Academia.eduAcademia.edu

Bedri Gencer-Gelenekten Modernlige Osmanli-Ketebe Yayinlari

2019

ISBN: 978-605-80300-1-5 © 2018 Ketebe Kitap ve Dergi Yayıncılığı A.Ş. 1. BASKI Kasım 2019 İstanbul ketebe.com Ketebe Yayınları: 192 İnceleme Editör Yusuf Genç Kapak Simurg Interdisciplinary Studio Düzelti Abdurrahman Mıhçıoğlu Mizanpaj Nilgün Sönmez Ketebe Yayınları Sertifika No. 34989 Maltepe Mahallesi Fetih Caddesi No: 6 Dk: 2 Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.612 29 30 e-mail: [email protected] Baskı ve Cilt Matsis Matbaa Hizmetleri San. ve Tic. Ltd. Şti Sertifika No: 40421 Tevfik Bey Mah. Dr. Ali Demir Cad. No: 51 Sefaköy Küçükçekmece / İstanbul Tel: 212 624 21 11 © Eserin her hakkı anlaşmalı olarak Ketebe Kitap ve Dergi Yayıncılığı A.Ş.’ne aittir. İzinsiz yayınlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Gelenekten Modernliğe Osmanlı BEDRİ GENCER Bedri Gencer 7 Nisan 1968’de Konya’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini İstanbul’da tamamladı. 1984 yılından itibaren Fatih’te çeşitli âlimlerden klasik medrese usûlü Arapça ve İslâmî ilimler tahsil etti, M. Emin Saraç hocadan icazet aldı. 1991’de Mimar Sinan Üniversitesi’nden Sosyoloji lisans, 1993’de Marmara Üniversitesi’nden İktisat Tarihi yüksek lisans, 1998’de İstanbul Üniversitesi’nden Uluslararası İlişkiler doktora derecesi, 2004’te Siyaset Bilimi doçenti unvanını aldı. 2009’da hâlen öğretim üyesi olarak çalıştığı Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Bölümü’nde profesör oldu. Profesyonel yazı hayatına 1986’da İlim ve Sanat dergisinde başlayan Gencer’in birçok popüler ve akademik dergide Türkçe ve İngilizce makaleleri yayınlandı. 1988’de Argos’ta yayınlamaya başladığı, belli başlı antolojilere giren şiirlerini henüz kitaplaştırmadı. Öğrencilik yıllarında İngilizce ve Arapça’dan tercümeler yaptı. İslâm’da Modernleşme, 1839-1939 (2008), Hikmet Kavşağında Edmund Burke ile Ahmed Cevdet (2011), Modernliğin Hikmetinden Sual (2016) isimli eserleri yayınlandı. Evli ve iki çocuk babasıdır. İÇİNDEKİLER HUTBE .............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 13 MUKADDİME KEŞF-İ KADİM OLARAK OSMANLI MODERNLEŞMESİ İNCELEMESİ Süreklilik İçinde Değişme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 17 Asıldan Arızaya... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 23 Birincil ve İkincil Maksatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 33 Kolaylığa Karşılık Zorluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 39 FASIL BİR DİN İLE DEVLET ARASINDA İlden Geçilir Töreden Geçilmez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 42 Ne İlden Ne Töreden Geçilir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 50 Dinde Hak Yolun Bayraktarı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 58 Fakirler Diyarından Fakihler Devletine . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 67 Devletin Bekâsı Dinin Bekâsıdır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................... 73 FASIL İKİ GELENEKTEN MODERNLİĞE Filolojik Medenîleşmeden Sosyolojik Modernleşmeye............................................. 85 Değişme Normundan Modernleşme Teorisine . . . . .................................................... 94 Medenîleşmeden Modernleşmeye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 102 Acemleşme Olarak Modernleşme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 109 5 Evrensel Modernleşmeden Batılı Modernliğe . . . . . . .................................................. 113 Fıtrî Modernleşmeden Gayr-i Fıtrî Modernleşmeye .............................................. 118 Evrensel Medeniyet Olarak Osmanlı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 127 Osmanlı Büyüklüğünün Sırrı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 136 FASIL ÜÇ YAVUZ ADAMDAN HASTA ADAMA Aşk İdealinden Hikmet İdeasına. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 147 Kadim Dosttan Modern Düşmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 152 Batılı İmparatordan Doğulu Derebeyine . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 160 Uğursuz Rus’tan Ezelî Düşmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 167 Türk Korkusundan Şark Meselesine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 170 Siyasetten Politikaya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 177 Problemden Meseleye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 184 Harpten Diplomasiye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 190 Osmanlı Islahına Karşı Rus İfsadı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 200 FASIL DÖRT OSMANLI KARŞISINDA BATI Asya/Avrupa Ayırımından Doğu/Batı Ayırımına . .................................................. 207 Batı’nın Aynasında Rusya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 216 Rus Meselesi Olarak Şark Meselesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 222 Rusya’nın Aynasında Batı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 229 Batı’nın Aynasında Türkiye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 234 Modernleşme Krizinin Günah Keçisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 240 Barbar Türk’ten Yobaz İslâm’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 246 Osmanlı Çöküşü Efsanesinin Çöküşü . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 249 FASIL BEŞ BATI KARŞISINDA OSMANLI BATI İLE TANIŞMA Cihad Seferinden Kültür Seferine .................................................................... 261 Seferden Sefârete ............................................................................................. 269 Kâfirin Cenneti Olarak Medeniyet .................................................................. 271 Hayretten Tecessüse ....................................................................................... 279 6 Kâfirden İlim Talebi ......................................................................................... 286 Terbiyenin Talime Fedası ................................................................................ 293 BATI İLE HESAPLAŞMA ................................................................................ 300 İslâm/Küfür Kutuplaşmasından Doğu/Batı Kutuplaşmasına ........................... 300 (1) Kadim Dikotomik (Dinî) Medeniyet Tasavvuru ........................................ 302 (2) Kadîm Düalistik (Hikemî) Medeniyet Tasavvuru ...................................... 307 (3) Modern Dikotomik (Medenî) Medeniyet Tasavvuru ................................. 317 FASIL ALTI NİZÂM-I KADÎMDEN NİZÂM-I CEDÎDE Ebedî İlden Fânî Devlete ...................................................................................... 323 Tebeddülden Tahavvüle......................................................................................... 332 Gövde ve Lokomotif Olarak Ordunun Islahı ....................................................... 338 Nizâm-ı Âlemden Nizâm-ı Cemiyete ................................................................... 347 Organik Nizamdan Mekanik Nizama ................................................................... 354 Nizâm-ı Kadîmden Nizâm-ı Cedîde ..................................................................... 360 Münevver Sultandan Müceddid Halifeye.............................................................. 367 Osmanlı Modernleşme İradesi .............................................................................. 375 Velinimet Reâyâdan Verimli Vatandaşa ................................................................ 383 Devlet-i ‘Aliyye’den Devlet-i Muhammediyye’ye .................................................. 389 Osmanlı Modernleşmesinin Gayesi....................................................................... 398 Osmanlı Modernleşmesinin Çapı.......................................................................... 407 Töre-i Efrenc’den Usûl-i Medeniyete ................................................................... 410 Yeniden Nizamdan Yeni Nizama .......................................................................... 417 Temdinden Tanzime Osmanlı Modernleşmesi .................................................... 424 FASIL YEDİ DEVR-İ MAHMÛDÎ: OSMANLI MODERNLEŞMESİNİN MİLADI Yeniçeriliğin İmhasından Devletin İnşasına .......................................................... 443 Ulusal Devletin Ayak Sesleri ................................................................................. 451 Mutlak Monarşiden Düalistik Parlamentarizme ................................................... 457 Meşrûiyet Krizine Giden Yollar ........................................................................... 469 Sarığa Karşı Fes ..................................................................................................... 480 İdarî Reform: Akliyetten Sefalete .......................................................................... 492 İlk Büyük Meşrûiyet Krizi ..................................................................................... 505 7 FASIL SEKİZ DEVLET AKLININ TANZİMAT KARARI Nizâm-ı Cedîd’den Tanzîmât-ı Hayriyye’ye .......................................................... 522 Modern Haçlı Savaşı: Kırım Muharebesi .............................................................. 533 Alafrangalaşma İmtihanında Osmanlı .................................................................. 539 Sekülerleşme İmtihanında Osmanlı ...................................................................... 547 Meşrûiyetin Kırmızı Çizgileri ............................................................................... 557 Ne Müslümana Ne Gâvura Yaranmak................................................................... 564 Tanzimattan Tahribata .......................................................................................... 572 Modernleşme Tünelinde Tereddüt ........................................................................ 579 FASIL DOKUZ DEVLET-İ ‘ALİYYE’NİN TAHKİMİ Yeni Meşrûiyet Failleri .......................................................................................... 589 Yeniden Meşrûiyet Tarzları ................................................................................... 590 Meşrûiyet Krizinden Modernlik Sancısına ............................................................ 590 Ulemânın Mihnet Çağı ......................................................................................... 595 Medresenin Sonbaharı........................................................................................... 601 Ulemânın Çıkış Yolları .......................................................................................... 607 Genç Türkler’den Sâdık Türkler’e ......................................................................... 612 Ortak Muhalefet Cephesi...................................................................................... 616 Siyasî Sistemin Tahkimi: Merkeziyetin Bekâsı ...................................................... 618 İdarî Meşrûiyetin Restorasyonu: İstibdaddan Sadakate ........................................ 621 Sarayın Konağa Galebesi ....................................................................................... 629 FASIL ON DEVLET-İ MUHAMMEDİYYE’NİN TAHKİMİ CEMAATİN İHYÂSI ......................................................................................... 635 Makro Milliyetçilikten Mikro Milliyetçiliğe.................................................... 635 Pan-Slavizme Karşı İttihâd-ı İslâm.................................................................. 645 İştirâttan İttihada İslâmcılık............................................................................. 658 İttihâd-ı Anâsırdan İttihâd-ı İslâma ................................................................ 667 Algı ile Gerçek Arasında İttihâd-ı İslâm ......................................................... 675 8 SÜNNETİN İHYÂSI.......................................................................................... 684 Kozmopolitanizmden Komünalizme ............................................................... 684 Kamusal Alanda Aydınlanma .......................................................................... 693 Sünnetin Hamîdî İhyâsı ................................................................................... 701 Hilâfet İçin Teyakkuz ...................................................................................... 707 Askerliğin İtikadî Gereği ................................................................................. 714 Halifenin Selamını Getiren Dervişler .............................................................. 