óóðàã òàðõè, ñýòãýõ¿éã ýðäýìòýä «õàð õàéðöàãíû íóóö» ãýæ íýðëýí, ýð÷èìòýé øèíæèëæ áàéãàà ÷èãëýë þì. Õ¿í òºðºëõòíèéã íýã ºíäãºí ýñíýýñ ¿¿ñýí ãàðñàí ãýæ óäàìøèë äàìæóóëäàã ìîëåêóëûã øèíæëýí áàòàë÷õààä, ÄÍÕ-èéí òóõàé ìýäýý åðäèéí áàéãàà îäîî öàãò õýí íü ýõýëæ áîäîæ îëñîí, õýí íü õýíýýñýý èë¿¿, äóòóó ãýäýã àñóóäàë ñîíèðõîëã¿é áîëæýý. Àíòðîïîãåíåòèêèéí ñóóðü ñóäàëãààíû ä¿í õ¿í íýã ºâºã, íýã òºâººñ ¿¿ññýí (ìîíîöåíòðèçì) ãýäýã ñîíãîäîã àíòðîïîëîãèéí îíîëûã áàòëàæ áàéõàä äýëõèéí ñåìèò-õàìèò, êàðòâåëü, èíäîåâðîï, àëòàé, óðàë, äðàâèä ãýñýí çóðãààí òîì õýëíèé àéìàã õîîðîíäîî òºðºë õýìýýõ Â.Ì.Èëëè÷-Ñâèòû÷ ¿íäýñëýæ äýâø¿¿ëñýí «Íîñòðàò õýë»-íèé îíîë1 íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ èðýýä¿éòýé. Ýäãýýð øèíæëýõ óõààíû øèíý íýýëòèéí äîëãèîíä, àëòàéí õýëíèé àéìàãò áàãòäàã ìîíãîë, ò¿ðýã, ìàíæ õàìíèãàí, ñ¿¿ëèéí ¿åä îðóóëààä áàéãàà ÿïîí, ñîëîíãîñ õýëí¿¿ä òºðºë áóþó íýã ÿçãóóðòàé ãýäýã îíîëä ýðãýëçìýýðã¿é. Èéìýýñ «òýíãýð» ãýäýã ¿ãèéã õààíààñ çýýëäýæ àâñàí ãýäýã àñóóäàë óòãàà àëäàæ, õàðèí ò¿¿ãýýð èëýðõèéëñýí áîäèò îð÷ëîí õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààíä øóóä áîëîí øóóä áóñààð íºëººëäãèéã ø¿òýýí áîëãîæ îëîí íèéòèéíõ áîëãîñîí íèéãýìëýã, õ¿ì¿¿ñ õààíà áàéíà ãýäýã íü òàíèí ìýäýõ¿éí õýðýãöýýíä òààðàõ ñîíèðõîëòîé àñóóäàë þì. Ýíý õ¿ì¿¿ñ áîë Ìîíãîëûí òàë íóòãèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷èä ãýäãèéã îäîîãîîð îëäîîä áàéãàà ò¿¿õèéí òóëãóóð ñóðâàëæóóä ãýð÷èëñýýð áàéíà. Õ¿í òºðºëõòíèé õèéñâýðëýí çîõèîæ ñýòãýäýã ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîé ¿ð ä¿í íü îëîí õýëáýðèéí ø¿òëýã, øàøèí áºãººä äýëõèé íèéòýä ò¿ãýýìýë áàéñàí, îäîî ÷ áàéãàà ç¿éë. Ôèëîñîôè÷èä øàøèí, ø¿òëýãèéã àëèâàà þìñ ¿çýãäýë, àìüäðàëûí ñàéí ìóóã õîîðîíä íü õîëáîæ, ó÷èð øàëòãààíû ¿¿äíýýñ ñýòãýí òàéëáàðëàõ îðîëäëîãî òàëààñ íü «åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë» õýìýýí òîäîðõîéëæ, íýð òîìú¸îëîâ. Ýäãýýð íèéòëýã ¿íäýñëýë¿¿äýä òóëãóóðëàâàë ø¿òëýãèéã, àíõäàã÷ øàøèíûã àëü íýã õýëáýðýýð ÿìàð ÷ õ¿íèé õèéñâýðëýí çîõèîõ ñýòãýëãýý õààíà ÷, õýçýý ÷ (îäîîõîíäîî õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ïàëåîàíòðîïîëîãèéí îëäâîðîîð 40 ìÿíãàí æèëýýñ íààø) ¿¿ñãýõ ÷àäâàðòàé þì. Ò¿¿õ, íèéãýì, óãñààòàí ñóäëàà÷èä íýãýí äóóãààð õ¿ëýýí çºâøººðäºã 1 Èëëè÷-Ñâèòû÷ Â.Ì. Îïûò ñðàâíåíèÿ íîñòðàòè÷åñêèõ ÿçûêîâ (ñåìèòîõàìèòñêèé, êàðòâåëüñêèé, èíäîåâðîïåéñêèé, óðàëüñêèé, äðàâèäèéñêèé, àëòàéñêèé). Ââåäåíèå. Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü (b-k). Ìîñêâà, 1971. ñ. 3-5 35 õ¿í òºðºëõòíèéã õóâüñàë, õºãæèëä õºòëºã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîë õ¿é, íèéãìèéí íºëººëºë. Õ¿íèé ºâºã Homo erectus ñ¿ðýãëýäýã àí÷èí, ò¿¿âýð÷èä áàéñàí íü òîäîðõîé õèéãýýä òýäíèé äóíäààñ õ¿í ¿¿ñýõäýý àíõíààñàà á¿ëýã, íèéãýìëýãèéã ¿¿ñãýæ, ò¿¿íèé äîòîð ñî¸ë èðãýíøèë áîëîõ èõ äýâøëèéã õèéæýý. Èéíõ¿¿ àëèâàà íýãýí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ áàéãàëü îð÷íû ÿëãààòàé á¿ñýä çîõèöîí, óëìààð íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí îíöëîã áîëîí ýäèéí áà îþóíû ñî¸ëûí ºâºðìºö òàëûã á¿ðä¿¿ëýí îëîí íèéòëýã, íèéãìèéã (îáùíîñòü gemeinschaft)1 ¿¿ñãýæýý. Îëîí øèíæ òýìäãýýð íàðèéâ÷ëàí ¿çâýë, ÿã àäèëõàí õî¸ð õ¿í õîðâîîä áàéäàãã¿é áîëîâ÷ ìºí øèíæ òýìäãýýð, òóõàéëáàë, àðüñ ºíãº, õýë, ø¿òëýã, øàøèí, àæ àõóé ãýõ ìýòýýð òºñººòºé, íèéòëýãèéí òîì æèæèã á¿ëãèéã ¿¿ñãýäýã íü ïîñòóëàò áóþó áàòàëãàà øààðäàãäàõã¿é èëýðõèé ç¿éë. Ýíý àñóóäàëä ôèëîñîôèéí äóàëèçì áóþó õîñëîí íºõºõ çàð÷ìààð õàíäàí «èæëèéí ÿëãààòàé òàë» õèéãýýä «ÿëãààòàéí èæèë òàë» ãýæ õàíäàõ áîëîìæòîé. Øèíæëýõ óõààíû îíîë, àðãà ç¿éã ôèëîñîôèéí ñýòãýëãýýíèé îëîëòîíä ñóóðèëàí áîëîâñðóóëäãèéã ººðèéíõ íü ò¿¿õ ãýð÷èëäýã. Èíãýýä õàìãèéí öàã ¿åèéí, ñàéòàð ñóäëàãäñàí, áóñäààñ èë¿¿ ¿íýëýãääýã «ÌÍÒ»-íä2 òóññàí í¿äíèé ºìíº