724 Modernliğe Karşı Tasavvuf .............................................................................. 733 Emperyalizme Karşı Tasavvuf .......................................................................... 746 HÂTİME TARİHE VE YAZANA İTİBAR EKLER ................................................................................................................. 765 Lügatçe ............................................................................................................... 769 Kitâbiyat ............................................................................................................. 775 Dizin.................................................................................................................... 852 TABLOLAR Tablo 1 .................................................................................................................. 19 Tablo 2 .................................................................................................................. 54 Tablo 3 .................................................................................................................. 78 Tablo 4 .................................................................................................................. 98 Tablo 5 ................................................................................................................ 138 Tablo 6 ................................................................................................................ 310 9 “Kötü zamanlarda pâdişâh olduk, talihimiz böyle imiş” Sultan II. Mahmud HUTBE ‫ب ِْس ِم الل ِه َّالر ْح ٰم ِن َّالر ِحي ِم‬ ‫َو ِب ِه التَّ ْو ِف ُيق َوه َُو الْ ُمس ْس َت َع ُان َو ِب ِه ال ِث ّ َق ُة َوعَلَ ْي ِه التُّ ْك َال ُن‬ ‫الْ َح ْمدُ ِلل ِه َر ِ ّب الْ َعال َ ِم َين‬ ‫الس َال ُم عَلَى �سَ ِ ّي ِد الْ َعال َ ِم َين‬ َّ ‫َو‬ َّ ‫الص َال ُة َو‬ ‫َوعَلَى � آ ِل ِه َو َص ْح ِب ِه أ� ْج َم ِع َين‬ ‫َو َم ْن تَ ِب َعه ُْم ِب ْح َس ٍان الَى ي َ ْو ِم ِّالد ِين‬ ‫إ‬ ‫إ‬ 2008 yılında çıktıktan sonra yapılan dört baskısında da İslâm’da Modernleşme, 1839-1939 adlı eserimizi ayrı bir önsöz yazacak kadar ciddî olarak gözden geçirme lüzumunu hissettim. Bunun birinci sebebi, eserin geniş konusuyla ilgili sürekli yapılan yeni araştırmaların bulgularını yansıtmak, ikinci sebebi, böylece sürekli revizyonla alanında kaynak eser özelliğini korumak. Ancak bir noktadan sonra bu revizyon işinin sonunun olmadığını fark ettim. Zira hem eser, giderek başka bir esere dönüşüyor, hem önceki baskıları alanlara haksızlık oluyor, dahası revizyon işi mükemmellik arayışına dönüşerek ümitsiz bir mecraya sürükleniyordu; sonuçta kemal, sadece Allah’a aitti. O yüzden yapılacak şey, entelektüel gelişmeleri yeni eserlere yansıtmaktı. İslâm’da Modernleşme’de derinlemesine ele alamadığım birçok mesele vardı. Tabiatıyla bu kadar geniş bir alanı konu alan bir eserde bütün konuların eşit derecede hakkının verilmesi imkânsız gibidir; konu çerçevesi daraltıldıkça inceleme derinleştirilebilir. Konu çerçevesinin nasıl daraltılacağının ipucu ise, “İslâm’da modernleşme” tabirinde yatar. İslâm’da Modernleşme’nin önsözünde açıkladığım gibi, “İslâm’da modernleşme” tabiri, modernleşme ve sekülerleşme 13 mânâlarını birleştirecek bir kelime ekonomisinden kaynaklanır. Vahy edilmiş bir din olarak İslâm’da mutlak bir modernleşmeden söz edilemez. Bununla kasd edilen, İslâm dünyasında değişme olarak modernleşme ve Müslümanların düşünce tarzında değişme olarak sekülerleşmedir. Buna göre eserimizin başlığı, “İslâm dünyasında modernleşme” olarak okunduğunda modernleşme, “İslâm’da modernleşme” (Müslüman modernizmi) olarak okunduğunda sekülerleşme süreci anlaşılır. Modern İslâm dünyasının merkezi Osmanlı olduğu için İslâm modernleşmesi incelemesi, ancak Osmanlı modernleşmesi incelemesiyle derinleştirilebilirdi. Bugün Osmanlı varisi Türkiye’de yaşadığımız, kutsal devlet, anayasa, hukuk ve refah devleti, başkanlık-parlamenter rejim tartışması, meşrûiyet krizi, etnik ayrılıkçılık, askerî darbe, bürokratik oligarşi, hantal memurluk kültürü, rüşvet illeti, hazine kapitalizmi, sivil toplumun zayıflığı, ağalık, genel askerlik, kaht-ı rical, eğitim, medrese-mektep ikiliği, itikadî-ahlakî yozlaşma, Batılılaşma, doğru-yanlış din tartışmaları gibi, neredeyse bütün temel problemlerin, şizofrenilerin kaynağı, Osmanlı modernleşmesidir. Şizofreniden kasdım, halen devam eden resmî/şer‘î nikâh ayırımı gibi şuurumuzu yaran, yaralayan ikiliklerdir. Keza günümüzde bile gayr-i müslimlere Türk değil, “Türk vatandaşı” denmesi de Islahat Fermanı sendromunun devamını gösterir. Tarih tekerrürden ibarettir; Batı ile münasebetlerimizde yaşadığımız, hep yeni, yenilenen Tanzimat’tır. Mesela 14 Mart 2012 İstanbul Sözleşmesi, Tanzimat devrinde İngiliz elçisi Stratford Canning’in Âlî Paşa’nın şahsında Osmanlı’ya eşit evlilik dayatmasının devamı, son merhalesidir. Dolayısıyla Osmanlı modernleşmesine vukufla ancak bugün yaşadığımız problemlerimizi çözmek üzere anlayabiliriz. Ancak maalesef dünyada en büyük oyunların üzerinde oynandığı Türkiye’de, reaksiyon, hamaset, eğretilik, aksiyon, vukuf, itkana galiptir; meselelerin “altında durmak” (vukuf, under-standing) yerine büyük ve yuvarlak laflarla “üstünden geçmek” bizde âdet olmuştur. “Yüce davamız, şanlı tarihimiz, kadim değerlerimiz, medeniyet tasavvurumuz” nutuklarıyla ömrünü tüketen bir milletiz maalesef. Lafa geldiğinde herkes, Türkiye’de hiçbir şeyin, konunun hakkının verilmediğinden yakınır, ama buna talip biri çıktığında da küçümsenir. İslâm’da Modernleşme kitabımızı çıkardıktan sonra bazı akademisyen arkadaşlar bile şakaya vurarak, “İşin mi yoktu, bu kadar kalın kitap yazmaya ne gerek vardı?” demişlerdi! Bu yüzden Allah’a sığınarak, dört önde gelen müdekkikine bakarak görülebileceği gibi, Osmanlı modernleşmesi literatüründeki boşluğu dolduracak esaslı bir inceleme yapmaya karar verdim. Niyazi Berkes ile Bernard Lewis’in eserleri, temelde Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu meşrûlaştırmak üzere yapılmış ideolojik-teleolojik Osmanlı modernleşmesi incelemeleri, Kemal 14 Karpat’ınki ise tahlilden çok tahkiyedir. Osmanlı modernleşmesinin halen en büyük muhallili Şerif Mardin’in çalışması ise Yeni Osmanlılar üzerine bir fikir tarihi incelemesi olan doktora tezi Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu dışında monografi değil, dağınık makaleler külliyatıdır. Dahası en son Kemal Karpat’ın çalışmasından sonra bile Osmanlı modernleşmesinin yönlerini ele alan sayısız mikro çalışma yapılmıştır. Makro-mikro, küllî-cüz’î incelemeler, birbirlerini tamamlarlar. Mikro-cüz’î incelemeler, makro-küllî alanın, büyük resmin daha iyi görülmesini sağlarlarken makroküllî perspektif, mikro-cüz’î incelemelerin yönünü gösterir. Ancak bilhassa ülkemizde üniversite sayısının artışına bağlı olarak akademik çalışmaların gelişmesiyle Osmanlı modernleşmesiyle ilgili mikro incelemelerde büyük artış görüldüğü halde makro incelemelerde benzer bereket görülmez. Hâlbuki bunların bulgularına dayanarak bir bütün olarak Osmanlı modernleşmesinin yeniden değerlendirilmesi, hem ülkenin, hem mikro incelemelerin istikameti açısından elzemdir. Elbette “ne değişti” sorusuna karşılık olgusal olarak Osmanlı modernleşmesinin bütün yönlerini ele almak imkânsızdır; ben, süreklilik içinde değişme perspektifinden daha ziyade meşrûiyet krizi doğuran, temel nitel içtimaî değişmeleri ve buna karşı yeniden-meşrûlaştırma arayışını ele aldım. Hem yerden tasarruf, hem tekrardan kaçınma için İslâm’da Modernleşme’de daha geniş ele aldığım Mecelle projesi gibi konuları burada ele almadım. Çalışmamızın usûlü ve muhtevasıyla ilgili tafsilatı Mukaddime kısmında verdim. İslâm’da Modernleşme eserimiz, konusu ve paradigması itibariyle bir “ârafta kalma”, muhatabını bulamama, mesajını iletememe şanssızlığı yaşadı. Eser, disiplinler-arası konusu itibariyle hem beşerî, hem dinî ilimleri ilgilendirdiği için sosyal bilimciler de, ilahiyatçılar da “alanımızı, bizi aşıyor” diye esere nüfuz edemediklerini, hatta beşerî/dinî ilimler ayırımı bir tarafa, bazı ilahiyatçılar, kitapta kendi branşları dışındaki İslâmî konuları anlayamadıklarını itiraf ettiler. Diğer taraftan sünnî-Gazâlî’ci paradigmaya dayanan eserimiz, kurucusu Şemseddin Günaltay’ın belirlediği ilahiyatın modernist-Afgânî’ci paradigmasına dokunduğu için de tam muhatabını bulamadı. Osmanlı modernleşmesi hakkındaki bu eserimizin ise tam aksine ülkenin kaderiyle ilgili her kesime hitap edeceğini umuyorum. İşin doğrusu bir daha İslâm’da Modernleşme çapında bir çalışmaya girişmeyi göze alabileceğimi hiç sanmıyordum. Ancak Rabbimin avn ü tevfikiyle, bir sempozyum tebliği vesilesiyle bu çapta bir çalışma daha yapmak nasib oldu. 23-24 Şubat 2018’de İstanbul’da düzenlenen 100 Yıl Sonra Sultan II. Abdülhamid Han Sempozyumuna sunduğum “Haşin Modernlikten Narin Meşrûiyete: II. Abdülhamid’in Meşrûiyet Siyaseti” başlıklı tebliğ, bu çalışmanın 15 çekirdeği oldu; onu genişletme niyetiyle başladığımız çalışma, sonunda bu esere dönüştü. Elbette her şeyi takdir eden Allah Teâlâ, her şeyi, herkesi vesile kılar. Bu yüzden öncelikle bizi sempozyuma hasbî davetiyle zâhiren, elinizdeki eserin telifine vesile olan Nuri Salık kardeşime içten teşekkür ediyorum. Aslında bu, en küçük bir hasbî davranışın bile ne hayırlara vesile olabileceğini gösteren güzel bir misaldir. Bizi tanıyanlar, âcizane ahbap-çavuş münasebetlerinden nefret eden, beşerî münasebetlerde sadece hasbiyeti esas alan biri olduğumuzu bilirler. Ancak maalesef günümüzde bilhassa akademik dünyada, Bizans ruhunun hâkim olduğu bir beldede ahbap-çavuş münasebetleri hasbî münasebetlerin yerini almış durumda. Bu vesileyle Kocaeli Üniversitesi’ndeki eski, Yıldız Teknik Üniversitesi’ndeki yeni mesai arkadaşlarım yanında Anadolu’daki değişik üniversitelerde ders veren Turan Açık, İsmail Hira, Mustafa Kemal Şan, Abdullah Taşkesen, Nuri Salık, Fahri Yetim, İlyas Söğütlü, İdiris Demirel, Musa Öztürk, İbrahim Yenen, Mehmet Ulukütük, Âdem Palabıyık, Tanel Demirel, Celal Türer ve daha adlarını sayamadığım, çalışmalarımızı samimiyetle takdir ederek bize şevk veren bütün akademisyen dostlara içtenlikle teşekkür ediyorum. Çalışma sürecinde çeşitli ilmî kaynakların, malzemenin temininde yardımcı olan Ahmet Zeki İzgöer, M. Ertuğrul Düzdağ, Ali Hakan Çavuşoğlu, Mustafa Birol Ülker, Muhittin Macit, Sakin Özışık, York A. Norman’a da teşekkür ederim. Malum, dünyada her şey fânî, dostluklar bâkî. Ne mutlu ki bana ki kitaplarımın yayını sürecinde Doğu Batı ve Kadim yayınevi sahipleri Taşkın Takış ve Serhat Buhari Baytekin’den sonra Ketebe yayınevi editörü Yusuf Genç gibi sadece yayıncı-editör değil, aynı zamanda dost olan güzel insanlarla çalışmak nasib oldu. Bu tür zorlu çalışmaların meşakkatini ve fedakârlığını müellifiyle birlikte en yakını olan ailesinin de paylaşması tabiîdir. Ailem, kitabı yetiştirebilmem için bu sene tatilden bile mahrum kalarak azamî fedakârlığı gösterdi; göstermek zorunda kaldı, ancak külfete ortak olan nimete de ortak olur, Allah, hiçbir ecri zayi etmez. Gene malumdur ki Türkiye’nin hengâmesinde sağlıklı düşünmek ve çalışmak çok zor. Bu hengâmede, nice zorluk içinde bu eseri tamamlamayı nasib eylediği için Rabbime sonsuz hamd ü senâlar ve insanlara faydalı, âcize amel-i sâlih, sadaka-i cariye kılması için dua ediyorum. ‫يب‬ ُ ‫َو َما ت َْو ِفي ِقي ا َّإل ِبلل ِه عَلَ ْي ِه ت ََوكَّلْ ُت َوال َ ْي ِه أ� ِن‬ ‫إ‬ Bedri Gencer Bahçeşehir, 23 Eylül 2019 16 MUKADDİME KEŞF-İ KADİM OLARAK OSMANLI MODERNLEŞMESİ İNCELEMESİ İnsanın dünyevî ve uhrevî saadeti, ilk tabiatı olarak fıtratına uygun yaşamaya bağlıdır. Sünnet, ilk tabiatı olarak fıtratın örüntüsü, bid‘at (innovation, modernity), onun zıddı gayr-i fıtrattır. Dolayısıyla insanın fıtratından uzaklaşması, sünnetten kopması olarak modernleşme, insanlık için, Osmanlı modernleşmesi de milletimiz için “ümmü’l-mesâil” (meselelerin anası) mesabesindedir. Türk milleti olarak yaşadığımız bütün problemler, Osmanlı modernleşmesinin halen giderilememiş sancılarından kaynaklanır. Dolayısıyla Osmanlı modernleşmesi, fakirin de dâhil olduğu Türk milletinin mensupları için akademik bir konunun ötesinde sivik bir konudur. Her Türk gibi ben de çocukluğumdan itibaren millet olarak mutsuzluğumuzun kaynağını oluşturan Batılılaşma imtihanıyla hesaplaşma gereğini duydum. Akademik kariyer sürecimde fikrîyi ilmî ile birleştirerek, ilmen temellendirerek bu hesaplaşmaya giriştim. Elinizde tuttuğunuz eser, bu hesaplaşmanın -şimdilik- sonudur. Osmanlı modernleşmesini gereken bütünlük ve derinlik içinde ele alma arzusu, bizi eldeki çalışmaya girişmeye sevk etti. Süreklilik İçinde Değişme Osmanlı modernleşmesi incelemesinin ana meselesi, konunun ele alınacağı perspektifin tayinidir ki aslında bu perspektif, modernleşme ve Batılılaşma kavramında gizlidir. Tağayyür=değişme, bir şeyin hem madde, hem suret olarak değişmesi, başkalaşması demektir. Gecenin gündüze, karanlığın aydınlığa 17 değişmesi tagayyürdür. “Modernleşme”, lafzen “modern hale gelme” demektir; yani, süreç olarak modernleşme, geleneksel halden modern hale geçiş, tahavvül (dönüşüm, transformation), ancak varılan sonuç, durum olarak modernlik, tagayyürdür (değişme, başkalaşma). Temelde tahavvül, organik, spontane, buna karşılık tagayyür, mekanik, iradî bir değişme tarzıdır; mekanik, iradî bir değişme olarak tagayyür, mütefavit, dominant (baskın) ve resesif (çekkin) kültürler arası etkileşimden, “öteki”den etkilenmeden kaynaklanır. Osmanlı dâhil Doğu dünyası için dominant kültür, öteki, Batıdır; dolayısıyla modernleşme, fiilen Batılılaşmadır. Nitekim Osmanlı, Rusya gibi ülkeler, Batılı aydınlar tarafından “yarı-geleneksel/yarı-modern”in karşılığı olarak “yarı-barbar/yarı-medenî, yarı-Asyalı, yarı-Avrupalı” olarak tanımlanır (Curtis 2009: 233-4, Riasanovsky 1985: 139). O halde Osmanlı modernleşmesi incelemesinde bütünlük, zamanî (gelenek/ modernlik) ve mekanî (Doğu/Batı) açıdan mukayeseli bakışı birleştirmektir. Burada ideal tipler olarak Doğu/Batı, farklı dünyaları, gelenek/modernlik, onların düzenlerini, Doğulu/Batılı ise rakip kimlikleri ifade eder. Bu zamanî ve mekanî ayırımlar, Doğulu gelenek/Batılı modernlik olarak birleştirilebilir. Batılılaşma olarak modernleşme kararı, karşılıklı olarak Doğu ve gelenek ile Batı ve modernlik hakkında bir tasavvura, ötekileştirmeye dayanır. Zamanî ötekileştirme, bir topluluğun modernleşme sürecini kendi tarihinde temellendirmesine yarar; gelenek/modernlik, tarz-ı kadim/tarz-ı cedid gibi. Burada “tarz-ı kadim, miras, ortaçağ” kelimeleriyle de anlatılan gelenek, adeta aşılacak bir şey, hakkından gelinecek bir şahıs gibi ötekileştirilir; “redd-i miras” tabiri, bu organik ötekileştirmenin uç örneğini oluşturur. Doğu/Batı şeklindeki mekanî ötekileştirme ise asıl ötekileştirme olarak hâkim öteki ile rekabet ve misilleme sâikinden kaynaklanır. “Gelenekten modernliğe Osmanlı” başlığının yansıttığı gibi, zamanî mukayese, süreklilik (continuum) kavramıyla ifade edilebilir. Modernleşme, bir sonuç, kesit değil, ancak “süreklilik içinde değişme” olarak anlaşılabilir. Genelde XIX. asır, Osmanlı dâhil bütün dünya için “en uzun” olarak asıl modernleşme asrı kabul edilir. Hakikaten Jürgen Osterhammel’in (2014) abidevî çalışması, bu asrın uzunluğunu göstermeye yeter. XIX. asra “en uzun asır” denmesi, Batı dünyasının asırlarca kat‘ ettiği mesafeyi Doğu dünyasının kısa süre içinde almak, arayı kapatmak, onlara yetişmek zorunda olmasındandı. Batı karşısında ayakta kalmak için değişme=modernleşme kadar değişmeyi temellendirme=meşrûlaştırma zarureti, Doğu insanı üzerinde zamanın baskısını daha da arttırdı. Ancak çağımızda Annales Tarih Okulu, “en uzun asır” anlayışını değiştirmiştir. Marx’ın yaptığı gibi tarihî-içtimaî gelişmelerin muayyen özne ve olgulara atf edilmesine karşı çıkan Annales Tarih Okulu’nun bayraktarı Fernand 18 Braudel’e göre tarihî gelişmeler, birçok farklı yapısal şartın bir araya gelmesinden kaynaklanırlar, aktörler ile hâdiseler, ancak çağın ruhunun ve şartlarının ürünü olarak mânâ kazanırlar. Mesela Ahmed Cevdet (1309: I/12,15, X/33) de İbn Haldûn’a dayanan Fernand Braudel’in longue durée (uzun müddet) terimiyle özetlenen bu jeo-tarihî yapısalcılık perspektifinden tarihî hâdiseleri tahlil eder. Ona göre gerçekleştiği zamandaki tek bir sebebe bağlanamayacak tarihî hâdiseler, uzun bir süreçte zincirleme olarak oluşan karmaşık sebep ve dinamiklerin terkibinden kaynaklanırlar: “Bu muhârebe, sebeb-i vâhidden nâşî olmayıp belki nice senelerden beri müselsel ve muttasıl zuhûra gelen birçok esbâb ve mukaddemâtın ictimâ‘ından neş’et etmiş bir vak‘adır.” Dolayısıyla Braudel’in “uzun on altıncı asır” (1450-1640) tabirinin ifade ettiği üzere, son yıllarda bu “uzun” tavsifi, “uzun on birinci, on ikinci, on üçüncü, on dördüncü, on beşinci, on altıncı, on yedinci, on sekizinci asır” (the long eleventh, twelfth, thirteenth, fourteenth, fifteenth, sixteenth, seventeenth, eighteenth century) gibi giderek daha geriye götürülmektedir (Hadden 1994: 50). Demek ki onu hazırlayan önceki “uzun” asırlar anlaşılmadan “en uzun asır” anlaşılamaz. Modernleşme iki ucu açık, uzun bir süreç olduğundan bu uzun asırların başlangıcını belirlemek zor görünür. Ancak başka ülkelerin olduğu gibi Osmanlı modernleşmesinin merhalelerinin tarihleri de belirlenebilir. Bunun için öncelikle aşağıdaki tabloda özetlendiği gibi, ülkelerin idealleri, sâikleri ve siyasetlerine göre değişen modernleşmenin mânâsına bakılmalıdır: TABLO 1 1. Fetih (kozmopolitanizm): Hak davasının aracı olarak savaş için organizasyon (intizam, devlet-kurma olarak birincil modernleşme) (Osmanlı: Fatih, Yavuz, Kanûnî) (Batı’da savaş dehşeti imajı: Korkunç Türk, organizasyon hayranlığı imajı: Büyük Türk) 2. Tahakküm (emperyalizm): Kudret davasının aracı olarak savaş için organizasyon (intizam, devlet-kurma olarak birincil modernleşme) (Rusya, Japonya: I. Petro, II. Katerina, Yoshimune) (Tahakküm formülü: Osmanlı’ya/Çin’e karşı Batı için) 3. Misilleme: Bekâ mücadelesinin aracı olarak diplomasi için reorganizasyon (tanzim, devlet-sürdürme olarak ikincil modernleşme) (Osmanlı misilleme formülü: Rusya’ya karşı Batı için: III. Selim, II. Mahmud, II. Abdülhamid) Milletlerin tarihî tecrübeleri, idealleri ve buna bağlı kimlik idrakleri tarafından belirlenir. Tarihî idealler, ağırlıklı olarak hak ve kudret olarak ikiye ayırılabilir. Hak davasını benimseyen milletler için kudret, hakkı hâkim kılmanın aracı, 19 kudret davasını benimseyen milletler içinse hak, kudret arayışının maskesidir. Hak ve kudret davasını güdenleri birbirinden ayıracak kriterler vardır. Mesela hak davasının ötekisi yok, zıddı vardır; hakkın zıddı batıl, adaletin zıddı zulümdür. Hâlbuki kudret davası, zımnen öteki/ler ile var olur; belli milletlerden başlayarak bütün insanlık, kudret arayışındaki milletin düşmana dönüşen ötekisi olur. Bir ülkenin iç ve dış düzeni, gücü ve bunu sağlamanın aracı olarak iç ve dış politikası birbirine bağlıdır. Dolayısıyla Metternich’in “Ülkenin hâricî kuvveti, dâhilî kuvvetine bağlıdır.” mealindeki sözü, savaş için organizasyon (devlet-kurma olarak birincil modernleşme) ile diplomasi için reorganizasyon (devlet-sürdürme olarak ikincil modernleşme) anlayışının genel ifadesidir. Bir devlet, ancak evini düzelterek, modernleşerek, savaşta ve diplomaside başarı için elini güçlendirebilir. Dominant (hâkim-baskın) ve resesif (mahkûm-çekkin) milletler arasında güç tefavütünden dolayı misillemede iç (modernleşme) ve dış (savaş-diplomasi) güçlenme araçlarının münasebet tarzı karmaşıklaşır. Lafzen “Kullandığı silahın misliyle düşmana mukabele” mânâsına gelen misilleme (mukabele-i bi’l-misl), milletler arası münasebette genel bir tutum olarak bilinse de aslında aşağı gücün üstün güce tepkisini ifade eden bir prensiptir; zira üstün gücün zayıf gücün silahını benimsemeye ihtiyaç duymayacağı tabiîdir. Misilleme halinde: 1. İç (modernleşme) ve dış (savaş-diplomasi) politika araçları, düşmana karşı bekâ mücadelesinin araçlarına dönüşür; düşmana mukabele olarak modernleşme ve savaş-diplomasi. 1774 yılından sonra Osmanlı’nın varlığına kasd eden Rusya’ya karşı bekâ mücadelesi, birbirine bağlı iki meseleden oluşuyordu: İçeride modernleşme yoluyla Islah Meselesi, dışarıda diplomasi yoluyla Şark Meselesi. Islah Meselesi ve Şark Meselesi, Osmanlı için bekâ davasıydı. 2. Medeniyet-içi/dışı, yakın/uzak öteki idraki, misillemeye yarayan iç ve dış politika araçlarının terkip tarzını belirler. Osmanlı’nın yakın ötekisi, asıl düşmanı Rusya, uzak ötekisi Batı’dır. Bu takdirde Osmanlı misilleme formülü, “Rusya’ya karşı Batı için” olur: “Şark Meselesi’nde hedef olarak Rusya’ya karşı Islah Meselesi’nde model olarak Batı için” Bu formülde Osmanlı’nın yakın ötekisi olarak Rusya, Osmanlı dış politikasının konusu olarak savaş ve diplomasinin hedefini, Batı, Osmanlı iç politikasının konusu olarak modernleşmenin modelini oluşturur. Burada Rusya, ötekiyi, Batı, modernliği, dolayısıyla “Rusya’ya karşı”, Osmanlı-Rusya (Doğu/ Batı) olarak kimlik mücadelesini, “Batı için”, gelenek/modernlik olarak norm mücadelesini ifade eder; Batılılaşma olarak modernleşmede gelenek/modern20 lik mücadelesi ile Doğu/Batı mücadelesi içiçe geçer. Bu yüzden çalışmamızda Osmanlı modernleşmesini daha geniş bir Doğu/Batı karşılaşması çerçevesinde ele aldık ve bu çerçevede Osmanlı’nın asıl ötekisi olarak Rusya’nın Osmanlı modernleşmesinde oynadığı role daha geniş, hatta öteki olarak Osmanlı tasavvuruyla irtibatından dolayı Rusya’nın Batı tasavvuruna da yer verdik. Osmanlı-Rusya münasebeti, Japonya/Çin’e de uygulanabilir. Japonya’nın yakın ötekisi Çin, uzak ötekisi Batı olduğundan misilleme formülü, “Çin’e karşı Batı için” olur. Nitekim William Brandt (1942), Japonya gibi ülkelerin tarihî hamlesini düz mantıkla bir medeniyetler arası, Doğu/Batı mücadelesi olarak almanın yanlış olduğuna, Batı’ya karşı tavırların aslında Doğu medeniyeti içindeki geleneksel üstünlük mücadelesinden kaynaklandığına dikkat çekti. Japon başarısı, Batı medeniyetinin (ideolojilerinin ve müesseselerinin) benimsenmesi olarak Batılılaşmayla aslında Çin’e karşı geleneksel despotizmin modern emperyalizme, nasyonalizmin emperyalistik enternasyonalizme dönüşmesiydi. Japon emperyalizminin sırrı, aslında “Çin’e karşı Batı için” formülünde yatıyordu. Bu birincil/ikincil modernleşme ayırımına göre kurulma, çözülme, toparlanma olarak üç ana safhaya ayrılabilecek modernleşmeyi Osmanlı tarihine şöyle uygulayabiliriz: 1. Kurulma olarak modernleşme: 1453 2. Çözülme olarak modernleşme: 1529 3. Toparlanma olarak modernleşme: 1826 İstanbul’un fetih yılı, kurulma olarak Osmanlı modernleşmesinin, “Her zirve inişin başlangıcıdır” kaidesince Kanûnî Sultan Süleyman devrinde I. Viyana Muhasarası’nın başarısızlıkla sonuçlandığı 1529, iniş sürecinin, dolayısıyla çözülme olarak Osmanlı modernleşmesinin başlangıç tarihi alınabilir. II. Mahmud devrinde 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın ilgasıyla ise asıl toparlanma olarak Osmanlı modernleşmesi başlamıştır. Osmanlı modernleşmesi çalışmaları, genelde XIX. asırda Abdülmecid, Abdülaziz, II. Abdülhamid devirlerini kapsayan Tanzimat ve İstibdad devirlerine odaklanır. Hâlbuki bunları hazırlayan III. Selim ile II. Mahmud devirleri anlaşılmadan XIX. asır Osmanlı modernleşmesi anlaşılamaz. Devlet-i Muhammediyye tabirinin ortaya çıktığı 1774 Küçük Kaynarca Muahedesi, Osmanlı modernleşmesinin miladıdır. Çalışmada emperyal devletlerden ulusal devletlere doğru seyr eden modernleşme sürecinde kilit devrin II. Mahmud devri olduğunu gösterdim ve bu süreçteki kilit gelişme olarak Yeniçeriliğin ilgasının derin bir analizini yaptım. Osmanlı modernleşmesi konusunda öne çıkan Niyazi Berkes (1978) ile Bernard Lewis’in (1984) eserleri, gelenekten modernliğe, süreklilik içinde değişme perspektifinden yazılmış eserlerdir. Ancak bunlar, “gelenekten modernliğe 21 Osmanlı”nın ötesinde Osmanlı’dan Türkiye’ye uzanan incelemeler olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu meşrûlaştırmaya yönelik gizli bir ideolojik-teleolojik sâikle maluldür. Osmanlı’dan Türkiye’ye uzanan bu modernleşme perspektifine göre Osmanlı, batış, Türkiye, çıkışı temsil eder; güya II. Mahmud ile başlayan Osmanlı modernleşmesi hamleleri, dinin baskısından dolayı hep akim kalmış, Türkiye ise laikleşme, dini tasfiye ile modernleşme sürecini hedefine ulaştırmıştır. Kemal Karpat’ın (2001) eseri ise hem gelenekten modernliğe uzanmaktan çok XIX. asır odaklı, hem de tahlilden çok tahkiye ağırlıklı bir Osmanlı modernleşmesi incelemesidir. Osmanlı modernleşmesinin halen en büyük muhallili Şerif Mardin’in çalışması ise Yeni Osmanlılar üzerine bir fikir tarihi incelemesi olan doktora tezi Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu dışında monografi değil, dağınık makaleler külliyatıdır. Osmanlı modernleşmesini bir bütün olarak tasvir ve tahlil edecek monografik bir eser vermeye merhûmun ömrü vefa etmemiştir. Osmanlı modernleşmesi, ancak yatay=zamanî (gelenek/modernlik) ve dikey=mekanî (Doğu/Batı) mukayeseye dayalı bir perspektif bütünlüğü içinde anlaşılabilir. Çağımızda keşf edildiği gibi modernleşme, gelenekten kopuştan ziyade geleneğin dönüştürülmesidir; moderni gelenekselden, yeniyi eskiden bıçakla keser gibi ayırmak imkânsızdır. Dolayısıyla süreklilik bilinmeden değişme bilinemez; değişmeyen bilinmeden değişen anlaşılamaz. Aslî/arızî, kadim/modern ayırımları, değişmeyen/değişen ayırımının karşılığı sayılabilir. İki eserimizde de ana ilgi alanımız, “modern İslâm, Osmanlı”dır; modern ise “arızî” demektir. Mantıkî olarak aslî, kadim İslâm=Osmanlı bilinmeden arızî, modern İslâm=Osmanlı bilinemez. Mesela Ahmed Âsım Efendi’nin kullandığı “töre-i Efrenc” tabiri, II. Abdülhamid’in (2011: I/127) Arnavutluk halkına yaptığı patrimonyal çağrı, ancak bunların Göktürk Kağanlığı (552-745) ve Göktürk Kitâbeleri’ne uzanan izi sürülerek anlaşabilir. Kitabımıza moderne vurgunun yapıldığı “Osmanlı modernleşmesi” gibi bir başlık yerine “Gelenekten Modernliğe Osmanlı” başlığını seçmemiz bu yüzdendir. Ancak bu iki boyutlu mukayeseyle değişme derecesi (değişmeyen/değişen olarak geleneksel/modern) kadar etkilenme yönü (etkileyen/etkilenen olarak Doğu/Batı) görülebilir. İslâm’da Modernleşme eserimizde modernleşmeyi tek-yönlü, Doğu’nun Batı’dan etkilenmesi süreci olarak almıştık. Hâlbuki bu çalışmada keşf ettiğimiz gibi bu etkilenme, Batı’nın Osmanlı’dan “rövanş”ı olarak görülebilecek modern, ikincil modernleşmede geçerlidir; Batı-merkezli sosyal bilim sayesinde Batı-kaynaklı, tek-yönlü bir süreç olarak modernleşme görüşü evrensel revaç bulmuştur. Yaptığımız birincil/ikincil, fıtrî/gayr-i fıtrî modernleşme ayırımına göre birincil modernleşmede Batı’nın Osmanlı’dan, ikincil modernleşmede Osmanlı’nın Batı’dan etkilendiğini ortaya koyduk. 