õàðàãäàõ òîäîðõîé ìýäýýãýýð «tenggeri - íåáî - heaven» ãýäýã íü ìàíàé í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí ¿íäýñ ñóóðèíä îðøèæ, îþóí ñàíààíä íü õî¸ð òàëààð òóñàæ áàéíà. Íýã òàëààñ íàð, ñàð õî¸ð ãýðýë, ãýãýý ãàðãàæ áàéäàã (§189), æèã¿¿ðòýí øóâóó íèñäýã îðîí çàé (§199), îäîä ò¿ãýæ (§254) ºí㺠áèåýð õ¿íä ìýäðýãääýã òîäîðõîé îéëãîëò áîëîí òóñíà. ̺í õ¿íèé íýð õýëáýðýýð õî¸ð óäàà òîõèîëäîæ áàéíà (§§244246,§253 ). ͺ㺺 òàëààñ ìàø õèéñâýð, àãóó èõ õ¿÷èí ç¿éë áàéíà. Äóíäàä ¿åèéí Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí îéëãîëòîîð òîìîîõîí ¿éë ÿâäëûí ¿ð ä¿í òýíãýðò òààëàãäàõ (ta’alaqda- ) ýñýõýýñ (ese, ülü) øàëòãààëäàã áàéâ. Ýíý á¿ñ íóòãèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûã õî¸ð õóâààñàí óëñ òºðèéí áà öýðýã äàéíû ýâñýë õîîðîíä áîëñîí Õ¿éòýíèé òóëàëäààíä Æàìóõûã ã¿ðõàíä ºðãºìæèëñºí Õàòàãèí, Ñàëæèóä, ĺðâºí, Òàòàðûí çàðèì á¿ëã¿¿ä, Èõèðýñ, Õîíãèðàä, Ãîðëîñ, Íàéìàíû çàðèì õýñýã, Ìýðãèäèéí çàðèì õýñýã, Îéðàä, Òàé÷óóä íàðûí íýãäñýí èõ õ¿÷ ÿëàãäñàí ãîë øàëòãààí «Òýíãýðò ýñ òààëàãäàâ áèä» (§143) õýìýýí áóòàðñíààñ áîëäîã. Äýýð íü õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðüöààíû ¸ñ ñóðòàõóóíûã òààëæ áóþó ýñ / ¿ë òààëàí (ese, ülü ta’alaqdaqun) õÿíàæ áàéæýý. Âàí õàíû «Ìóó ñàíàâààñ çîõèõ óó? Òýíãýðò ¿ë òààëàãäàíà 1 2 Ô. Ò¸ííèñ 1887 îíä õ¿íèé îëîíëèãèéã äîòîð íü õî¸ð àéãààð íýãäýë áîëãîíî õýìýýí «gesellschaft - îáùåñòâî - íèéãýì» áà «gemeinschaft – îáùíîñòü – íèéäýì áóþó íèéòëýã» ãýæ ÿëãàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä õýðýãëýæ ýõýëñýíýýñ õîéø ò¿ãýýìýë îéëãîëò áîëæýý. “Íèéäýì” õýìýýõ íýð òîìú¸îã àíõ ¯.Íÿìäîðæ áàãø ñàíàë áîëãîæ, çºâëºæ áàéâ. Ýíý ºã¿¿ëýëèéí “ÌÍÒ“-îîñ àâñàí îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿õ èøëýëèéã «Ä.Öýðýíñîäíîì. Ìîíãîëûí Íóóö Òîâ÷îî. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé îð÷óóëãà, òàéëáàð. Óëààíáààòàð, 2000», á¿õ ãàëèãèéí èøëýëèéã «Igor de Rachewiltz. Index To The Secret History of the Mongols. Indiana University, Bloomington, 1972» á¿òýýë¿¿äýýñ àâàâ. §-òýìäãèéí äàðààõ òîî “ÌÍÒ“-û ç¿éëèéí äóãààð áîëíî. 36 áèä», «Òýíãýðò ìàãàä òààëàãäàí óó áèä?» (§167) çýðýã ¿ãñ ¿¿íèéã ãýð÷èëíý. Òýíãýðèéí òààëëààñ õ¿íèé àìü, áèå öîãöîñ á¿ðýí õàìààðàëòàé áàéâ («Òýâ Òýíãýð ä¿¿ íàðò ìèíü ãàð õºë õ¿ðñíèé òóë òýíãýðò ýñ òààëàãäàæ àìü áèå ñýëòèé [íü] àâ÷ îäîâ îî», §246). Ýðòíèé í¿¿äýë÷äèéí óäàì ìîíãîë÷óóäàä Òýíãýð ýðõ á¿õèé (erketü tenggeri-, §113) õýìýýí äýýäëýãäýæ, Òýíãýð Òýì¿æèí-×èíãèñ õààíû Àçè Åâðîïûí á¿õ í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûã íýãòãýõ èõ ¿éëñèéã èâýýæ (§203), Õîðåçìûã ýçëýõ àÿí äàéíûã èâýýæ (§§ 256, 265), Çýëìý õ¿ðýýí äîòîð íü äàéñàíäàà áàðèãäàëã¿é èâýýãäýæ (§145), õàíä (õààíä) ºðãºñºí òàíãàðàãàà äàãàõ, áèåë¿¿ëýõ íýð òºðèéí ¿éëñèéã Òýíãýð èâýýíý (§179). Èâýýõèéã Òýíãýð “ìýäíý”. «ÌÍÒ»-íä Òýíãýð ãàíöààðàà “èâýýõ” òîõèîëäîë îëîíõ íü áàéíà (∑ §§ 145, 179, 187, 199, 203,256, 265). Á¿õíèé ýçýí õààí ×èíãèñ ªãºäýéã áàéëäààíû òàëáàðààñ èðýýã¿éä öºõºðñºí人 “ìºíõ òýíãýð ìýäò¿ãýé” õýìýýí ìýõèéæ (§172), ººðèéí ¿õýõ ñýõýõèéã «ìºíõ òýíãýð ÷è ìýä» ãýæ «¿õñýí ÷ [ýíý] èõ ¿ãýíä øàâäàí ÿâúÿ» õýìýýí Àëàøà çîðüæ (möngke tenggeri ci mede ke’en cinggis-qahan alašai joriju, §265) Òàíãóäûã áóò íèðãýñýíèéã áóñàä ç¿éëèéí õàì óòãàòàé õàðüöóóëáàë Òýíãýð ýçýãíýæ, çàõèð÷ “ìýäýæ” áàéíà. Òóõàéëáàë, Õàáóë, Àìáàãàé õààä Õàìàã Ìîíãîëûã “ìýäýí” áºãººä “õàìãèéí õààí, óëñûí ýçýí” (qamuq mongqol-i qabul-qahan meden aba (…) ambaqai-qahan (...) meden aba, §52; qamuq-un qahan ulus-un ejen, §53) ãýñýí óòãààð Òýíãýð “ìýä, ìýäíý” ãýäýã áàñ “ýçýí” áàéõ íü. “Mede-” ãýäýã ¿ã äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë õýëýíä ñîíñîæ, ¿çýæ ìýäýõèéã èëýðõèéëýõýýñ ãàäíà íèéãìèéí õàðüöààíû ýçýí (ejen), õàðüÿàòûí (qariyatan, emcü-, bo’ol-), çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ ¸ñûã çààñàí õèéñâýð óòãààð õýðýãëýãäýæ áàéæýý. ̺íõ òýíãýð çàðëèã áóóëãàäàãèéã (§244) “ýçýí” áàéæ ýçýðõýí, ýðõ ìýäýëòýéí õóâüä “ìýäýæ” áàéíà ãýæ ¿çýõ õýðýãòýé. «ÌÍÒ»-íä çàðëèã áóóëãàäàã íü Òýíãýð, ×èíãèñ, ªãºäýé õààä áàéíà («jarliq» Î ∑ §§ 145, 147, 154(2), 155, 156(2), 185(4), 186, 187(4), 189, 191, 192(2), 193, 195, 198(3), 199(5), 200(2), 201, 202(2), 203(5), 204(2), 205, 206, 207(3), 208(2), 209, 210(2), 211, 212, 213(3), 214, 216, 217, 218(2), 219(4), 220, 224(7), 225(4), 226(3), 227(6), 228(2), 229(4), 230, 233(2), 234(2), 235, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 252, 254(3), 255(6), 258, 260, 263, 265, 266(3), 267(4), 268, 269, 270(3), 272(2), 274(2), 275, 277, 278(16), 280(2)). Òýíãýðèéí çàðëèã ÿìàð õ¿í í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí èõ ã¿ðíèé òºð áàðèõûã “ìýääýã”, õààí, ýçýí, íî¸íòîé íü õàìò á¿õ õ¿íèé ÿìàð õóâü çàÿàòàé òºðºõ, ¿õýõ ñýõýõèéã, ¿õñýíèé äàðàà õààøàà îäîõûã ìýääýã, õîðâîî äýýð ÿìàð ç¿éëèéí àìüòàí áîëæ þó èäýæ àìüäðàõûã øèéääýã áîë ãàçàð äýýð õ¿ì¿¿ñ ÿàõûã õààí, õàíû çàðëèã “ìýäíý”. Îð÷èí öàãèéí óòãà çîõèîëûí ìîíãîë õýëýíä íèéãýì, óëñ òºðèéí íýð òîìú¸î áîëîí õýðýãëýãäñýýð áàéãàà áèëýý; “àðäûí èõ õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèã”, “åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã”. Íàéìàíû Òàÿí õàíû õýëñýí ¿ã X-XII çóóíû Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äàä 37 íýã èõ õààíû çàñàãëàë òîãòîîõ, íýãäñýí èõ ã¿ðíèéã áàéãóóëàõ ¿çýë ñàíàà ò¿ãýí äýëãýð÷èõñýí áàéñíûã ãýð÷èëäýã («Òýíãýðò íàð ñàð õî¸ð ãýðýëòýí ãýãýý áîëòóãàé õýìýýí íàð ñàð õî¸ð [áàéäàã] áóéçàà. Ãàçàðò õî¸ð õààí õýðõýí [áàéæ] áîëîõ?», §189). Äóíäàä ¿åèéí Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äàä ºìíºõ ¿åòýé íü õàðüöóóëàõàä åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí øèíý àé ãàð÷ èðýâ. Ýíý áîë Òýíãýðèéã “ìºíõ” («möngke») õýìýýí äýýäëýí àëäàðøóóëæ, òîäîòãîõûí õàìò, îþóí ñàíààíû øèíý îéëãîëò, ã¿í óõààíû öàã õóãöààíû àéãààð õàðàõ øèíý õàíäëàãà þì. ¯¿íèéã áàòëàí õóãàöààã òîäîðõîéëîí çààõ “öàã” (caq) ãýäýã íýð ¿ã áóñàäòàé õàìòàðñàí óòãààð øèíý àéã çààõ áàñ íýã íýð òîìú¸î áîëæýý. Øèíý ãýäãèéí ó÷èð íü ìîíãîë÷óóäûí ºâºã, ýðòíèé ò¿ðýã, óéãóðóóäûí ÷óëóóí äýýð ðóí ¿ñãýýð ñèéëñýí èõ äóðñãàëä Òýíãýðèéã “ìºíõ” õýìýýí òîäîðõîéëîí çààñàí ¿ã áàéõã¿é. «ÌÍÒ» õ¿í, àìüòíû òºðñºí áèå ìºíõ áóñ (töreksen ele amitan-tur möngke ügei aju’u, §254), ãàíöõàí Òýíãýð ìºíõ («möngke tenggeri-» Î ∑ §§ 172, 187, 203, 208, 224, 240, 244, 256, 265, 267, 275.) áîëîõûã äàâòàí äàâòàí áàòàëäàã. Èéìýýñ, Òýíãýðèéã “ìºíõ” õýìýýõ îéëãîëò, ø¿òýí áèøðýõ åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí øèíý àé Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äàä VIII – XIII çóóíû õîîðîíä ¿¿ñýí áèé áîëæýý. Öàã õóãàöààíû àé áóþó êàòåãîðè îð÷èí öàãèéí ôèëîñîôè, áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíä ÷ õàìãèéí õýö¿¿ îéëãîëò, ìýäðýãäýõ, ¿çýãäýõ òàëààñ õ¿ì¿¿ñèéí îþóí ñàíààíä àæèãëàëòààð, óäàæ áàéæ òóñäàã áóþó øóóä áóñààð ìýäðýãääýã ç¿éë þì. Òóõàéëáàë, íàð ñàð, îäíû òóñãàë, óëèðàë ñîëèãäîõ çýðãèéã àæèãëàñíààð öàã õóãàöààã ìýäðýí òîäîðõîéëíî. ¯¿ãýýð çîãñîõã¿é ìàíàé á¿ñ íóòãèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷èä ñàðíû êàëåíäàðèéã, àìüòíû íýðýýð íýðëýñýí àðâàí õî¸ð æèëèéí îí öàãèéí òîîëëûã ýðòíýýñ õýðýãëýæ, òýíãýðòýé õàìò õóãàöààíû êàòåãîðèéã ø¿òýýíèé ç¿éëä îðóóëñàí íü îþóíû ñî¸ëûí õºãæëèéí ò¿âøèí õèéãýýä ºâºðìºö òàëûã õàðóóëíà. Öàã õóãàöààíû àé áîë ã¿íçãèé õèéñâýð ñýòãýëãýýã øààðäñàí îþóíû ñî¸ëûí ç¿éë áºãººä õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ë, òàíèí ìýäýõ¿éí õºãæëèéí ò¿âøèíã õàðóóëñàí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò þì. ̺íõ Òýíãýð çàðëèã áóóëãàæ (§244), õ¿ì¿¿ñèéã èâýýæ (§§187, 199, 203, 256, 265), ìýäýæ (§§172, 265), òýäýíä àóãàà èõ õ¿÷èéã íýìýí ºãäºã (§§199, 208, 224, 267, 275), á¿õíèéã áîëãîäîã (boltugai), õóâü çàÿàã îëãîäîã (jaya-), í¿äýíä ¿ç¿¿ëæ, ñîíñãîí õýëæ ºãäºã (üje’ü[l] jü, itqan, ügüle-; 80,), õ¿íèé àìü, áèåèéã àâ÷ îääîã (abcu otda- §246), õ¿í íàñ íºãöñºíèé äàðàà ãàðäàã («cinggis-qahan tenggeri-tür qarba», §268), ò¿¿íä çàëáèðäàã (jalbariju, §240) èõ àáñîëþò ìºí áàéíà. «ÌÍÒ»-íä òýíãýð ãýäýã ¿ã òýìäýãëýãäñýí á¿õ òîõèîëäîë ç¿éë¿¿äýä õóâààðèëàãäñàíààð: «tenggeri-» Î ∑§§ 1, 21, 80(2), 113(2), 121, 125, 143, 145, 163, 167(3), 172, 177, 179, 187, 189, 197, 199(3), 201, 203, 206, 207, 208(2), 224(2), 240, 244(3), 245(19), 246(4), 248, 253, 254, 256, 260(2), 265(2), 267, 268, 275, 281; áàéõ áºãººä áóñàä íèéãýì, óëñ òºðèéí íýð òîìú¸îòîé çýðýãö¿¿ëýí õàì óòãûã øèíæèëüå. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìîíãîëûí èõ ã¿ðíèé ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû á¿òýýë¿¿äèéã õàðàõàä «ÌÍÒ»-ã øàëãàðñàí êîíòåêñòèéí 38 øèíæèëãýýãýýð ñóäëàõ øààðäëàãà èõ áàéíà. Ï.Î.Ðûêèí «ÌÍÒ»-û íýð òîìú¸îíä õýë øèíæëýëèéí äèñòðèáóòèâ àðãààð óòãà ç¿éí øèíæèëãýý õèéæ ò¿¿õ, íèéãýì ñóäëàëûí ÷óõàë øèíý ä¿ãíýëò¿¿ä ãàðãàñàí àæèë1 ýíý øààðäëàãûã òîä õàðóóëàâ. «ÌÍÒ»-û äýýð äóðäàãäñàí çàíãèëàà ¿ãñ îð÷èí öàãèéí óòãà çîõèîëûí ìîíãîë õýëýíä áàðàã õýâýýðýý õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áà îð÷óóëàãäàõäàà óã õýëáýðýýðýý îðæ, îð÷èí öàãèéí íèéãýì, óëñ òºðèéí íýð òîìú¸îòîé èæèë ¿ãñýýð èëýðõèéëýãäýæ, ãàäààäûí îëîí õýëýíä ìºí àäèë îð÷óóëàãäñàí íü îäîîãèéí ñóäëàà÷äûí òºñººëëèéã òººðºãä¿¿ëýõ îñîëòîé ó÷èð ÷óõàì óã ñóðâàëæèéí äîòîð õàì óòãààð øèíæëýõ íü çºâ þì. ¯íäñýí ñóðâàëæèéí õ¿ðýýíä åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, íèéãìèéí õàðüöàà, óëñ òºðèéí ãîë íýð òîìú¸îíóóä õîîðîíäîî õàì óòãààð õîëáîãäîõûã òîäðóóëàõûí òóëä ýõëýýä íýã ç¿éëä õàìò òýìäýãëýãäñýíýýð ãàðãàâàë äàðààõ áàéäëààð õóâààðèëàãäàæ áàéíà: Tenggeri ==> qajar - ==> §§ 113, 121, 125, 163, 177, 189, 199, 208, 224, 248, 254, 260, 281 ==> etügen - ==> §§ 113, 201, 245, 254. ==> möngke - ==> §§ 172, 187, 199(3), 203, 208(2), 224(2), 240, 244(3), 254, 256, 265(2), 267, 275. ==> jaya - ==> §§ 1, 197, 201, 248, 281. ==> caq - ==> §§ 167,197, 199, 201, 203, 207, 245, 254. ==> ejen - ==> §§ 121, 281. ==> mede - ==> §§ 121, 143, 163, 167, 172, 177, 179, 203, 207, 208, 240, 244, 245, 248, 254, 265, 275. Áºðòý ×èíîã, ×èíãèñ õààíûã òýíãýð òºð¿¿ëýýã¿é, òýíãýðèéí õ¿ñýë, çàðëèãààð òºðººã¿é, õàðèí òýíãýðýýñ çºâõºí “çàÿàã” àâ÷ / õ¿ðòýæ òºðæýý2 (tenggeri-ece jaya’atu töreksen, §1; tenggeri-ece jaya’atu anda-da hülekdeba-je, §201). ̺í ñóðâàëæèä õ¿íèé áèåèéã ýöýã, ýõ òºð¿¿ëýõýä òýíãýðèéí çàÿàãààð òºðæ áàéíà («tenggeri-yin jayā’ar ecige eke töre’ülüksen mariyan-», §197). Õýë øèíæëýëèéí òàëààñ Ø.Îçàâà (1944), Æ.Òºìºðöýðýí (1974), Áàÿð (1993) íàð áàòòàé òàéëáàðëàñàí tu/tü, tan/ten, tai/tei (dai/dei) ãýäýã õàðüÿàëëûã èëýðõèéëñýí õàâñðàãà íýð ¿ã ¿¿ñãýäýã äàãàâàðòàé (ñóôôèêñ) íýð òîìú¸îíû 1 2 Һ뺺뿿ëýí äóðüäâàë: Åâðîïåéñêèé Óíèâåðñèòåò â Ñàíêò-Ïåòåðáóðãå. Ôàêóëüòåò Ýòíîëîãèè. Íà ïðàâàõ ðóêîïèñè. Ðûêèí Ïàâåë Îëåãîâè÷. Ìîíãîëüñêàÿ ñðåäíåâåêîâàÿ êîíöåïöèÿ îáùåñòâà: íåêîòîðûå êëþ÷åâûå ïîíÿòèÿ (ïî ìàòåðèàëàì “Òàéíîé èñòîðèè ìîíãîëîâ” è äðóãèõ ñðåäíåìîíãîëüñêèõ òåêñòîâ). Ñïåöèàëüíîñòü 07. 00. 07. Ýòíîãðàôèÿ, ýòíîëîãèÿ, àíòðîïîëîãèÿ. Äèññåðòàöèÿ íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà èñòîðè÷åñêèõ íàóê. Íàó÷íûå ðóêîâîäèòåëè: Äîêòîð èñòîðè÷åñêèõ íàóê, ïðîôåññîð À.Ê. Áàéáóðèí; Êàíäèäàò èñòîðè÷åñêèõ íàóê, ïðîôåññîð Ñ. Ã. Êëÿøòîðíûé. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã. 2004. Ýíý ñàíààã Ø.Áèðà ýðò ÿðüæ, áè÷èæ áàéñàí. Äýýð èøèëñýí òàëóóäàä ¿çíý ¿¿. 