22 Batılı aydınlar, birincil modernleşme, devlet-kurma başarısı olarak Osmanlı düzeninden ciddî etkilenmişler; ancak teolojik ve politik krizinden dolayı Batı’da modernleşme, kapitalizme kayarak fıtrattan uzaklaşmıştır. Dolayısıyla yatay=zamanî (gelenek/modernlik) ve dikey=mekanî (Doğu/Batı) mukayeseye dayalı süreklilik içinde değişme perspektifi, Osmanlı düzeninin değişme derecesini olduğu kadar evrensel olarak modernleşmenin yönünü de keşfe yarar. Böylece eserimiz, başlığının sonundaki “Osmanlı” kelimesi kapatılarak “Gelenekten Modernliğe” şeklinde de rahatlıkla okunabilir. Osmanlı modernleşmesi, Osmanlı geleneği kadar Batılı modernliğe vukufla daha iyi anlaşılır. Modernleşme küllî, Osmanlı modernleşmesi cüz’îdir; mantıkî olarak küllî modernleşme anlaşılmadan cüz’î Osmanlı modernleşmesi anlaşılamaz. Batılılaşma olarak modernleşme görüşü, zımnen kaynak olarak Batı’da tam olarak tanımlanmış modernliğin hedef olarak Doğu’yu (Osmanlı’yı) nasıl etkilediğini tesbiti hedefler. Hâlbuki modernlik/modernizm, sekülerizm başta olmak üzere “medeniyet, kültür, devlet, hâkimiyet, anayasa” gibi modernliğin temel kavramları Batı’da da halen tam olarak tanımlanabilmiş değillerdir. Dolayısıyla yerli modernleşmeyi anlama teşebbüsü, öncelikle Batılı modernliği anlamayı, anlama ise hesaplaşmayı gerektirir. Bu yüzden eserde Osmanlı modernleşmesini açıklamaya yarayacak kaynak olarak Batılı modernliğe vukuf için elimden gelen cehdi gösterdim; Batılı modernliğin sırlarını çözerek Osmanlı modernleşmesinin mantığını keşf etmeye çalıştım. Bu meyanda İbrahim Müteferrika, Ebûbekir Râtib, Keçecizâde İzzet, Sâdık Rifat gibi Osmanlı aydınlarının fikirlerini ne kadar derin bir modern arkaplana dayandıklarını göstererek tahlil ettim. Osmanlı modernleşmesi vizyonunun öncüsü sayılan İbrahim Müteferrika’nın nizam fikrinin geleneksel ile modern dünyagörüşlerinin kavşağında durduğunu, derin bir arkaplana dayandığını gösterdim. Asıldan Arızaya Herhangi bir konu gibi Osmanlı modernleşmesi de ancak küllî bir perspektiften ele alınarak hakkıyla anlaşılabilir. Beşerî realiteye bakarak küllî perspektifle kasd ettiğimiz şey, daha da netleşecektir. İlim adamı, beşerî realitenin iki temel boyutunu ele alarak “anlatma”ya çalışır: 1. Hâdise (zâhir): Ne oldu, tahkiye 2. Mânâ (bâtın): Nasıl, niçin oldu, tefhim 3. Hadis (zâhirden bâtına çıkan söz): Tahkiyenin aracı kelimeler, tefhimin aracı mefhumlar (kavramlar) Burada “hâdise” kelimesini Türkçe’deki yaygın kullanılışının ötesinde hem olay, hem olgu mânâsında aldık ve her iki boyutu da kapsadığı için “anlatma” 23 kelimesine vurgu yaptık. Anlatma, hem hâdisenin=zâhirin tahkiyesi, hem mânâ=bâtının tefhimi demektir. Tahkiye/tefhim, anlatı/açıklama, tasvir/tahlil ayırımlarıyla da ifade edilebilir. Aslında beşerî realite, bu ayırımlara gelmeyen bir bütündür. Bir olay ve olgu, başka olay ve olgulardan koparılamaz, ancak zihnen soyutlanabilir. Mesela Yeniçeriliğin ilgası hâdisesi, bir sebepler zincirinden doğmuş ve sonuçlar zincirine yol açmıştır. Tüketim olgusu ise insan, üretim, nüfus, ahlak gibi başka birçok olguyla irtibatlıdır; dolayısıyla fıkhî, iktisadî, beşerî (psikolojik), içtimaî (sosyolojik), tabiî (çevre) birçok boyutu vardır. O halde birincisi, hâdise ile mânânın, ikincisi, mânânın boyutları, dolayısıyla bunların incelemeleri, birbirlerinden ayrılamazlar. Ancak genelde modern dünyada, özelde Türkiye’de epistemolojik (ilmî) ve akademik parçalanma sonucunda bunları inceleyenler, birbirlerinden ayrılmışlar, bu küllî perspektifin kaybı sonucunda beşerî realite küllî olarak tanımlanamaz hale gelmiştir. Burada kasd edilen, elbette mutlak değil, beşerî, izafî mânâda küllîliktir. Mutlak mânâda küllî ilim, sem‘, basar, zaman ve mekân boyutlarıyla, altı yönle kayıtlı bir varlık olarak insan takatinin ötesinde, Allah’a münhasırdır. İnsan, aynı anda altı yönü (sağ-sol, ön-arka, alt-üst) göremez, altı yönden bakamaz. İnsan, ya yön değiştirerek bir şeye altı yönden kendi bakışını veya başkalarının bakışlarını birleştirerek izafî bir küllî perspektife ulaşabilir. Allah tarafından insana verilen beşerî ilim olarak marifet, küllînin değil, cüz’înin bilgisidir; eşyayı vücuduyla, zıtlarıyla, eserleriyle tanımaktır. Dolayısıyla küllî bakış, ansiklopedik olarak her şeyi bilmek değil, bütün olarak ormanı görebilmek, ağaçların yerlerini, neyi bilip neyi bilmediğini, ehline sorarak öğreneceği şeyi bilmek demektir. Zaten Latince üniversite kelimesi, etimolojik olarak unus+verto versus (to turn) (bire dönmek) kelimelerinden oluşur (Ash 1775: II/428). Post-modern süreçte patlak veren “ontolojik, ahlakî, tarihî, hermenötik, lengüistik, retorik, anlatısal dönüş” (ontological turn, ethical turn, historical turn, hermeneutic turn, linguistic turn, rhetorical turn, narrative turn etc.) tabirleri, tam da üniversitenin lafzî mânâsına uygun bir öze, bire “dönüş” arayışına işaret eder. Batı’da bilginin parçalanmasına ve üniversite idealinin kaybına yol açan modern kriz, ontolojik olarak Aristo’dan Descartes’e varlık-bilgi münasebetinin tersine dönmesi, epistemolojik olarak İslâm’daki hadis ilminin karşılığı ana beşerî ilim olarak filolojinin kaybından kaynaklanır. Arapça hadis kelimesinin türediği “hudûs”, “kıdem”in karşılığıdır. Kelama nisbetle (kelam-ı kadim/ kelam-ı hadis) kıdem/hudûs ayırımına dayanan hadis=filoloji, en öz tarifiyle, tanımlanabilir “hudûs”ün, yani hadis ve hâdiselerin ilmidir. İbn Haldûn ile Giambattista Vico ise “unsurlar/hâdiseler âlemi” ile “tabiat/beşeriyet âlemi” (il mondo della natura/il mondo delle nazioni) arasında yaptıkları ontolojik ayırımlarla filolojiden tecrübî sosyolojiye geçişe öncülük ettiler. Unsurlar âlemi, tabiî ilimlerin, hâdiseler âlemi ise İbn Haldûn’un ‘umrân dediği beşerî ilim24 lerin konusu haline geldi. Râvî ve muhaddislerin biyografilerini konu edinen Rical ilmini Tarih ilminin, Tarih ilmini de kadim ana beşerî ilim olarak filolojinin karşılığı Hadis ilimlerinin bir kolu sayan meşhur muhaddis Şemseddin Sehâvî’nin İbn Haldûn’a tepkisi, aslında filolojinin kaybından kaynaklanıyordu (Şulul 2008: 42,48, Togan 1969: 167-168). Ontolojik unsurlar/hâdiseler ile tabiat/beşeriyet âlemi ayırımlarının mantıkî sonucu, filolojiye son veren hadisler/hâdiseler, dil/dünya ayırımıydı. Filolojinin kaybı, varlığın dört mertebesine bakarak daha iyi anlaşılır. Gazâlî (1999: 19-20) ve Taftazânî gibi âlimlerin yaptığı tasnife göre, a‘yânda, zihinde, lisanda, hatta olarak varlığın dört mertebesi vardır (Taşköprîzâde 1985: I/75). A‘yândaki şeyler zihinde kavramlarla, kavramlar lisanda terimlerle, terimler ise hatta suretlerle varlık bulur. Gazâlî ile Taftazânî’nin tasnifi birleştirildiğinde, a‘yânda mevcûd, “şeyin hakikati”, zihinde mevcûd, “şeyin sureti”, lisanda mevcûd lafız, “şeyin ismi”, hatta mevcûd ise “ismin sureti”dir. Buna göre “şeyler →mefhumlar →isimler →kelimeler” münasebeti ortaya çıkar. Dolayısıyla hadisler, tahkiyenin aracı kelimeler, tefhimin aracı mefhumlar (kavramlar) olarak işler. Hâdiseler, hadislerde gizlidir; hadisler, mekanik lafızlar değil, hâdiseleri keşfin aracı, organik, tarihî varlıklardır; kavramlarla keşf-i kadim yapılır. Nitekim Gazâlî, İhyâ’nın ilk kitabı Kitâbu’l-‘Ilm’in “İlimlerin isimlerinden tebdil olunmuşların beyanı” başlıklı ikinci faslında açıklar: “Mezmûm ilimlerin makbul, şer‘î ilimlerle karışmasının menşeinde makbul terimlerin tahrifi, tebdili ve art niyetlerle selef-i sâlih ve ilk neslin kasd ettiğinin dışında mânâlara hamli teşebbüsü yatar ki bunlar beş tanedir: 1. Fıkıh, 2. İlim, 3. Tevhid, 4. Tezkir, 5. Hikmet.” Bunlar, önceden dinde makam sahiplerinin vasıflandıkları, dinen makbul terimler iken zamanla insanlarda soğukluk uyandıran menfî mânâlar kazandılar (el-Mardinî 2015: I/275). Nihaî olarak her ilim adamının hayat seyri, ilgi ve meseleye dönüşen bir ana kaygı tarafından belirlenir. İnsanda manevî kaygılar, öğrencilik sürecinde fikrî ilgiye, akademik kariyer sürecinde ilmî meseleye dönüşür. Akademik-ilmî mesaime yön veren ana mesele, fıtrattan uzaklaşma olarak modernleşmeye vukuf ve tersinden fıtrata dönüş yolunu keşf etmektir. Hikmet, şeriat, sünnet, hepsi fıtratın farklı isimleri, yüzleridir; çağımız, fıtrata ne kadar yabancılaşmışsa farklı isimleri olarak hikmete, şeriata, sünnete de o kadar yabancılaşmıştır. Davamız, Rıza Tevfik veya Ahmed Naim’in yaptığı gibi teknik mânâda kavramların tarifinin ötesinde, Gazâlî’nin izinde, temel, paradigmatik kavramlar üzerinden kadim-İslâmî dünyagörüşünün, -bilgi sisteminin keşfinin ötesinde- Gazâlî’nin İhyâ’da yaptığı gibi, ilim-amel bütünlüğüne dayalı hikmetin keşfidir. Gayemiz, modern-sahte (Afgânî’ci) medeniyet yerine kadim-sahih (Gazâlî’ci) sünnet olarak dini yeniden keşf ederek çağımıza tercüme etmektir. 25 Gazâlî’nin İhyâ’sı gibi, her müellif, aslında tek bir eser yazar; bütün çalışmaları, tek bir eserin açılımı olarak yazılır ve okunur. Kadimin=hikmetin keşfi projesi, önce “yitirdiğimizi bilmek”, sonra “yitirdiğimizi bulmak” olarak iki ayaktan oluşur. İki eserimizde yaptığımız kapsamlı İslâm ve Osmanlı modernleşmesi incelemelerinin asıl maksadı, neyi yitirdiğimizi ortaya koymaktır. Bu incelemelerle yitirdiğimizi ortaya koyarken uzun makale formatında çalışmalarımla temel kavramların aslî mânâlarını yeniden keşf ederek yitirdiğimizi bulmaya, keşf-i kadime çalıştım (Mesela, Gencer 2017b). Âcizane yazılarımızı okuyanların, konferanslarımızı dinleyenlerin “hikmet, sünnet, fıkıh, üniversite, filoloji, laiklik, sekülerizm, anayasa, agnostisizm vs. gibi dinî veya felsefî-içtimaî kavramların bu mânâlarını ilk kez sizden okuyoruz, duyuyoruz” dediklerine çok şahit oldum. Hâlbuki yaptığımız, vaz‘-ı cedid değil, keşf-i kadimdir. Keşf-i kadim projesinin parçası olarak Osmanlı modernleşmesi incelemesi de özünde “sünnet, töre, devlet, millet, mülk, nizam” gibi temel kavramların izini sürmeye dayanır. Çağımızda tarihî semantik, kavram tarihi (begriffsgeschichte) veya tarihî siyaset-din-bilgi sosyolojisi gibi melez disiplinler, aslında beşerî realiteye nüfuz edebilmek için filolojinin boşluğunu doldurma arayışının ürünleridir. Arnold Toynbee, Fuad Köprülü, Yusuf Akçura, Sadri Maksudi Arsal, Zeki Velidi Togan gibi yerli ve yabancı büyük tarihçiler, aslında tarihçi değil, filolog idiler. Fuad Köprülü, filolojiden sosyolojiye, Ziya Gökalp, sosyolojiden filolojiye giderek ortak bir beşerî bilimde buluşabilen iki büyük aydındı. Sabri Ülgener, 1935 yılında görüştüğü Fuad Köprülü’nün sosyolojik teoriye vukufuna hayran kalmıştı. Ülgener, Marx ve Weber üzerinde çalışmaya başladığını söyleyince Köprülü, bir edebiyat tarihçisinden beklenmeyecek bir vukufla iki sosyoloğu mukayese etti (Sayar 2007: 82). Bilahare Ömer Lütfi Barkan ve Halil İnalcık gibi tarihçiler ise, Annales Tarih Okulu’nun izinde tahkiye=anlatma ile tahlil=açıklamayı birleştirerek Osmanlı realitesini anlamayı ve anlatmayı başardılar. Ancak maalesef genel olarak sonraki Türk tarihçiler nesilleri, bu zengin mirasa ve dünyadaki büyük entelektüel gelişmelere rağmen tarihî realiteyi sosyal bilimsel kavramlarla açıklamaktan uzak geleneksel tahkiyeci tarih çerçevesinde kaldılar. Ülkemizde hâdise ile mânâyı ve mânânın boyutlarını inceleyenler, tahkiye=anlatma ile tahlil=açıklama erbabı, tarihçiler ile sosyologlar, sosyologlar (sosyal bilimciler) da kendi içlerinde psikolog, politikacı, iktisatçı vs. olarak birbirlerinden ayrılmışlardır. Tarihçi/sosyolog ayırımı, Ebû Hanife’nin eczacı/tabip ayırımına benzettiği muhaddis/fakih ayırımına benzetilebilir ama bu, mutlak bir ayırım değildir. Zira her tabip eczacıdır, ama her eczacı tabip değildir. Yani her fakih, aynı zamanda muhaddis olarak fıkha yetecek kadar hadis bildiği gibi, Şerif Mardin gibi her sosyolog da gerektiği kadar tarihçi, tarih bilgisiyle mücehhezdir. 26 Bugün sözde ihtisasa dayalı akademik anlayışa göre ise tarihçi anlatır, sosyolog açıklar. Türkiye’de tarihçiler, genelde sadece “ne oldu”yu anlatarak “niçin, nasıl oldu”nun açıklamasını sosyal bilimcilere bırakırlar. Hâlbuki ayrı değil, ancak aynı zihin tarafından üç soruya da cevap vermeyle beşerî realite kavranabilir. Sosyal bilimci, İbn Haldûn, Ahmed Cevdet, Ziya Gökalp, Fuad Köprülü gibi, beşerî tecrübeyi bir bütün olarak ele almak, anlamak ve anlatmak zorundadır. “Konuya alanım olan tarih, edebiyat, fıkıh, kelam, sosyoloji, iktisat vs. yönünden yaklaşıyorum” gibi ifadeler, Batılılara zavallı gelir. Bugün maalesef Türk akademisinin gidişatı, ihtisaslaşma ve derinleşmeden ziyade sathîleşme, disiplin körleşmesi yönündedir. Bir seminer vesilesiyle İslâm’da Modernleşme kitabımızı tam olarak okuyamadığını itiraf eden bir ilahiyatçı, mazeret olarak alanını ileri sürmüştü. “Ben fıkıhçı olduğum için kitabınızdaki kelamla ilgili bahisleri tam anlayamadım” deyince acı bir tebessüm ettim: “Bırakın fıkıhçıyı, kelamcıyı, ben ilahiyatçı bile değilim. Ama ortada bütün İslâm dünyasını ilgilendiren bir modernleşme olgusu varsa her yönüyle anlamak zorundayız.” Evet, bir konu, her yönden anlaşılmak zorundaysa perspektifimizi bir alanla sınırlandıramayız. İslâm’da Modernleşme’de olduğu gibi bu çalışmada da Osmanlı modernleşmesini tarih, sosyoloji, edebiyat, iktisat, anayasa hukuku, uluslararası politika, siyaset bilimi, hadis, siyer, fıkıh, kelam, tasavvuf vesaireyi ilgilendiren her yönüyle anlamaya çalıştık. Küllî inceleme perspektifi, üçlü bir ayırımla daha iyi anlaşılacaktır. Üç soru, alan ve disipline karşılık olarak beşerî tecrübenin boyutlarını üçe ayırabiliriz: 1. Olay: Ne oldu-tasvir-tarih-tarihçi 2. Olgu: Nasıl oldu-tahlil-toplum-sosyolog 3. Anlam: Niçin oldu-tarif-din-teolog Bu tarihî, içtimaî, dinî perspektifi birleştirerek, üç soruya karşılık üç boyutu anlayarak ancak beşerî tecrübeye vukuf mümkündür. Max Weber, tarihî ve sosyolojik perspektifi tamamlayan nafiz bir teolojik perspektiften beşerî tecrübeye vukufun ideal örneğini vermişti. Ancak paradoksal bir şekilde çağımızda beşerî ve içtimaî bilimlerin kayd ettiği büyük gelişmeyle ilk iki disiplin ve perspektiften tarihi ve toplumu anlama imkânı arttığı halde beşerî tecrübenin anlamının yattığı dine vukuf imkânı azalmıştır. Bunun sebebi basittir; çağımızda modernleşme ve sekülerleşmenin ilerlemesiyle dine yabancılaşmanın artması, dinin telakkisinin körlerin fil tarifine benzer hale gelmesi. Yahudilik ve Hıristiyanlığın sekülerleşmesine karşılık İslâm’ın aslını korumasından dolayı dine vukuf, Osmanlı modernleşmenin tahlili açısından daha büyük önem taşır. Çalışmada gösterdik ki bütün Osmanlı modernleşmesinin sırrı, “İlden geçilir, töreden geçilmez” sözünde yatar. Burada töre/il, din/ 27 devletin karşılığıdır. Dâire-i adliyyedeki “Devletin nâzımı şeriattır” sözünün ve “Ehl-i sünnet ve cemaat” tabirinin ifade ettiği gibi din, devlete nisbetle şeriat, cemaate nisbetle sünnettir. Nitekim İslâm’ın ilk devirlerinde Kitâbü’ş-Şerî‘a ile Kitâbü’s-Sünne başlıklı kitaplarda şeriat ile sünnet birbirinin yerine kullanılır. Dinin devlete ve cemaate göre şeriat ve sünnet adlarını aldığı bilinmeden ne İslâm, ne Osmanlı anlaşılabilir. Gösterdiğimiz gibi, sünnetin kadim karşılığı, töre, seküler karşılığı, kültürdür. Hâlbuki Cumhuriyet devri literatüründe töre=sünnet=kültür münasebetinin izi bile görülmez. XIX. asrın büyük sûfîlerinden Osman Bedrüddîn Erzurûmî (1994: I/106-107,231-2,287), (nebevî) sünnet ile (Batılı) kültürü şöyle karşılaştırır: “Heyhât ki, Frenk ahlâk ve etvârı, Avrupa ‘âdât ve ahlâkı dururken, Peygamberin ve sahâbe-i kirâmın izine kim tâbi‘ olacak, kim gidecek?” Bedrüddîn Erzurûmî hazretleri, o zaman henüz tedavülde olmadığı için kültür veya ona karşılık Ziya Gökalp’ın uydurduğu hars kavramı yerine etvâr (manners) kavramını kullanır. Türkiye’de çağdaş sosyal bilim ve ilahiyatın dine, dinin ana kavramlarına yabancılaşmasının tipik misali, günümüzde neredeyse ilahiyatçıların mottosu haline gelen, “Sünnet şekil değil, özdür” ifadesidir. “Dinde tutulan yol” ( ‫ ) الطريقة المسلوكة في الدين‬olarak tarifinde (Buhârî 1991: II/552) görüldüğü gibi, sünnetin genel adı tarikat, İngilizce karşılığı way gibi, hem yol, hem tarz (tavr=manner) mânâsına gelir. “Muhakkak namaz, fahşâ ve münkerden alıkoyar.” (Ankebût, 29/45) âyetinin ifade ettiği gibi ahlak, dinin özü, ibadet, ahlakın girdisidir. Meyvede öz-kabuk gibi, ahlak da ibadet de, öz-şekil, madde-suret irtibatından oluşur. Dua mânâsında salâtın özü niyaz, şekli namazdır; salât, niyazın namaza, özün şekle bürünmesidir. Sıdk, sadakat, kerem, iktisat, sabır, müsamaha, ibadet, uyuma, yeme, oturma, yürüme, çalışma, dinlenme, yıkanma gibi ahlakî faziletler ve beşerî fiiller, evrenseldir; sünnet, bu ahlakî faziletler ve fiillerin peygamberimizin gösterdiği fıtrî tarzı, yani, fıtrî-nebevî inanış, görünüş, davranış tarzı demektir. Sünnet, bâtınî edebin zâhirî edebe yansıması, özün şekle bürünmesidir; “sünnet” ile biyolojik “fiil”ler, ahlakî “amel”ler olur. O halde, “Sünnet şekil değil, özdür; Bizde namaz yok, niyaz var” gibi ifadelerle dışa vuran şekilsiz öz anlayışı, fıtrata ve dine aykırıdır, lafzen “tarikat=tarz” mânâsına gelen sünnetin ve dinin bizzat inkârıdır. Nitekim önceleri “şekilci sünnet” anlayışını eleştiren ilahiyatçıların bilahare “şekilci dindarlığı” eleştirmeleri, sürekli “Dinde önemli olan, ahlaktır, kalp temizliğidir” vurgusu yapmaları, meselenin sünnet anlayışının ötesinde bizzat namazın ve dinin inkârına varan bir sapma olduğunu gösterir. İlahiyat meselesi, sanıldığı gibi, ilahiyattaki heterodoksi/ortodoksi, sünnet/ bid‘at eğiliminin oranlaması meselesi değildir. Mesele, nicelik değil, nitelik, 28 ilahiyatın dayandığı paradigma meselesidir. Kurucusu Şemseddin Günaltay sayesinde Türk ilahiyatı, İslâm ve Osmanlı modernleşmesi incelemelerimizde deist (ve ajan) olduğunu isbat ettiğimiz Cemâleddîn Afgânî’nin modernist paradigmasına dayanmaktadır. Türk ilahiyatı hakkındaki bu hükmümüzün, yanlış, temelsiz bir genelleme olduğuna dair gelebilecek itirazlara karşı üç hususa dikkat çekeriz: 1. “Sünnet şekil değil, özdür”, günümüzde ehl-i sünnet diye bilinen ilahiyatçılarda bile görebileceğimiz, ilahiyatta hâkim anlayıştır. Hatta sözde “Sünnet, şekil-öz bütünlüğüdür” diyen ilahiyatçıların bile iş, müşahhas sünnetlere gelince “ama…” diye başlayan teville bağlayıcı olmadıklarını isbat ettikleri (!) görülür. 2. Din, devlete nisbetle şeriat, cemaate nisbetle sünnet olduğu için, sünnet anlayışı, ilahiyatın din anlayışını gösteren buzdağının ucu mesabesindedir. O yüzden ilahiyatın sünnete bakıştaki bu illet, Kur’ân, hadis, fıkıh, kelam, tasavvuf gibi dinin bütün unsurlarına bakışta da görülür. 3. Bizzat Rasûl-i Ekrem ‘aleyhi’s-salâtü ve’s-selâmın hadislerinde geçtiği gibi, din ilim, ilim hadis, hadis sünnettir. Dolayısıyla ilahiyatçıların sünnet anlayışı, itikadînin ötesinde klasik ilim anlayışının kaybına yol açan ilmî bir illettir. Zamanında Ehl-i Sünnet ile Mu‘tezile, itikaden ayrıldıkları halde ortak klasik bir ilim anlayışına dayanıyorlar, Zemahşerî gibi Mu‘tezilî âlimler, dirayet tefsirinde umde kabul ediliyordu. Hâlbuki Türk ilahiyatı, Afgânî’nin temsil ettiği “teoloji ve medeniyet olarak İslâm” paradigmasına dayanmakla, nakle (hadis-rivayet) karşı akla (fıkıh-dirayet) vurguyla, “ilimsiz nazar (fikir, spekülasyon), hevâ” olarak özetlenebilecek teolojikleşmekle, sıhhat-i akideyle birlikte sıhhat-i ilmi de yitirmiştir. Bu sahte (Afgânî’ci) paradigmadan sahih (Gazâlî’ci) paradigmaya geçerek “Sünnet şekil değil, özdür” hezeyanlarından kurtulmadıkça da iflah olmayacaktır. Yani bu yaptığımız, ehl-i sünnet açısından sübjektif değil, bugün gelse bir Mu‘tezilî âlimin de yapacağı objektif tesbitlerdir. Ancak maalesef Türkiye’de üzüm yemeye yönelik iyiniyetli bir müzakere zemini, kültürü olmadığı için en isabetli, objektif tesbitler bile itham ve düşmanlık olarak algılanmaktadır. Usûlden Vusûle Bu mukaddimenin sadece elinizdeki eser için değil, genel mânâda telif felsefesini de içeren bir ilmî metodolojiye katkı olması umulur. Bir çalışmanın mahiyeti, üç parametre tarafından belirlenebilir: 1. İhtiyaç: Bir çalışma, bir konuyla ilgili literatürde görülen boşluğu doldurma, mevcut binaya bir tuğla koyma, hakikaten entelektüel bir ihtiyacı karşıla29 ma niyetinden, daha iyisini yapma iddiasından kaynaklanır. Yoksa “Ben de bu konuda bir kitap yazmış olayım, belki tutar.” niyetiyle yapılan bir çalışmanın sahiciliği, bereketi olamaz. Biz de son yıllarda çeşitli yönleri hakkında yapılan sayısız mikro çalışmanın bulgularına dayanarak Osmanlı modernleşmesinin bir bütün olarak yeniden değerlendirilmesi gerektiği kanaatiyle bu çalışmaya giriştik. Osmanlı modernleşmesinin çeşitli yönlerine dair yapılan çalışmalar, tahlile yönelik vak‘a araştırmaları hükmündedir. Tahlilin terkiple tamamlanması, bu dağınık vak‘a araştırmalarının ışığında belli aralıklarla bir bütün olarak Osmanlı modernleşmesinin yeniden değerlendirilmesi elzemdir. 2. Konunun çapı: Bir çalışmanın hacmi, ele aldığı konunun çapı ve itkan niyeti tarafından belirlenir. Ele aldığı konunun hakkını verme niyetiyle bir çalışmaya başlayan, “Bu çalışmayı kısa, orta, uzun tutayım” diyemez. Bilhassa İslâm ve Osmanlı modernleşmesi gibi derin, karmaşık konulardaki çalışmaların çapını baştan belirlemek imkânsız gibidir. Çalışma, ilerledikçe genişler ve sonunda tabiî sınırlarına ulaşır. Bunda da öyle oldu. 3. Konunun boyutu: Tarihî-içtimaî çalışmaların olay-ne oldu-tahkiye ile anlam-nasıl, niçin oldu-tahlil olarak iki boyutu vardır. Elbette konu tahkiye (ne oldu) açısından ele alındığında Osmanlı modernleşmesiyle ilgili bir çalışma 100, 200 cilt de olabilir! O yüzden zarurî olarak Osmanlı modernleşmesi sürecini belli kriterlere göre sınırlandırarak değerlendirmeye aldık: a) Daha ziyade meşrûiyet krizine yol açan, birbirine bağlı temel nitel içtimaî değişmeler olarak modernleşmeyi ve buna karşı yeniden-meşrûlaştırma arayışını ele aldım. b) Mesela II. Mahmud’un reform hareketini Bernard Lewis (1984: 77-106) gibi mufassalan tahkiye etme yerine icmal ve ne, nasıl, niçin yaptığını ve yapamadığını izah etmeye çalıştım. Bu arada Yeniçeriliğin ilgası, Islahat Fermanı’na halkın tepkisi gibi konularda nisbeten tahkiyeye ağırlık vermemiz, sosyal-kültürel tarih açısından modernleşme ve meşrûiyet kriziyle belirlenen zeitgeist’ı (çağın ruhunu) yansıtmak içindir. c) Şerif Mardin, Nadir Özbek gibi yazarlar tarafından geniş bir şekilde ele alınan Osmanlı merkez-çevre münasebeti, II. Abdülhamid’in hayırseverliği gibi konuları, yapılan analizleri tekrar yerine, farklı yönleriyle, özlü olarak yeniden değerlendirmeye çalıştım. d) Hem yerden tasarruf, hem tekrardan kaçınma için İslâm’da Modernleşme’de daha geniş ele aldığım Mecelle projesi gibi konulara burada değinmekle yetindim. Altı başlık altında daha yakından bakıldığında inceleme perspektifimiz daha iyi görülecektir: 30 1. Tahdid (Konu-ne): Konu çerçevesinin genişliğinden dolayı İslâm’da Modernleşme’de derinlemesine ele alamadığım meseleler vardı. İncelemenin derinleştirilmesi, konu çerçevesinin daraltılmasıyla mümkündü. Modern İslâm dünyasının merkezi Osmanlı olduğu için, konu çerçevesini Osmanlı modernleşmesi olarak daraltmak, bize modernleşme ve sekülerleşme sürecine daha derinden nüfuz etme, modernleşme tarihinin daha tam tasvirini ve sekülerleşme krizinin daha rafine tahlilini yapma imkânı verdi. Mesela İslâm’da modernleşme meselesinin özü sayılabilecek İslâmcılık kavramının mânâsının Namık Kemal ile Cemâleddîn Afgânî misallerinde ülke/din ayırımına göre iştirât/ittihâd, ictihâd/ittihâd olarak değiştiğini izah ettim. İslâm/Küfür Kutuplaşmasından Doğu/Batı Kutuplaşmasına başlıklı bölümde görüleceği üzere, Osmanlı aydınlarının Batı medeniyetine karşı tutumlarını çok daha rafine kavramsallaştırmalarla tasnif ve tahlil ettim. 2. Tasvir (Olay-ne oldu): Osmanlı modernleşmesi sürecinin daha tam tasvirini yapmaya, gelişmelerin kronolojik olarak iyi izlenebilmesi, perspektife oturtulabilmesi için hâdiselerin, şahısların doğum-vefat tarihlerini, devlet adamlarının saltanat, görev sürelerini olabildiğince tam vermeye çalıştım. 3. Tahkiye (Metin-nede oldu): Mümkün olduğunca birincil kaynaklardan orijinal ve tam iktibaslarla gelişmeleri ve fikirleri tam olarak aktarmaya çalıştım. 