39 òàéëáàð ìèíèé óðüäûí ñóäàëãààíä àøèãëàãäñàí áèëýý1. Ýíä «jaya’atu» (§§ 1, 111, 201, 281), «jayātu» (§ 111) ¿ãèéí “-tu” äàãàâàð “çàÿà á¿õèé” õýìýýõ óòãàòàé áîëãîæ áàéíà. Í¿¿äýë÷èí ìàë÷èä àëèâàà àìüòàí, õ¿í ººðòºé㺺 òºñòºé áèåòèéã òºð¿¿ëäýã, ÷îíî, áóãàíààñ õ¿í òºðºõã¿éã ñàéí ìýääýã áàéñàí íü òîäîðõîé áîëîâ÷ òýíãýðýýñ “çàÿà á¿õèé” (õ¿ðòýæ, íîîãäóóëæ, ºã÷) áîëîí (§1, §201, §281), òýíãýðèéí çàÿàãààð òºðäºã (§197) ãýñýí îéëãîëò, èòãýë ýðòíýýñ áàéæýý. Õóâü çàÿà - «jaya-»-ã á¿õ àìüä àìüòàí òýíãýðýýñ õ¿ðòýæ áàéñíûã «ÌÍÒ» íàéäâàðòàé ãýð÷èëíý; ýðýãòýé (Áºðòý ×èíî, §1; ×èíãèñ õààí, §201), ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ (okin, qulan-qadun, §§ 66, 197), øóâóó (õýðýý, õóëä ìóó øóâóó, §111), àí àìüòàä (§281), ýöýã ýõýýñ òºðºõ õ¿íèé áèå öîãöîñ (§197). Õýäèéãýýð «ÌÍÒ»-íä «jaya-» õýìýýõ íýð òîìú¸î “òýíãýðèéã” äóðüäàõã¿é öººíõºä òîõèîëäîõ áîëîâ÷ «tenggeri-»  «jaya-» ãýñýí õî¸ð ¿ãñèéã õàì óòãààð øèíæëýõýä õóâü çàÿàíû “çàÿàã” Òýíãýðýýñ (tenggeri-ece) õýìýýí, äóðüäààã¿é ÷ óòãààðàà Òýíãýð “çàÿàã” îëãîæ, õ¿ðòýýæ áàéíà. Ãàäààäûí ìîíãîë ñóäëàëûí íîì çîõèîëä àëòàí óðãèéíõíû ýçýãíýõ ýðõ, èõ õààíû ýðõ ìýäëèéí õèéñâýð, îþóí ñàíààíû áà íèéãìèéí õàðüöààíû ¿íäýñëýëèéã “òýíãýðèéí ìàíäàò”, “õàðèçìà” çýðýã ¿ãñýýð òýìäýãëýæýý. Ýíý íü «ÌÍÒ»-û òýíãýðèéí çàÿà - «tenggeri-yin jayā-», òýíãýðýýñ çàÿàò - «tenggeri-ece jaya’atu» ãýñýí íýð òîìú¸î, îéëãîëòîíä ¿íäýñëýãäñýí áàéíà. Ãýâ÷ îëîí òºðëèéí íýð òîìú¸îíû öààíà ãàíöõàí òýíãýðèéí çàÿà - «tenggeri-yin jayā-» áàéõ áºãººä ýíý õýâýýð íü õýðýãëýâýë óòãààðàà íîîãäñîí, àøèãëàâàë èë¿¿ ñóðâàëæ ñóäëàëûí çàð÷èìä òîõèðîõ áºãººä îíîâ÷òîé áîëíî. ×èíãèñ õààíû óãèéí áè÷ãèéí æèøýýãýýð (§§1-50) õàí, ýçýí, íî¸ä, òýäíèé ºâºã äýýäýñ á¿ãä ºíäºð õóâü çàÿàòàé õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. Áóðòý ×èíî äýýä òýíãýðýýñ çàÿàòàé òºðñºí áîë (§1), Ðàøèä-àääèíû áè÷ñýíýýð Áîäîí÷àð «..ýãíýøã¿é á¿òýýã÷ áà áàéãóóëàã÷èéí õ¿ñýëòýé íÿãò õîëáîîòîé òºðæýý» ãýñýí íü òýð ¿åèéí èñëàì, õðèñòîñûí øàøèíòàé ò¿¿õ÷èä ìîíãîë÷óóäûí “Òýíãýð” õýìýýõ ø¿òýýíèéã øóóä Àëëàõ, Èèñóñ çýðýãòýé àäèëòãàí ¿çäýãýýñ øàëòãààëñàí íü òîäîðõîé áºãººä ìýäýýã ìîíãîë «Àëòàí äàôòàð» áà ìîíãîë ºã¿¿ëýã÷èä ºãñºí ãýæ èëüõàíû îðäíû ò¿¿õ÷ ººðºº áè÷ñýíýýð öààíà íü ÷óõàì “Òýíãýð” áàéíà. «ÌÍÒ»-û àâ÷ ¿çýí áàéãàà íýð òîìú¸îíóóäûí õàì óòãààð Òýíãý𠺺𺺠õ¿íèé õýëýýð õ¿íòýé øóóä ÿðüäàãã¿é, õàðèí ò¿¿íèé «ja’arin» (§§ 121, 206), îëîí òîîí äýýð ja’arit (§§ 121, 244, ∑∑§§ 121(2), 206, 244) õýìýýãäýã÷ õèéñâýð õèé ç¿éë õ¿ì¿¿ñò ¿ãýýð õýëæ, òýìäýãýýð çààí (tenggeri-yin ja’arin ja’aqsan üge temdeg-ün, §206), í¿äýíä ¿ç¿¿ëæ, çààæ (nidün-tür üje’ü[l]jü ... ji’amui, §121), òýíãýðèéí çàðëèãèéã õ¿íèé õýëýýð äàìæóóëäàã (tenggeri-yin jarliq qan ja’arit ügülemü, §244). Òýíãýðèéí çààðèí ãýäýã ñóáñòàíöè “õàí” ãýæ ºðãºìæëºãäºæ, îëîí áèåòýä õóâèð÷ áàéíà. Æèøýý íü óõààã÷ ¿íýý, óõàà ¿õýð õ¿íèé õýëýýð ÿðèõûã çààðèíãóóä í¿äýíä ¿ç¿¿ëæ, çààñàí ãýíý (qo’aqcin üni’en, qo’a huker §121). Ìàíàé ñóðâàëæèä Òýíãýð ×èíãèñ õààíòàé õ¿íèé õýëýýð øóóä õàðüöñàí 1 Áèëýãò Ë. Ðîä è ïëåìÿ â óñòíîé èñòîðèè ìîíãîëîâ //Àðõåîëîãèéí ñóäëàë (Studia archaelogica). T. XIX, fasc. 12. Óëààíáààòàð, 1999 40 áàðèìò áàéõã¿é. Íýã óäàà çàëóó Òýì¿æèíèé ìîðèíû ýìýýë ìóëòàð÷, òîì öàãààí ÷óëóó çàì õààí óíàñàí áàéõàä Òýíãýð ÿòãàõ øèã ñàíàãäñàíààñ áèø òýíãýðòýé ÿðüñàíã¿é, õàðüöñàíã¿é (tenggeri itqan aqu-yū, §80). ×èíãèñ õààí ªãýäýéí àìüä ýñýõèéã ìýäýõã¿é õ¿ëýýõ ¿åäýý “̺íõ òýíãýð ìýäò¿ãýé” õýìýýí ºâ÷¿¿ãýý ìýõèéëãýæ (§172), ººðèéí ¿õýõ ñýõýõèéí àñóóäàë äýýð “̺íõ òýíãýð ÷è ìýä” ãýæ õýëýí Àëàøà çîðüæ õ¿ð÷ (§265) áàéíà. Ãýõäýý ò¿¿íèé Òýíãýðò õàíäñàí ¿ãíèé õàðèó ¿ã, òýìäýã ñóðâàëæèä áàéõã¿é. «Ñ×»-íä Ðàøèä-àä-äèíû îéëãîæ òýìäýãëýñýíýýð ×èíãèñ õààí Àëëàõ øèã á¿òýýã÷ íýãýí ýçýíä çàëáèðñàí ãýõýýñ ò¿¿íòýéãýý õàðèëöààä áàéñàí ìýäýý ¿ã¿é. ×èíãèñ õààí ººðºº ºã¿¿ëñýí òóõàé òýìäýãëýëä: «Õÿòàí îðîí ç¿ã Àëòàí õàíû ýñðýã äàéíä ìîðäîõîä çýõýæ áàéõ ¿åäýý ººðèéí õèéäýã ¸ñîîð ºíäºðëºã äýýð ãàð÷, á¿ñýý òàéëàí õ¿ç¿¿í äýýðýý òîõîæ, äýýëèéí òîâ÷îî òàéëààä ºâäºã ñºõºð÷: “Î, ìºíõèéí ýçýí ÷è ñàìóóí [äýãäýýñýí] ñàëõèéã ¿¿ñãýñýí íü Àëòàí õàí, äàéñàãíàëûã òýð ýõë¿¿ëñíèéã ìýäýæ, áîëãîîæ áàéãàà. Òàòàð îâãóóä áàðüæ õ¿ðã¿¿ëñýí ìèíèé ýöýã, ºâãèéí àõìàä òºðºë áàéñàí Îõèí Áàðõàã, Àìáàãàé õàãàí íàðûã òýð çýìã¿é ¿õ¿¿ëñýí, õàðèí áè áîë çºâõºí [òýäíèé] ºøèéí òºëºº òýäíèé öóñûã íýõýæ áàéíà. Õýðâýý ÷è ìèíèé ñàíààã çºâä òîîöîæ áàéâàë äýýðýýñ õ¿÷, èâýýëýý áóóëãàæ, çààðèí áà õ¿ì¿¿ñ, øèäòýíã¿¿ä, äýâ¿¿äèéã íàäàä òóñëàõ, ìèíèé òóñëàã÷ áîëîõ çàðëèã áóóëãà” ãýæýý. Èíãýæ ã¿í ñ¿ñýãëýëòýé çàëáèðñíû äàðàà òýð ìîðèëîâ. ¯íýí ìºí, çºâ çîðèëãûí à÷ààð òýð Àëòàí õàíûã ÿëæ...» (ñ. 263) ãýõ çýðãýýð îéðûí øàäàð ç¿òãýëòýí¿¿äèéí ÿðüñíààñ óëàìæëàãäñàí íü èëýðõèé ìýäýý Òýíãýðò ÿàæ õàíäàæ, ìºðãºæ, çàëáèð÷ áàéñíûã ìàø äýëãýðýíã¿é, òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà. Ýíä òýìäýãëýãäñýí ¸ñëîëûí ¿éëäýë íü ÌÍÒ-íä ãàðäàãòàé ÿã òààð÷ áàéíà. ×èíãèñ õààí ºøºº àâàõ, äàéíä ìîðäîõ çºâøººðëèéã òýíãýðýýñ ãóéñàíã¿é, ÿìàð íýãýí çºâëºë㺺 àñóóñàíã¿é, õàðèí íýãýíò øèéäñýí ¿éë õýðýãòýý òóñëàõûã õ¿ñýí çàëáèð÷ýý. Òýíãýðèéí ¿ã, òýìäýã, ìýäýý çààðèíãààð äàìæèí Õîð÷è, Ìóõàëè, Òýâ Òýíãýð íàðò óäààä íü õ¿ð÷ äàðàà íü ×èíãèñ õààí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áîëîí òýð ãóðâààñ ýñãèé òóóðãàòíûã íýãòãýõ èõ ¿éë àæèëëàãààíäàà õàìààòàé á¿õ óðüä÷èëñàí ìýäýýã àâ÷ýý. Èéìýýñ Ò. Ä.Ñêðûííèêîâàãèéí: «Í¿¿äýë÷äèéí èõ ã¿ðí¿¿äèéí õààäûí çàñàãëàí ýçýãíýõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõàä òýäíèé Òýíãýð (Òýíãðè) áà íèéãýìëýãèéí (ñîöèóì) õîîðîíä øèäèéí çóó÷ëàã÷ áîëäîã ÷àäâàð, ò¿¿ãýýðýý åð áèøèéí õ¿÷íèé õàìãààëàë, èâýýëýýð õàíãàõ áîëîìæ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ.» («Âàæíóþ ðîëü â èíñòèòóöèîíàëèçàöèè âëàñòè ïðàâèòåëåé êî÷åâûõ èìïåðèé èãðàëà âûïîëíÿåìàÿ èìè ôóíêöèÿ ñâÿùåííûõ ïîñðåäíèêîâ ìåæäó ñîöèóìîì è Íåáîì (Òýíãðè), êîòîðàÿ îáåñïå÷èâàëà áû ïîêðîâèòåëüñòâî è áëàãîïðèÿòñòâîâàíèå ñî ñòîðîíû ïîòóñòîðîííèõ ñèë» c.167) ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ÷óõàì “çóó÷ëàã÷” (ïîñðåäíèê) ãýäýã òîìú¸îëëîîð õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæã¿é þì. Òóõàéí ¿åä Òýíãýðòýé õîëáîî áàðüæ, õàðüöàæ, ìýäýý àâ÷ îëîí íèéò áà õààíä õ¿ðãýæ, äàìæóóëàã÷, çóó÷ëàã÷ áóþó õîëáîã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéñàí íü Ẻ, óäãàí íàð ãýæ áîäìîîð. Ãýâ÷ «ÌÍÒ»41 íä Ẻ Ẻ뺺ä òýíãýðèéã äóóäààä, õîëáîî áàðèàä, õàðüöààä áàéñàí áàðèìò áàéõã¿é. «Ñ×»-íä Òýâ Òýíãý𠓺ºðèé㺺 èä øèäèéã îëñîí õ¿íèé òîîíä îðóóëàõûã ñàíààðõäàã”, ×èíãèñ õààíä “äýýðõèéí äýýäýñ” õýëñýí ãýæ ¿ãèéã äàìæóóëæ “á¿õíèé ýçýí áîëíî”, “×èíãèñ õààí íýðòýé áîëòóãàé” ãýäýã (ñ. 253) áàéñíààñ ìºí ë «äýýðõòýé» ñàíàà÷ëàãààðàà õàðüöñàí áàðèìò ¿ã¿é. Èéìýýñ îäîî öàãèéí ò¿¿õ÷èä Òýâ Òýíãýðèéã Ẻ (øàìàí) ãýæ, òýð òóñìàà çààðèí õýìýýí íýðëýæ áè÷èõýý áîëèìîîð áàéíà. Åðººñºº «ÌÍÒ»-íä “áºº” ãýäýã ¿ã õî¸ð óäàà òîõèîëäîõûí (bö’e, bö’es, §181, 272) íýãýíä Ñýíã¿ìèéí ×èíãèñ õààíä ýë÷ýýð èëãýýñýí ¿ãñýíä (“Òîãòîà Ẻòýé Ñàðòàã÷èí õîíèíû ñ¿¿ë çàëãàñàí [ìýò] ÿâäàã..”, §181), óäààõàä íü ªãºäýé õààí ºâ÷ëºí, ýì÷ëýõýä Ẻ [íàð] òºëãº÷èí㺺ð òºëãºë¿¿ëñýí (böes tölgecin-e tolgele’ülü’esü.., §272) ìýäýýíä Ẻãèéí ¿¿ðýã òóí á¿ðõýã õèéãýýä òýíãýðýýñ òóñëàìæ ãóéõ çýðýã õàðüöñàí þì áàéõã¿é. Ýíä òºëãº÷èí (tölgecin) ãýäýãèéã îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé “ìýðãý÷èí, òºëãº÷èí”-㺺ð ìàõ÷ëàí îéëãîæ áîëîõã¿éí óëìààñ òýð ¿åèéí ¿éëäëýýð, òóõàéëáàë, ªãºäýé õààíû “..õýë àì àëäðàí..” àëæààñíûã “..