4. Tarif (Anlam-niçin oldu): Birincil/ikincil, fıtrî/gayr-i fıtrî gibi modernleşme tarzlarının mukayesesinde kilit önem taşıyan meşrûiyet/akliyet gibi temel kavramsal ayırımları daha da derinleştirdim, Osmanlı modernleşmesine yön veren manevî dinamikleri, anlam haritalarını, değerleri, idealleri tarif ettim. 5. Tahlil (Olgu-nasıl oldu): Bizde en önemli hâdiseleri bile “Bu hâdise, Osmanlı toplumunda ciddî tesirler yapmıştır.” gibi yuvarlak sözlerle değerlendirme yaygındır. Bu mukaddime kısmında da görüldüğü gibi, mümkün olduğunca yuvarlak sözlerden kaçınarak, I. ile II. Meşrûtiyet nesillerinin medeniyet terkibi anlayışları arasındaki farklılıklar, idare bozukluğunun sebepleri gibi, neredeyse bütün hâdiselerin sebeplerini, sonuçlarını, farklılıkları, bir, iki, üç... diye madde madde sayarak, tablolarla açıkladım. 6. Tefhim (Kavram-ne ile oldu): Osmanlı modernleşmesi sürecini töre, sünnet, siyaset, istibdâd, anayasa gibi temel kavramların semantik değişmesinde izlemeye çalıştım. Bu çerçevede Osmanlı kimliğinin ve tarihî misyonunun dayandığı sünnet gibi paradigmatik kavramları, bu tür eserlerde rastlanmayacak genişlikte izah ettim. 31 Kitabımızın ana konusunu oluşturan modernleşme/sekülerleşme ayırımı, dinin temel kavramlarına vukufla daha rafine ayırımlara tâbi‘ tutulabilir. Modernleşme, sivil/politik toplum ayırımına tekabül eden içtimaî cemaat/devlet, sekülerleşme, içtimaî cemaat/devlet ayırımına karşılık dinî sünnet/şeriat ayırımına göre ayrılır ve tanımlanır. İçtimaî cemaat/devlet ayırımına göre modernleşme, sivil bakımdan cemaatten cemiyete, siyasî bakımdan feodal emperyal devletten kapitalist ulusal devlete geçiş demektir. Sekülerleşmenin sivil/siyasî boyutları ise sekülerizm/laiklik ayırımıyla daha anlaşılır hale gelir. Sekülerleşme, sünnet-cemaat, din-dünya münasebetinin, laikleşme, şeriat-devlet, din-devlet münasebetinin değişmesi demektir. Sekülerizm, felsefî bakımdan din/dünya, laiklik, hukukî (anayasal) bakımdan din/devlet ayrılığına işaret eder. Buna göre Osmanlı modernleşmesi ile sekülerleşmesi, süreklilik içinde değişme perspektifinden iki açıdan incelenebilir: 1. Kuruluş: Devlet ile din-devlet münasebeti nasıl kuruldu 2. Değişme: Devlet ile din-devlet münasebeti nasıl değişti İslâm’da Modernleşme’de şu dört parametrenin etkileşiminde bir bütün olarak İslâm dünyasının modernleşme sürecini incelemiştik: 1. Doğu/Batı (ben/öteki) 2. Osmanlı/İslâm dünyası (ben/biz) 3. Gelenek/Modernlik (dün/bugün) 4. Modernlik/Modernizm (olgu/fikir) İslâm’da Modernleşme ile eldeki Gelenekten Modernliğe Osmanlı arasında başlıca üç perspektif farklılığı ayırt edilebilir: Birincisi, İslâm’da Modernleşme’de kadim/modern ayırımı yaparak, asıl modernleşme asrı olarak XIX. asrı odak, XIX. asra giden süreci arkaplan olarak almıştık. Gelenekten Modernliğe Osmanlı’da ise kadimden moderne Osmanlı modernleşmesi sürecini bir bütün olarak aldık. İkincisi, İslâm’da Modernleşme, esas itibariyle modernleşme/sekülerleşme ayırımına dayanıyordu. Eserin başlığındaki “İslâm’da modernleşme” tabiri, “İslâm dünyasında modernleşme” olarak modernleşme ve “İslâm’da modernleşme” (Müslüman modernizmi) olarak sekülerleşme mânâlarını birleştirecek bir kelime ekonomisinden kaynaklanıyordu. Burada sekülerleşme, nötral mânâda fikrî değişme olarak alınmıştır. Vahy edilmiş bir din olarak İslâm’da mutlak bir modernleşmeden söz edilemez. Bununla kasd edilen, İslâm dünyasında değişme olarak modernleşme ve Müslümanların düşünce tarzında değişme olarak sekülerleşmedir. Dolayısıyla 32 İslâm’da Modernleşme eserimizde (İslâm dünyasında) modernleşme, (Müslüman düşünüşünde) sekülerleşmenin sebebi olarak alınmış, çalışmanın onda ikisi modernleşme, onda sekizi sekülerleşmeye ayrılmıştı. Gelenekten Modernliğe Osmanlı’da ise modernleşme/sekülerleşme ayırımı yapmadan fikirleri süreçlerde içkin olarak, olgularla etkileşim halinde işledik. İbrahim Müteferrika, Ebûbekir Râtib, Keçecizâde İzzet, Sâdık Rifat gibi Osmanlı aydınlarının derin bir modern arkaplana dayanan fikirlerinin Osmanlı siyasî düşünce tarihiyle ilgili bir eserde tahlil edilmesi daha uygun görülebilirse de burada onların fikirlerini fikrîden çok içtimaî açıdan tahlil ettiğimiz gözden kaçırılmamalıdır. Ontolojik olarak her düşünce, bir içtimaî arkaplandan etkilenir ve hakikî mânâsı ancak bu içtimaî arkaplanla anlaşılır. Dolayısıyla fikirlerin içtimaî tahlili, çift-yönlü bir fayda sağlar; ürün olarak fikirler, vücut buldukları içtimaî arkaplana bakarak daha iyi anlaşıldıkları gibi, aynı zamanda tercümanı oldukları içtimaî dünyanın daha iyi anlaşılmasını sağlarlar. İki eser arasındaki üçüncü perspektif farklılığı, modernleşme/meşrûlaştırma münasebetine dairdir. İslâm’da Modernleşme’de modernleşmenin doğurduğu meşrûiyet krizine çözüm arayışını daha ziyade sivil (ferdî-fikrî) bakımdan, aydın fikriyatı olarak ele almıştık, Gelenekten Modernliğe Osmanlı’da ise daha ziyade resmî (mîrî-siyasî) bakımdan, devlet politikası olarak ele aldık. Zira İstibdadı da kapsayan geniş mânâda Tanzimat devrinde ideoloji baskın değildi. Ahmed Cevdet ve Küçük Said Paşalar gibi devrin önde gelen devlet adamlarında görüldüğü gibi, meşrûiyet krizine karşı resmî meşrûlaştırma arayışında fikir ile siyaset elele gitti. Asıl sivil meşrûlaştırma arayışı, Yusuf Akçura’nın “üç tarz-ı siyaset” dediği rakip ideolojilerin doğduğu II. Meşrûtiyet’ten sonra başladı. En somut İttihâd-ı İslâm siyasetinde görüldüğü gibi, burada aydın fikriyatı, resmî meşrûlaştırma politikasına bağlı bir çözüm arayışı olarak işlenmiştir. Modernleştirme ve meşrûlaştırmadan kasıt, yenilik ve haklılık arayışı, etki/ tepkiden kasıt da Tanzimat (1839-1876) devrinin modernleştirmeyi haklılaştırma ile dengeleme kusurundan kaynaklanan meşrûiyet krizine karşı II. Abdülhamid’in (1876-1909) ikisini dengeleyerek meşrûiyet krizini aşma teşebbüsüdür. O yüzden bu süreci anlamak, İslâm dünyasının modernleşme macerasının künhüne nüfuz etmek demektir. Birincil ve İkincil Maksatlar Bir çalışmanın maksatları, esasa ve usûle dair, birincil ve ikincil olarak ayırılabilir. Esasa dair birincil maksadımız, Osmanlı modernleşmesi incelemesidir. Esası usûle bağlayan maksat ise Osmanlı modernleşmesi incelemeleri için metodik, teorik bir çerçeve geliştirmektir. Metodik, teorik çerçeve, spekülatiften çok asıl bu tür empirik çalışmalarla, Hegel’in felsefe tarihini ancak 33 filozofların yazabileceği tesbitince, sosyal bilimler metodolojisi de asıl esası usûle bağlayacak çalışmalarla sosyal bilimciler tarafından geliştirilebilir. Çalışmada gerçekleştirmeye çalıştığımız birincil ve ikincil maksatları yedi madde olarak sayabiliriz: 1. Nazarîleştirme: Nazarîleştirmeden kasdımız, bu Osmanlı modernleşmesi incelemesiyle yaygın ulusal modernleşme teorisini tamamlayacak bir emperyal modernleşme teorisinin geliştirilmesine katkıda bulunmaktır. 2. Kavramsallaştırma: Burada kavramsallaştırma kelimesini özel, temel kavramsal ayırımların tarifi mânâsında kullanıyorum. Arapça’da had kelimesi, tarif mânâsında kullanılır; yani “Efrâdını câmi‘, ağyârını mâni‘” tabirinin ifade ettiği gibi tanımlamak, ayırmaktır. Ayırma ise Çince Yin/Yang tezadının ifade ettiği, hak/batıl, erkek/dişi, gece/gündüz gibi kâinatın düalistik yapısı uyarınca, temelde bir şeyi zıddından ayırmaktır. Bu zıddiyet, varlıkların tabiatları itibariyle erkek/dişi gibi çekici-düalistik, hak/batıl gibi itici-dikotomik olabilir. Dahası zıddiyetler, varlığın ve insanın boyutlarına göre değişir. Mesela zamanî boyutta modern, geleneksele karşı tanımlanır, buradan gelenek/modernlik ayırımına ulaşılır. Keza insan tecrübesinin amel ile ilim boyutlarına göre modernlik, sekülerlik, dünya ile devlet parametrelerine göre de sekülerlik, laiklik ile karşılaştırılır. Buradan da din-devlet münasebetine dair teokrasi/laiklik, bizantinizm/laiklik ayırımlarına ulaşılır: eski/yeni kıdem/hudûs gelenek/modernlik modernlik/sekülerlik sekülerlik/laiklik teokrasi/laiklik bizantinizm/laiklik İşte bizim sosyal bilimlerde kavramsallaştırma dediğimiz şey budur. Batı, en temelde yaşadığı onto-teolojik krizden dolayı hak-hakikat ayırımını yapabilmiş değildir. Bu yüzden Batı’da sosyal bilimsel araştırmalarda kayd edilen muazzam gelişmeye rağmen gelenek/modernlik, modernlik/ sekülerlik, sekülerlik/laiklik, meşrûiyet/akliyet, otorite/hâkimiyet, devlet/ hükümet, özel/kamusal gibi temel ayırımlar, halen net olarak kavramsallaştırılabilmiş değildir. Mesela yapılan onca araştırmaya rağmen içtimaî tabakalaşma konusunda kilit kavramlar olan eşraf (notables)/âyân (magnates) ayırımı literatürde halen netleştirilebilmiş değildir. Elimden geldiğince eşraf/âyân, ilhâd/rafz gibi birçok kavramsal ayırımı net olarak yapmaya, karışıklıkları gidermeye çalıştım. Burada yaptığımız, birincil/ 34 ikincil, fıtrî/gayr-i fıtrî modernleşme kavramsallaştırmaları, emperyal modernleşme teorisinin geliştirilmesine katkıda bulunacaktır. 3. Terminoloji: Lafızlar, terimler, gerçekliğin ifade aracıdır; her olgu, kendine has bir terimle anlatılabilir. Mesela Soğuk Savaş sonrasında hızlanan yerelleşme ile küreselleşme yönündeki çelişkili süreçleri anlatmak için globalizasyon ile lokalizasyon kelimelerinden glokalizasyon terimi türetilmiştir. Bu açıdan Almanca, başka dillerde olmayan mânâları aktarabilen kavram zenginliğiyle dikkat çeker: Sonderweg [ayrı yol], Rechtsstaat [hukuk devleti], Beamtenstaat [memurlar devleti] vs. Biz de Osmanlı tecrübesini rechtsstaat, beamtenstaat, stratokrasi, pretoryan gibi daha rafine kavramlarla daha iyi tahlil etmeye çalıştık. Ayrıca meşrûiyet/akliyet, modernleşme/sekülerleşme, sekülerizm/laiklik, sünnet/bid‘at gibi kavramsallaştırmalar yanında pek çok terimin jeneolojik perspektifle aslî mânâsını keşf ederek tarifini vermeye çalıştık: fıtrat/âdet, hikmet, şeriat/sünnet, töre, kültür, muzafferiyetçilik, medeniyet/barbarlık, aydınlanma/yobazlık, filoloji, tarih, siyaset, politika, devlet, ülke, meşrûiyet, anayasa, kamu hukuku, tevkil, istibdâd, ceberût, haber, nizam, teodise, teleoloji, illiyet, organizma/mekanizma, kozmos/ nomos, beden/cesed, bünye/hey’et, aydın/âlim, yatık/yörük, iklim, şahsiyet vs. Mesela “toprak bütünlüğü” gibi tabirlerin Osmanlı diline nasıl tercüme edildiğini, Sophocles’in Antigone trajedisinde kullandığı hypsipolis apolis tabiriyle insanın trajedisi kadar Türklerin kesintisiz tarihî yürüyüşünü açıkladım. 4. Disiplin: Batı’da bir disiplinin ulaştığı noktaya, çıktığı seviyeye “state of the art” denir. İncelemede hem klasik, hem modern Osmanlı incelemelerinin geldiği noktayı dikkate almaya, yansıtmaya çalıştım. 5. Bibliyografya: Günümüzde elektronik olarak neredeyse yerli, yabancı bütün kaynaklara ulaşma imkânına erişildiği halde maalesef eski usta-çırak münasebeti yerine odalarında bilgisayar başında kaynakları tanımaktan uzak olarak yetişen yeni akademisyenler neslinden çalışmalarında genel kültür ansiklopedilerini kaynak gösterenler var. Ayrıca bir disiplinin ulaştığı noktayı literatür yansıtır. O yüzden ayrı bir kitap hacmine ulaşması riskine rağmen mümkün olduğunca, klasik ve modern Osmanlı araştırmaları ile ilgili literatürün ulaştığı noktayı göstermek, neyi nerede bulacakları hususunda genç akademisyenlere rehberlik etmek üzere her konuyla ilgili önemli kitaplara atıf yaparak bibliyografyayı zengin tutmaya çalıştım. 6. Didaktik: Bu çalışmada da görüleceği gibi, Türkiye’nin iki asırlık ana problemi, eğitim, “kaht-ı rical=adam kıtlığı” tabiriyle anlatılan adam yetiştirme problemidir. Maalesef çeşitli faktörlerin birleşmesiyle 2000’lerden itibaren Türkiye’de her kademede eğitim, çöküşün eşiğine geldi. Ülkemizde, 35 üniversitelerimizde, siyaset bilimleri alanında büyük ilgi gören Andrew Heywood gibi adeta bilgiyi hap gibi veren özlü ders kitapları yazılamıyor; yazılsa bile öğrenciye öğretilemiyor. Gençlik, kelime ve kavramlarla düşünmekten, neyi, nasıl öğreneceğini bilmekten, yönünü bulmaktan aciz. Televizyonlardaki yarışma programlarında acı bir şekilde görüldüğü gibi lise, üniversite mezunu gençler, en basit, temel bilgileri bilmiyorlar. O yüzden Osmanlı modernleşmesi incelemesinde ilgili kavram ve konuları ders gibi esaslı, özlü bir şekilde anlatarak eserimizin aynı zamanda didaktik bir işlev görmesini hedefledim. Osmanlı’da değişmeyeni anlamak için temel kavramlarıyla geleneğe-Doğu’ya, değişeni anlamak için temel kavramlarıyla modernliğe-Batı’ya nüfuz etmeye, böylece geleneğe ve modernliğe, Doğu’ya ve Batı’ya vukuf yollarını göstermeye çalıştım. Âcizane çalışmamızın günümüz nesline aradığı medeniyet (tarih, din, modernlik) şuurunu vereceğine inanıyorum. 7. Lengüistik: Bu çalışmada aynı zamanda, hayatımız boyunca sürdürdüğümüz “düşünce-kültür olarak dil” şuurunu geliştirmeye çalıştım. Türkiye tarihi, 1920-60 arası kültür mücadelesi, 1960-2000 arası ideoloji mücadelesi devri olarak kabaca iki devre ayrılabilir. 