õèòàí èðãýíèé ãàçàð óñíû ýçýä, õààä, àðä èðãýäýý ýçëýãäýæ, õîò áàëãàäàà ýâä¿¿ëñýíä äàðóé àäëàæ áàéíà” (§272) ãýæ òàéëáàðñàíààð ñýòãýõ¿éí ã¿í ìýäðýìæèéí ò¿âøèíä áóþó çºí㺺ð àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñ áàéâ ãýæ òîëîðõîéëíî. Èéìýðõ¿¿ õ¿ì¿¿ñ îäîî öàãò áàéäàã. «ÌÍÒ»-íä òýäíèé㠓Ẻ” ãýæ íýðëýñýíã¿é. Èéìýýñ íýã áîë “òºëãº÷èí” (tölgecin) õ¿ì¿¿ñ “Ẻ” (bö’e) íàðààñ òóñäàà, íºãºº òàëààð Ẻ íàðûí äîòîð áàéñàí ºíäºð ìýäðýìæòýé çàðèì íü ãýæ ¿çíý. Áàñ “... Õààí àõûíõàà îðîíä áè [çîëèîñ] áîëú¸. (...) Áºº íàð àðèóëàãòóí ç¿õëýý ç¿õýãò¿í! õýìýýæ Ẻ íàðûí ç¿õýë ç¿õýæ [òàðèíàäñàí] óñûã Òîëóé õºâ¿¿í óóâ.” õýìýýí Ẻ íàð òóñãàé ¿éëäëýýð ã¿í ìýäðýìæèéí áàéäàëä îðæ “õèòàí èðãýíèé ãàçàð óñíû ýçýä, õààäàä” çîëèîñ ºãºõ òàëààð àñóóñàí áàéãààä òîäîðõîé ä¿ãíýëò õèéæ áîëíî. Òýð ¿åèéí Ẻ íàðûí òðàíñ-ä îðîõ òåõíèêèéã “çóõýë (jüger)” õýìýýí íýðëýæ, ¿¿ãýýð àðãà÷ëàí, ººðñäèéí îéëãîëòîîð ãàçàð óñíû ýçýä, õààäòàé õàðüöàæ, àñóóëò òàâüæ, õàðèóëòûã àâàõ áóþó àæèãëàëòààð òàéëáàðëàæ áàéâ. ̺í òýð öàãèéí Ẻãèéí óõààíààð ãàçàð óñíû ýçýä, õààäûã “àðä èðãýí, àëò, ìºíãº, àãóóðñ èäýýãýýð çîëèîñ..” ºðãºí àðãàäàæ áîëäîã áàéæýý. Õýäèéãýýð òºðñºí àõ ä¿¿ãèéí õàðüöàà áàéñàí ÷, Òîëóé “Ñóóò ×èíãèñ õààí ýöýã”-èéí çàðëèãèéã äóðüäàí äàãàæ, “.. îëîí ìîíãîë óëñ ºí÷èð÷” õîöðîõûã ¿ë òýâ÷èí òýìöýæ áàéãààãààð óëñ òºðèéí õàðüöààã òîäîòãîæ, ýçýí õààí - õàðüÿàòûí ¸ñûã õàðóóëæ, õàðüÿàòàí, áîîë, àðäóóä ýçýí õààíûõàà òºëºº àìèà çîëèîñëîõ ¸ñòîéã ãýð÷èëíý. Ãýòýë Ẻ “̺íõ Òýíãýðòýé” õàðüöñàí áàðèìò áàéõã¿é. «Ñ×»-íä “êàì” ãýäýã ¿ãýýð òýìäýãëýñíèéã îð÷èí öàãèéí Àëòàé, ªìíºä Ñèáèðèéí àðä ò¿ìí¿¿äèéí õýëýíä Ẻã íýðëýäãýýð óëèðóóëàí îíîîãîîä “áºº” ãýæ, åâðîï äàõèíû îëîí õýëèéí ñóäàëãààíû íîì çîõèîëóóäàä øàìàí, saman ãýñýí ìàíæ-òóíãóñ ¿ãýýð òýìäýãëýæýý. Øàìàí, ñàìàí ãýñýí ¿ã «ÌÍÒ»íä áàéõã¿é. Äýëõèéí õ¿ì¿¿íëèãèéí óõààíû íîì çîõèîëä Ẻãèéí øàøíûã «øàìàíèçì, samanizm» õýìýýíý. Äýëõèéí àðä ò¿ìí¿¿äèéí øàøèí ñóäëàëûí 42 íîìîíä øàìàíèçì, ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýãò Ẻãèéí øàøèí ãýæ íýðëýäýã ñàëáàðûã XIX çóóíû ñ¿¿ë XX çóóíû ýõýíä îð÷èí öàãèéí øèíæëýõ óõààíû àðãààð ñóäëàæ, ýíý ¿åèéí áàéäëààð òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí, ÷èãëýëèéã ¿¿ñãýñýí ó÷èð ýäãýýðèéã «ÌÍÒ»-íû “òýíãýð” ãýæ ø¿òäýãòýé áà ãàçàð, óñíû ýçäèéã àðãàäàí ç¿õýë õèéæ áàéñàí bö’e íàðòàé øóóä àäèëòãàí, õóòãàæ áîëîõã¿é áàéíà. Õàð óõààíààð áîäñîí ÷ 800 îð÷èì æèëèéí õóãàöààíä Ẻãèéí øàøèí / ø¿òëýã õýìýýõ åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýëä èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàðñàí íü ìýäýýæ. Õàìãèéí ãîë íü «ÌÍÒ»-íä îäîî öàãèéí Ẻòºé àäèëòãààä áàéõ õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé ìýäýý áàéõã¿é. Îð÷èí öàãèéí Ẻ íàðûã áîäèò îð÷èí äîòîð íü îðæ, óäààí õóãàöààíä ìàø ã¿íçãèé ñóäàëñàí Î.Ï¿ðýâ “îíãîä” õýìýýõ àéã òîäîðõîéëñîí áèëýý. Òý𠺺𺺠ãîë ä¿ãíýëò¿¿äýý íýãòãýæ, òîâ÷ëîí òàéëáàðëàæ ÿðèõäàà, îäîîãèéí Ẻ íàðûí áàéíãà õàðüöàæ, áèåíäýý äóóääàã ñóáñòàíöè áîë îíãîä áºãººä ýíý íü ¿õñýí õ¿íèé ñ¿íñ ãàçàð, óñíû ñàâäàãòàé íºõöºæ ¿¿ñäýã ãýñýí. Èéìýýñ íýã òîîí äýýð “îíãîí” ãýõ áóñ îëîí òîîí äýýð “îíãîä” ãýæ íýðëýäýã áàéíà1. Îäîîãèéí 99 òýíãýð, ñàéí ìóó ç¿ãèéí ãýæ õóâààñàí îëîí òîîíû òýíãýð ãýýä áàéãààã õîæóó ¿¿ññýí ãýæ ¿çýýä ¿¿íòýé «ÌÍÒ»-û «Ìºíõ Òýíãýð»-òýé øóóä àäèëòããàõ îãò áîëîìæã¿é ãýæ ¿çýæ áàéíà. «ÌÍÒ»-íä ãàçàð (qajar-; etügen-) áîë õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àìüäðàëûí á¿õ þì áîëäîã äýëõèéí õóóðàé ãàäàðãóóãèéí õýñýã õýìýýõ áîäèò óòãààð òýìäýãëýãäñýíýýñ («qajar-» Î ∑ §§ 4, 8, 9(3), 56, 70, 82, 83, 88, 98, 106, 108(2), 123(2), 144, 146(2), 147(2), 152(3), 153, 171, 174, 177(2), 184, 189, 194, 195(2), 198, 199(2), 201, 209, 219(2), 224(1), 227, 239(3, ¿éë ¿ã), 247, 248(1), 251, 254, 255, 260(1), 264, 272(3), 274, 278, 279(2), 280, 281(2), á¿õ òîõèîëäîë áîäèò óòãààð) ãàäíà õèéñâýð óòãààð Òýíãýðòýé õàìò äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí áàñ íýã ¿íäñýí àé áàéâ. («qajar-» Î ∑ §§ 113, 121, 125, 163, 177(1), 208, 224(1), 248(1), 260(2), 281(1), á¿õ òîõèîëäîëä õèéñâýð õ¿÷èí ç¿éë). Êîíòåêñò ýò¿ãýí («etügen-» Î ∑ §§ 113, 190, 201, 245, 254.) ãýäýã íü «qajar-»-òàé èæèë óòãàòàé áîëîõûã òîäîðõîé çààíà («tenggeri-»  «qajar-»  «etügen-» => ∑§§ 113, 254). Òýíãýðòýé õàìò Ãàçàð (qajar-; etügen-) õ¿÷ íýìýí èâýýæ (Òýíãýð ãàçàðò õ¿÷ íýìýæ èâýýãäâýýñ, §125), à÷ õàðèóëàõ íýð òºðèéí ¿éëñèéã èâýýæ (§§163, 177), “çàÿà á¿õèé” áîëãîíî (jaya(-)  tenggeri  gajar  ∑§§ 248, 281). XIII çóóíû ìîíãîë÷óóäûí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýëä áàéãàëü äýëõèéí àí ãºðººñ Òýíãýð, Ãàçðààñ çàÿàòàé òºðäºã ãýñýí îéëãîëò áàéæýý. Ýíý ä¿ãíýëò õýòýðõèé õÿëáàðõàí, òîäîðõîé ìýò áîëîâ÷ áóñàä íýð òîìú¸îòîé õàìòðóóëàí àâ÷ ¿çâýë òýíãýðèçìûã òàéëáàðëàõ íýã íàéäâàðòàé áºãººä ¿íäýñëýëòýé òóëãóóð áîëîõ þì. Äýëõèéí äîðíî äàõèí ñóäëàà÷äûí óíøëàãà áîëñîí: «“Òýíãýð ãàçàð ýåëäýæ Òýì¿æèíèéã óëñûí ýçýí áîëòóãàé” õýìýýí óëñ òýýæ àâ÷ àéñóé ãýæ çààðèíãóóä í¿äýíä ¿ç¿¿ëæ íàäàä çààâ» (§121) ãýñýí ìýäýý áàðèìòûí óóðõàé ºã¿¿ëëýãýýñ òýíãýð ãàçàð õàìòðàí, ýâëýëäýæ / çºâëºëäºæ (eyetü[l]düjü), ìºí 1 Î.Ï¿ðýâ áàãø ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí Õ¿ðýýëýíãèéí àæëûí áàéðàíä ººðèéí á¿òýýëèéí çàíãèëàà îéëãîëòûí íýã áîëîõ “îíãîäûí” òóõàé íàäàä òàéëáàðëàí ÿðüñàíààð. 43 òýíãýð, ãàçàðò èâýýãäýæ (tenggeri  gajar  ihe’el => §§ 125, 163, 177.), òýíãýð, ãàçàðò õ¿÷ íýìýãäýí («tenggeri-»  «qajar-»  «etügen-»  «gücü» ==> §113, 125, 208, 224(2), 245, 260(2)) áàéíà. Ìàíàé ñóðâàëæ òýíãýð, ãàçàð õî¸ð òîäîðõîé öàã õóãàöààíû äîòîð çàÿàòàé áîëãîæ, çàÿàã ºã÷ (õ¿ðòýýæ) îëãîäîãèéã çààæýý (§248, tenggeri qajarun jaya’an caq). Èíãýæ öàã õóãàöààíû àéòàé õîëáîãäîõäîî òýíãýð ýõýíä íü äóðüäàãäàæ, ãàçàð óäààä íü îðäîã. Åðºíõèé人 «ÌÍÒ»-íû á¿õ òîõèîëäîë Òýíãýð èë¿¿ ýðõ á¿õèé, èë¿¿ õ¿÷èéã àãóóëàí, á¿õíèéã ìýääýã, áîëãîäîã, õ¿ðòýýäýã, õàìãèéí “äýýðõèéí äýýð“ õ¿÷èí ç¿éë ãýäãèéã òîäîðõîé õàðóóëæýý. įÃÍÝËÒ - - - - - - - Òºâ Àçèéí (õóó÷èí óòãààðàà) í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí “Òýíãýð”-èéã òóñãàéä íü õèéñâýðëýæ, òóéëûí õ¿÷èí ç¿éë áîëãîí äýýäëýí ø¿òýõ ¿çýë òýíãýðèçì õ¿íí¿ãèéí ¿åä áóþó ì.ý.º. II ìÿíãàíû ñ¿¿ë ¿åä åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë áîë÷èõñîí áàéæýý. «ÌÍÒ»-íä òýìäýãëýãäñýí “Òýíãýð” õèéñâýð óòãààðàà ãàíöààðàà, çàðèìäàà “Ãàçàð - Ýòóãýí”-òýé õàìò õ¿ì¿¿ñèéí, àìüòäûí, åðºíõèé人 åðòºíöèéí äîòîð áîëæ áàéãàà á¿õ ¿éë ÿâäàë, õýí, þó áîëæ òºðºõ, ÿàæ àìüäðàõ, ¿õýõ, ¿õñýíèé äàðàà ÿàõûã çàõèð÷, ýçýãíýí ìýäýæ áàéâ. Òýð ¿åèéí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýëýýð «Òýíãýð» äýëõèé äýýð àìüäàð÷ áóé õ¿ì¿¿ñòýé õ¿íèé õýëýýð õàðüöäàãã¿é, «Çààðèí» õýìýýõ õèéñâýð õèé ç¿éëýýð äàìæóóëàí õ¿íèé õýëýýð çàðëèã áóóëãàæ, ºã¿¿ëæ, ä¿ðñ, òýìäãýýð í¿äýíä ¿ç¿¿ëæ áàéâ. VIII - XIII çóóíû Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë òýíãýðèéã “ìºíõ” õýìýýí öàã õóãàöààíû àéí îéëãîëòîîð õàðæ, äýýäëýí ø¿òýõ áîëæýý. XII - XV çóóíû Ìîíãîë îðíû í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí òýíãýð ø¿òëýã – òýíãýðèçì áîë XIX çóóíû äóíäààñ XX çóóíû ýõýíä øèíæëýõ óõààí÷ààð áàðèìòæóóëàí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëãîæ ñóäàëñàí øàìàíèçì / Ẻãèéí øàøèí õýìýýõ åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë áèø, àäèëòãàõ, òºñòºé ç¿éë ¿ã¿é áàéíà. XIX - XX çóóíû Óìàðä áà Òºâ Àçèéí àðä ò¿ìí¿¿äýä õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí øàìàíèçì - Ẻãèéí øàøèíä äóíäàä ¿åèéí Ìîíãîë îðíû í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí òýíãýðèéí ¿çýë ñàíàà íºëººëñºí óë ìºð òîäîðõîé áàéíà. XII - XIII çóóíû ìîíãîëûí Ẻ íàð «çóõýë (jüger)» õýìýýõ ¿éëäëýýðýý ãàçàð óñíû ýçýäòýé õàðüöàæ, õ¿íèé ºâ÷íèéã ýìíýæ áàéâ. 44