1920-60 arasında Peyami Safa’nın temsil ettiği muhafazakâr kesimin Batıcılara karşı verdiği kültür mücadelesinin özü, öztürkçe adı altındaki dil mühendisliğine karşı Türkçe’yi koruma, dil davasıydı. Ârif Nihat Asya’nın (2005: 18) “Biz, abdest almayı, okuya okuya değil; abdest alanların eline su döke döke öğrendik.” diye ifade ettiği gibi, bu nesil için Türkçe, sünnet denen sahici kültürün, geleneğin ifadesiydi. Ama maalesef 1960-2000 arası ideoloji mücadelesi devrinde sünnet yerine şeriat olarak dine vurgu yapan İslâmcılarda sünnet şuuruyla birlikte Türkçe şuuru da gitti. Onlar, “olanak, olasılık” gibi uyduruk kelimeleri kullanarak İslâmcılığı milliyetçilik-muhafazakârlıktan ayırmayı hedeflerken Kemalistlerle aynı cephede buluştular. İslâmcılar için din, sünnet değil ideoloji, dil, organik bir varlık değil, mekanik bir iletişim aracıydı. Arapça aynı kökten türeyen ‘Alîm-‘Alm-‘Alem” kelimeleri, Allah-âlem-dil münasebetini çarpıcı olarak gösterir. Arapça âlem-dile tekabül eden “ ‘alm-‘alem” kelimeleri, harekesiz olarak aynı şekilde yazılır. Batı, Allah ile birlikte âlem ve dilden koptu; çağımızda Heidegger, Wittgenstein, Derrida misallerinde görüldüğü çağdaş Batılı aydın, elele Allah-âlem-dile dönmeye veya dil üzerinden âlem ile Allah’ı yeniden keşf etmeye çalışıyor. Ancak maalesef İslâmcılar-muhafazakârlar, bu gelişmelerden habersiz kısır ideolojik tartışmalara devam ediyor. Dille birlikte bizzat din ve düşünce, kısır ideolojik mücadeleye kurban edildi; bugün düşünce üretilecek bir Türkçe kalmadı. İngilizce gibi medeniyet dilleri giderek zenginleşirken Türkçe giderek fakirleşti. Tercüme faaliyetinin giderek hızlandığı günümüzde 100 bin kelimelik İngilizce’den 36 fiilen 2 bin kelimeye inen Türkçe’ye yapılan tercümelerde bu düştüğümüz felaketin fark edilmesi, alarm verilmesi beklenir ama ne gam? Biz, insanlarının tek kelime İngilizce bilmeden tamamen İngilizce bilgisayar programlarını kullanabildiği tek mucizevî milletiz dünyada! Bugün düşünme imkânını yok eden Türkçe’nin düştüğü felaketin iki yönüne dikkat çekelim. Kelime hazinesinin daralmasıyla 1. Dilde mânâ zenginliğinin, 2. Dilde mânâ bütünlüğünün kayb olması. Birincisine misal, “mesele, müşkül, gaile, dert, külfet, meşakkat, zahmet, arıza, pürüz, illet” gibi çok sayıda nüanslı kelimenin yerine “sıkıntı”nın ikamesi. Kelime hazinesinin daralmasıyla mânâ zenginliğinin yitirilmesini fark eden belki çoktur, ancak fark edilmeyen felaket, dilde mânâ bütünlüğünün, semantik insicamın yitirilmesi, düşüncenin dayandığı dünyagörüşünün parçalanmasıdır. Dil, varlık ile zihin (düşünce) arasında köprüdür; kelimeler, şeylerin ifadesidir. O yüzden bilhassa Arapça gibi zengin dillerde görülen kelimelerin lafzî-manevî (etimolojik-semantik) irtibatı ve insicamı, kâinattaki şeylerin insicamını yansıtır. Mesela Türkçe’de ve Arapça’da “(tin) din-lenmek=ruh/istirahat” kelimeleri arasındaki lafız ve mânâ irtibatı, kâinattaki şeylerin insicamını yansıtır. Bütün dillerde görülebilecek bu hususiyet, en bariz Arapça’da görülür. Mesela yakınlara kadar Türkçede de kullanılan, “cemaat, cemiyet, câmi, câmia, içtimaî” kelimelerinin hepsi cem‘ kökünden türemiş olarak semantik bir ağ, hiyerarşi oluştururlar. Câmi, müminlerin huzurunda toplanarak cemaat olduğu, ibadet ettiği Allah’ın evi, câmia, öğrendiği üniversite demektir. Dahası kitapta İttihâd-ı İslâm bahsinde görüleceği gibi, câmia, aynı zamanda “pan” karşılığı “birlik” demektir. Câmi ile câmia arasındaki bu etimolojik münasebet, Eflatun’da olduğu gibi, zikir ile ilim arasındaki münasebeti, ilmin nihaî olarak Allah’ın hatırlanmasından, üniversitenin mescitten kaynaklandığını gösterir. Osmanlı’da olduğu gibi şehrin birimi mahalle, bir câminin etrafında kurulur; mahalle halkı, aslında câmi cemaatidir. Ancak siz cemaat yerine topluluk dediğinizde câmiyi ve dolayısıyla aslında câmi cemaatinden oluşan mahallenin baskısını da anlamazsınız. Aynı cem‘ kökünden türeyen içtimaî yerine sosyal veya toplumsal dediğinizde bütün bu etimolojik ağla birlikte semantik ağı ve düşüncenin dayandığı dünyagörüşünü parçalamış olursunuz. Bize “niçin sosyal-toplumsal yerine ısrarla içtimaî kelimesini kullanıyorsun” diye soranların dikkatini bu hakikate çekeriz. Dahası sosyolojinin ana kavramı olan cemiyet, İngilizce karşılığı society gibi hem toplum, hem dernek olarak çift mânâya gelir; bununla cemiyet’in aslında dernek gibi bir kurgu, tüzel kişi olduğu anlatılır. Dolayısıyla cemiyet yerine toplum, içtimaî yerine toplumsal dendiğinde society’nin dernek mânâsı feda edilmiş olacaktır. Keza Arapça’da nizam ile nazm kelimeleri, aynı kökten gelir; nizam yerine düzen dendiğinde 37 III. Selim’in nizamı ile Şeyh Gâlib’în nazmı, dahası Nizâm-ı Cedîd ile Tanzimat arasındaki etimolojik-semantik bağ koparılmış olacaktır. Böylece öztürkçe adı altındaki Kemalist dil mühendisliğiyle dilimizin bütün mânâ zenginliği ve bütünlüğü yok edilmiş, Türkçe, adeta düşünce üretme yerine sadece basit ihtiyaçlar için iletişime yarayan bir kabile diline indirgenmiştir. Mesela lafzen aynı mânâya geldikleri halde yüzyıl ile asır arasında ince bir nicelik/nitelik farkı vardır. Çağımızda Albert Einstein, tasavvufta “bast-ı zaman, tayy-i mekân” tabirlerinin de belirttiği gibi zaman ve mekânın izafî, dolayısıyla nicelin ötesinde nitel yönünü ortaya koydu. Keza Paul Tillich’in çağımızda yeniden gündeme getirdiği “nicel zaman” olarak chronosa karşı “nitel zaman” kairos, tarihte köklü bunalım ve dönüşüm durumlarında insanların temel ahlakî tercihler yaptıkları “hak zaman ve mekân”ı belirtir. Dolayısıyla “İmparatorluğun en uzun asrı” diyebilirsiniz, ama “İmparatorluğun en uzun yüzyılı” diyemezsiniz; çünkü yüzyıllar, nicel olarak değişmez, aynıdır. Ancak asır, XIX. yüzyılın insanlara diğer yüzyıllardan daha uzun “gelmesi” hissini ifade eder. Dilimiz, dil mühendisliği sayesinde sefaletle birlikte kargaşaya sürüklenmiştir. Müteradifin karşılığı, eşanlamlı mıdır, anlamdaş mıdır? Doğrusu, geçerlik midir, geçerlilik midir? “Güç, özgürlük, öneri, değişim” kelimeleriyle kasd edilen, kuvvet mi, kudret mi, hürriyet mi serbestî mi, teklif mi tavsiye mi, tagayyür mü mübadele midir (change, exhange)? “Anlaşma, antlaşma” kelimeleri, “muahede, ittifak, itilaf, musâlaha” kelimelerinden hangilerine tekabül ederler? O yüzden kitap boyunca “muahede” kelimesini kullandık. Peyami Safa (1990: 60), asıl karşılığı taazzuv olduğu halde organisation kelimesinin alakasız teşkilat kelimesiyle karşılandığını söyler: “Teşkilât mefhumunu çok yanlış anlıyoruz. O kadar ki, Avrupa dillerinde bu mefhumu ifade eden organisation kelimesini etimolojisine hiç saygı göstermeden bir teşkilât kelimesiyle tercüme ediyoruz. “Organisation” ve “Organique” Latince “orcanicus” Yunanca “organikos” kelimelerinden gelir. Organ (organe, Latince organum) canlı bir vücudun muayyen vazife gören bir parçası, yani “uzuv” demektir. Bunun için “organisme” kelimesini doğru olarak “uzviyet” ve “organique” kelimesini de “uzvî” diye tercüme ediyoruz. Fakat, organisation kelimesine gelince taazzuv diyebileceğimiz yerde bu mefhumla hiç münasebeti bulunmayan bir teşkilat kelimesini kullanıyoruz.” Evet, bugün artık Peyami Safa gibi dilin, kavramların nüanslarına dikkat eden, dille birlikte düşüncenin ve kültürün ölümünü dert edinen kalmamış gibidir. Nutuk kelimesinde dil ile düşünce mânâları birleştiği için dil ile düşüncenin kalitesi birbirine bağlıdır. Dil ve düşünce, ideolojiye kurban edilmiş, düşüncenin üretileceği, kültürün aktarılacağı bir Türkçe kalmamıştır. Merhum Necip Fazıl ile Erol Güngör, yıllar önce akademisyenlerin düzgün bir Türkçe kullan38 maktan aciz olduklarını söylemişlerdi. Bugün bazı Türkoloji profesörlerinin çalışmalarının bile düzeltiliyor olması, durumun çok daha vahim hale geldiğini göstermeye yeter. Hakikaten bugün akademik metinlerin çoğunda yazarın ne demek istediğini anlamak bile zordur. Kolaylığa Karşılık Zorluk Genelde hiçbir müellif, bir eserini aşma niyetiyle çalışmaz. Elinden geldiğince sürekli daha iyisini yapmaya çalışarak eserini ortaya koyar, önceki eserini aşıp aşmadığı başkalarının takdirine kalır. Eğer elinizdeki Gelenekten Modernliğe Osmanlı’yı İslâm’da Modernleşme’yi aşmış görenler çıkabilirse bunun anlaşılabilir birtakım sebepleri vardır: 1. İslâm’da Modernleşme’ye nisbetle Gelenekten Modernliğe Osmanlı’da konu çerçevesini daraltmanın incelemeyi derinleştirme açısından avantaj sağladığını açıkladık. 2. Osmanlı modernleşmesini daha geniş çerçevede ele aldığımız İslâm’da Modernleşme gibi şümullü bir esere dayanmanın da avantaj olduğu açıktır. 3. Sürekli ilgili konularda okuma ve düşünme faaliyeti, tabiî entelektüel tekâmül, bize zamanla eserde işlenen temel kavramlara ve meselelere daha derinden nüfuz etme, teorik çerçeveyi, kavramsallaştırmaları daha rafine hale getirme imkânı vermiştir. 4. Osmanlı modernleşmesi ve ilgili konularda yurtta ve dünyada yapılan araştırmalar, yayınlar, muazzam artış göstermiş, neredeyse Osmanlı modernleşmesinin keşf edilmemiş bir alanı kalmamıştır. 5. Günümüzde internetten, neredeyse yerli, yabancı bütün kaynakları, tezleri tarama ve elektronik olarak ulaşma imkânına erişilmiştir. 6. Elektronik yayınları çok daha hızlı tarama, aradığını bulma ve iktibas imkânı, ilmî çalışmalara büyük kolaylık sağlamıştır. Bunlar, bardağın dolu kısmı kabilinden çalışmamızı kolaylaştıran âmillerdir. Diğer taraftan, başka dillerde ve ülkelerde pek görülmeyecek iki âmil de bardağın boş kısmı kabilinden çalışmamızı zorlaştırmıştır. 1. İmla standardı: Arap alfabesinden Latin alfabesine geçişle Arapça ve Farsça menşeli kelimelerin imlasında kargaşanın hüküm sürmesi. Kaynak gösterdiğim farklı kitaplardaki “devleti aliyye, devlet-i âliye” veya “Babıali, Bâbıâlî, Bâbı âlî, Bâb-ı âlî” gibi kelimelerin çok farklı imlalarını “Devlet-i ‘Aliyye, Bâb-ı ‘Âlî” olarak ortak, standart bir imlaya çevirmek epey vaktimizi aldı. Mesela bir Arap müellif olarak bu kargaşa ve külfetten âzâde olsaydım, Allah bilir bu çalışmayı çok daha kısa sürede bitirebilirdim. 39 2. Tercüme ve transkripsiyon sıhhati: Cumhuriyet devrinde gene mezkûr redd-i miras anlayışıyla medeniyet ve alfabe değişikliğinden kaynaklanan ve bu çalışmada işimizi hayli zorlaştıran bir felaket de tercümelerin ve transkripsiyonların sefaletidir. Kitâbiyat kısmında görüleceği gibi, çalışmada çoğu İngilizce, Arapça, Osmanlıca binin üzerinde kaynak kullandım; bu meyanda eski (son Osmanlı ve erken Türkiye devrinden) âlimlerin çalışmaları ile Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı gibi belli müesseselerin yayınları dışında neredeyse tam düzgün bir tercüme ve transkripsiyon görmedim. İngiliz seyyahların eserlerinde geçen “rivayet” mânâsındaki relation kelimesini “ilişki”, thanks to (sayesinde) tabirini “teşekkür etmek”, enlightened (münevver) kelimesini “gelişmiş”, tutelage (vesayet) kelimesini “himaye”, Şerif Mardin’in İngilizce çalışmasındaki reason of state (hikmet-i hükümet) tabirini “devlet nedeni”, legitimacy (meşrûiyet) kelimesini “ yasallık”1 olarak tercüme gibi fahiş tercüme yanlışlarına sayısız misal verilebilir. Mesela Şerif Mardin’in (2006: 306; 1992: 50-1) kullandığı “(He) did not begin with a clean slate” cümlesinin Türkçe karşılığı şöyledir: “(O), beyaz bir sayfa açmadı.” Türkçe tercümesi ise şöyle yapılmış: “(O), geçmişin bütün kusurlarının, yanlışlarının ve düşmanlıklarının unutulduğu ya da bağışlandığı bir ortamda işe başlamadı.” Şerif Mardin gibi Türkiye’nin önde gelen bir sosyal bilimcisi bile böyle yanlış tercüme ediliyorsa diğer tercümelerin halini düşünün. Mardin, bu yanlış tercümelerle doğru anlaşılabilir mi? Arzu eden, varsa Türkçe tercümeleriyle karşılaştırarak farkı ve ayrıca terimlerin asıllarını görebilsin, tahkik edebilsin diye İngilizce kaynaklardan yaptığım birçok iktibasın orijinal metinlerini dipnotlarda verdim. Dahası mukayese için örnek olarak orijinal metniyle birlikte başkaları ve tarafımızdan yapılan iki küçük tercümeyi ekte verdim. Bunun dışında okunması, izlenmesi daha rahat olduğu için dipnotta verilebilecek bilgileri de mümkün olduğunca metin içinde verdim. Osmanlı Türkçesi kaynaklarının daha vahim transkripsiyon hataları ise işimizi daha da zorlaştırdı. “Evvel-i emir, ahir-i zamân” gibi tabirlerin “evvel emir, ahir zamân” olarak yazılması gibi basit sayılabilecek yaygın hatalar bir tarafa, fahiş hatalar diz boyu. Mehmed Kaplan (1948: 16) gibi bir otoritenin bile “ekânîm-i hikemiye”yi “uknûm-i hükmiye” olarak okuduğu görülebiliyor. Daha önce ilim adamları, Birgivî Risâlesi’ni “Bir Köy Risalesi” (!), kataloglama için Osmanlı belge özetleri çıkarılırken “Dâr-ı Şûrâ Müftüsü”nü “Varşova Müftüsü”, “Anadolu Hisarı”nı “innâ tûlâ hisârâ”, “dinamit ma‘a fitil”i “dünya meyyit ma‘a katil”, “evfak”ı “ufak”, “pîr”i “pire” olarak okuyanlara dikkat çekmişlerdi (Akgündüz 2009: 93, Akün 1972: 514-5, Gökyay 1982: 262-266, Şentürk1991). 1 Şerif Mardin’in çalışmalarının tercümesindeki sayısız fahiş hata için Aytaç 2006: 33. 40 Biz de Latin alfabesiyle transkribe edilmiş kaynakları kullansak bile şüphe ettiğimiz noktalarda gerek ibareden çıkararak, gerekse de aslıyla karşılaştırarak, tahkik ederek düzelttik. Doğrusu o kadar çok hata çıktı ki bunları düzeltmek hayli vaktimizi aldı. Doğrusu/yanlışı şeklinde bazı misaller: →pîr ü pâk pür-pâk ‘inâyet‑i Rabbâniyye‑i gümâhî →‘inâyet‑i Rabbiyye‑i kemâ‑hiye aşren fe-aşren →aşren fî aşerin →iclâ-yı bedîhiyyât eclâ-yı bedîhiyyât →her şeyden ikdam her şeyden akdem →kul hûdi kavl-i hodî →evvel ol →illâ ilm fe-illâ ilm el-e‘lemü fe’l-e‘lemü 41 LÜGATÇE İslâm’da Modernleşme kitabımızda geçen kavramların izahı için pek çok okurun bir lügatçe talebinde bulunması üzerine bu lügatçeyi hazırlama lüzumunu hissettik. Günümüzde ilim, fıtrat, fıkıh, sünnet, sünnîlik, tecdid, deizm, aydınlanma, modernlik, sekülerlik, laiklik, agnostisizm, üniversite gibi, felsefî, içtimaî, dinî, neredeyse bütün temel kavramların eksik, yanlış, hatta ters tanımlandığını/bilindiğini söylemek mübalağa olmaz. Bunun en çarpıcı misali, aslında Allah’ı idrak aczine erişme olarak imanın kemal noktasını ifade eden agnostisizmin modern çağda tam aksine Tanrı’nın varlığının ya da yokluğunun bilinemeyeceği şeklinde imansızlık mânâsını kazanmasıdır. O yüzden niyetimiz, tevfîk-i Rabbânî ile, bilahare bu lügatçeyi bütün temel kavramların aslî mânâlarını keşf edeceğimiz müstakil bir sözlüğe dönüştürmektir. Ülkemizde kavramların ne kadar yuvarlak, boş tanımlandığına misal olarak aydınlanma kavramını verebiliriz: Aydınlanma: 1-İnsanın geleneksel görüşler, yetkeler, bağlılıklar, tasarım ve önyargılardan kendini usuyla kurtarıp yalnızca usuna dayanarak yaşamı kavramaya ve düzenlemeye çalışması. 2-XVII. yüzyıldan beri Batı düşüncesinde ağır basan, kilisenin doğaüstü gerçeklik anlayışı ile savaşarak insan ve dünya, konusunda usun özerkliğini temel alan akım (Akarsu 1984: 11). AGNOSTİSİZM: Modern çağda Tanrı’nın varlığının ya da yokluğunun bilinemeyeceği görüşünü ifade eden, imansızlık mânâsını kazanan agnostisizm, aslında tam aksine imanın kemalini ifade eder. İnsan, Allah’ın künhüne vukuftan âciz olduğu için Hıristiyanlar, Allah’ın mahiyeti hakkında düşünmekle, teolojik spekülasyonla dalalete, teslise düştüler. Bu yüzden Seyyidü’l-‘Âlemîn ‘aleyhi’s-salâtü ve’s-selâm, bir hadis-i şerifinde insanın Allah’ın zâtını bilme kudretinin olmadığını bildirir, kudret/acz tezadınca bunu tamamlayan bir hadisinde de ümmetine acz kökünden gelen acuze dinini (kocakarı imanını) tavsiye eder: “Halk hakkında düşünün, Hâlik hakkında düşünmeyin, zira kadir olamazsınız.” (‫ون قَدْ َر َه‬ َ ‫)تَ َفكَّ ُروا ِفي الْ َخلْ ِق َول تَ َفكَّ ُروا ِفي الْخَا ِل ِق فَانَّ ُك ْم ل تَ ْقدُ ُر‬ ‫إ‬ 769 “Size düşen, acuzelerin dinini tutmaktır.” (‫ين الْ َع َجائِ ِز‬ ِ ‫( )عَلَ ْي ُك ْم ِب ِد‬Müttakî 2004: 3/47, ‘Aclûnî 2006: II/83). Birinci kısmı Hz. Ebubekir, ikinci kısmı Hz. Ali radıyallâhü ‘anhüme ait söz ise, insanın Allah’ı idrakten aczi olarak agnostisizmin imanın kemali olduğunu ifade eder: “İdrakin dibini bulmaktan acz, asıl idraktir, zâtın künhünün sırrını araştırmak şirke düşmektir.” ِ ‫( ) َالْ َع ْج ُز َع ْن د َْر ِك ْالد َْر ِاك اد َْراكٌ َوال َب ْح ُث َع ْن ِ� ّ ِر ُك ْن ِه ال َّذ‬el-Mutî‘î 2010:42,29). ( ٌ‫ات ا ْإش َراك‬ ‫ إ‬noktası olarak Allah’ı idrak aczine, O halde agnostisizm denen imanın‫ إ‬kemal Nebî ‘aleyhi’s-salâtü ve’s-selâmın acuzeler dini dediği kocakarı imanına sahip olanlar, baştan (apriorik) erişirler, hayat boyu teolojik spekülasyondan ümidini keserek “Artık Nişabur’daki acuzelerin dini üzerine ölüyorum” diyen İmâmü’l-Haremeyn Cüveynî gibi kelamcılar ise sonunda (aposteriorik) dönerler. Ancak her mütekellimin apriorik noktaya (mebdeye) dönme (mead) garantisi olmadığı için kocakarı imanı, tarik-i eslem sayılmıştır. Zira ilim=kelam vesile, iman=marifet gayedir. ÂYÂN (magnates): Genelde “Çelebi” unvanını alan, beldenin zengin tüccar ile mümtaz esnafından oluşan, vülât ile hukkâm tarafından muhatap alınan, ahâlînin vekili ve kamu işlerinin yürütülmesinde hukkâmın yardımcısı olarak sivil mevkileri, resmî işlevleriyle hukkâm ile ahâlî, devlet ile halk arasında vasıta rolünü oynayan tabaka. Âyân, yarı-resmî-iktisadî, eşraf, sivil-dinî nüfuza sahip zümreler olarak devlete karşı halkı temsil ediyorlardı. →EŞRAF AYDINLANMA: Gazâlî’de olduğu gibi şeriatı esas alarak hikmetin şeriata uygunluğunu gösterme, rubûbiyetin tahkimine, şeriatın tahkikine yol açarken, Batı’da olduğu gibi, hikmeti (reason) esas alarak şeriatın (teolojiye) hikmete uygunluğunu gösterme çabası, deizme yol açar. Deizmin anavatanı İngiltere’de Aydınlanma Çağı’nın Hikmet Çağı (The Age of Reason) olarak adlandırılması bu yüzdendir. İngiltere’de Matthew Tindal (1657–1733), John Toland (1670– 1722), Anthony Collins (1676–1729) gibi deizmin öncülerine göre “Hakikî din ile hikmet, bir ve aynı şeydir” (Lucci 2017: 346). Dahası Hıristiyanlık Paul ile şeriatı, Aydınlanma ile hikmeti yitirdi. Hakîm Rabbin âlemdeki objektif hikmetini yitiren Kant gibi Batılı aydınların, hikmeti insana indirgemesiyle, hikmet=reason kökünden gelen muhakeme=reasoning üzerine vurgusuyla hikmet=reason (Vernunft), akıl=intellect (Verstand) mânâsını kazandı (Reid 1872: II/769). Max Horkheimer’ın Eclipse of Reason (Hikmet Tutulması) dediği şey buydu. →TECDİD CEVHERÎLEŞTİRME: Avrupa’da meşrûiyet krizine çözüm olarak kimlik-anlam kaynaklarının inşası, önce cüz’î tecrübenin (XII. asır Bağdat medeniyeti vs.) ortak küllî norma (medeniyet) dönüştürülmesi, sonra o ortak küllî normun farklı öznelere has cevherlere (İslâm medeniyeti vs.) ayrılması şeklinde normatifleştirmeden cevherîleştirmeye seyr etmiştir. Filoloji ve antropolojinin hizmet ettiği oryantalistik ötekileştirme tarzı olarak cevherîleştirme, Sâmî, Ârî, Avrupa, İslâm gibi ırklar, medeniyetler vesaireyi beşerî tecrübeyle değişmez bir 770 cevhere sahip bir kimlik kaynağı olarak tarif, temyiz etmek demektir. →NORMATİFLEŞTİRME DEİZM: Yaradan Allah’ın kabulü, buyuran Rabbin, dolayısıyla rubûbiyetin vesilesi nübüvvetin, onun alameti mucizelerin, inkârı. O halde deistlerin alameti, Peygamber Efendimizin İnşikak-ı Kamer (Ayın yarılması) gibi (hissî) mucizelerini inkâr etmeleridir. DİN: Allah’ın emri (ni bildiren) Peygamberin kavli. Kur’ân’daki ilim/amel, Kitab/ Hikmet, Rasûl/Nebî ayırımına göre din, devlete (ümmet=müslimler) nisbetle şeriat (Rasûlün kavli: Kâle Rasûlullah: Kur’ân ve Hadis), cemaate (millet=müminler) nisbetle tarikattır (Nebînin fiili: Fe‘ale Nebiyyullah: Sünnet). Batı’da religion kavramı, Tanrı ile Kullar arasında şeriatsız bir bağı, kültü ifade ettiği için din’e tekabül etmez. EHL-İ SÜNNET MEZHEBİ: →MEZHEB-İ SÜNNET VE CEMAAT EŞRAF (notables): Genelde “Efendi” unvanını alan, ulema, meşâyıh, imam, hatib gibi dinî nüfuz sahibi kişilerden oluşan, halkın mümessili sivil zümre. Âyân, yarı-resmî-iktisadî, eşraf, sivil-dinî nüfuza sahip zümreler olarak devlete karşı halkı temsil ediyorlardı. →ÂYÂN FITRAT: Fıtrat/âdet ayırımı, “tabiat-ı ûlâ/tabiat-ı sâniye” (birinci tabiat/ikinci tabiat) olarak tanımlanır. FİLOLOJİ: Kadim ana beşerî ilim olarak filoloji, hadislerin ve hâdiselerin ilmidir. İDEOLOJİ: Muktedir ve muhalif pozisyonları haklılaştırmaya yarayan hakikatin sübjektif yorumu. İSTİRDAT: Batı misali rakibe has sayılan yenilikleri kabulün taklitçilik değil, aslında onun bizden alarak geliştirdiği şeyleri, emaneti geri alma, sahiplenme anlayışı. KAMU HUKUKU: Kamu hukuku/özel hukuk ayırımı, dindeki “Allah’ın hukuku/kulların hukuku” ayırımının pagan karşılığıdır. KÜLTÜR: →SÜNNET LAİKLEŞME: Din/devlet ayırımının zuhuru; feodal emperyal devletten kapitalist ulusal devlete geçişle devlet/din münasebetinin değişmesi, müslim-zimmî ayırımından vatandaşlığa geçiş. →SEKÜLERLEŞME MEZHEB-İ SÜNNET VE CEMAAT: Kur’ân’da Sebîl-i Müminîn, Ehl-i Sünnet ve Cemaat Mezhebi, Ehl-i Sünnet Akâidi, hatta kısaca Ehl-i Sünnet veya Sünnîlik denen Mezheb-i Sünnet ve Cemaat, imanın üç mertebesinden İhsan (hüsn-i itikad) denen, Müminler ile imandır: 1. İslâm: Allah’a iman-tevhid-Kelime-i Tevhid-zıddı Şirk. 2. İman: Rasûlüne iman-tasdik-Kelime-i Şehadet-zıddı Küfür. 771 3. İhsan: Müminler ile iman-ittibâ‘-Amentü-zıddı İlhâd-Rafz. (İlhâd, sünnetten, Rafz, cemaatten ayrılma) Ahmed Cevdet’in tarifiyle: “Ehl-i Sünnet ve Cemâ‘at mezhebi ashâb-ı kirâmın ve kibâr-ı tâbi‘înin ‘akā‘ididir ve Kur’ân-ı Kerîm’in mantûk ve mefhûmuna muvâfıkdır. Ehl-i Sünnet ve Cemâ‘at mezhebi hakdır ve onlara muhālif olan mezhebler bâtıldır” (BOA,YEE,32/37, Kınalızâde 2014: 958). MODERNLEŞME: Sivil bakımdan cemaatten cemiyete, siyasî bakımdan feodal emperyal devletten kapitalist ulusal devlete, XIX. asırda Sanayi İhtilâli’nin gerçekleştiği İngiltere’de anaların ve çocukların fabrikalarda çalıştırılmak üzere evlerinden koparılmasında görüldüğü üzere, özelden kamusala geçiş. →SEKÜLERLEŞME, LAİKLEŞME MUHAFAZAKÂRLIK: Sağ tutum olarak muhafazakârlık, sol tutum olarak iki kavramla karşılaştırılabilir: Liberalizm ve radikalizm. Muhafazakârlık/liberalizm, geleneğe bağlı olma/olmama, muhafazakârlık/radikalizm ise geleneği koruma/yıkma mânâlarıyla karşılaştırılırlar. MUZAFFERİYETÇİLİK (triumphalism): İlahî nusretle dinî-siyasî mücadele tarihinin bittiği, nihaî zafere ve barışa erişildiği inancı. Konstantin zamanında Roma İmparatorluğu’nun Hıristiyanlığı benimsemesiyle doğan Hıristiyan Roma muzafferiyetçiliği, üç temaya dayandı: Zafer, ilahî kudretin göstergesi, ilahî kudret, zaferin garantisi, imparator, ilahî lütfun vesilesidir. Francis Fukuyama’nın “tarihin sonu” tezi, muzafferiyetçiliğin son seküler ifadesidir. NORMATİFLEŞTİRME: Normatifleştirme-küllîleştirme, “XII. asır Bağdat medeniyeti” gibi, zaman ve mekânla kayıtlı, aynen tekrarlanamaz, cüz’î beşerî tecrübe, medenî dindarlık olarak medeniyetin, din gibi, zaman ve mekân üstü, ebediyen tekrarlanabilir, küllî norm olarak “medeniyet”e dönüştürülmesi. →CEVHERÎLEŞTİRME ORTOGENEZ: →İSTİRDAT REFORM: Baştan Paul sayesinde Şeriat ve Sünneti yitirmiş Hıristiyanlıkta Luther sayesinde Katolik dogmatik dinin (Kitap ve Gelenek) sarsılması, ruhbanî (clerical, Augustinegil) teolojinin ümmî (lay) teolojiye dönüştürülmesi. İslâm dünyasında ise Muhammed Abduh misalinde Sünnet’in itibarının sarsılmasıyla şeriatın tahkiminin şeriatın tahrifine dönüşmesi. →TECDİD SEKÜLERLEŞME: Akîdevî modernleşme; din/dünya ayırımının zuhuru; cemaatten cemiyete, akîdevî sünnetten akîdevî kültüre geçişle sünnet/cemaat münasebetinin, halkın inanış tarzının, protestanlaşma gibi rubûbiyyet ve kader itikadının değişmesi, mahremden nâmahreme geçiş. →MODERNLEŞME, LAİKLEŞME SÜNNET: Fıtrî-nebevî inanış, görünüş, yaşayış tarzı. Seküler karşılığı KÜLTÜR ise fıtrî veya gayr-i fıtrî inanış, görünüş, yaşayış tarzı demektir. 772 SÜNNÎLİK: →MEZHEB-İ SÜNNET VE CEMAAT TARİH: Zamanın geçmişi/geleceği, ömrün evveline/âhirine, önüne/sonuna tekabül eder. Ömrün evvelini, Kısas, âhirini Tarih konu alır; tarih, aslında evvel-i zamana bakarak âhir-i zamandan haber vermektir. TASAVVUF: Dinin iki ana boyutu Şeriat-Hakikat, dört kapısı Şeriat-Tarikat-Marifet-Hakikattir. Tedeyyünün özel adı olarak tasavvuf, Allah’ın emrine (Şeriata) ve Allah’a (Hakikate) giden, dersle Şeriatı, sohbetle Tarikatı (Sünnet), murakabeyle Marifeti, zikirle Hakikati öğretme, yaşatma yoludur. TECDİD: Şeriat, sünnet, bid‘ate dair dört boyuttan oluşur: 1. İctihâd-usûl-i fıkıh: İmam Şâfi‘î tarafından Hikmet olarak Sünnet ile Kitab’ın bütünleştirilmesi yoluyla şeriatın tahkimi, 2. Tahkik-hikmet-i teşrîiye: İmam Gazâlî tarafından Şeriat ile Hikmetin bütünleştirilmesi yoluyla şeriatın tahkiki, 3. Islâh: Bid‘atlerin giderilmesi, 4. İhyâ: Sünnetlerin diriltilmesi. İctihâd ve Tahkik sayesinde şeriatın tahkimi ve tahkiki, Batı’da Reform ve Aydınlanmaya dönüşmüştür. →REFORM, AYDINLANMA ÜNİVERSİTE: İlim, Hz. Ali’nin “İlim, cahillerin çoğalttığı bir noktadır” sözünde kasd edilen bâ’nın altındaki noktada alametleri birleştirmek demektir. Etimolojik olarak Latince unus (one)+verto versus (to turn) (bire dönmek) kelimelerinden oluşan üniversite, bire, noktaya dönme faaliyetidir. 773 KİTÂBİYAT Abadan, Yavuz (1959) “Osmanlı İmparatorluğu’nda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri,” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi XIV/1–2: 3–37. Abdî Efendi (1943) 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdî Tarihi. Faik Reşit Unat (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. Abduh, Muhammed (1980) el-A‘mâlü’l-Kâmile, I–III. Muhammed ‘Imâra (yay.), Beyrût: el-Müessesetü’l-‘Arabiyye. Abdurrahman Şeref (1339) Tarih Musâhabeleri. İstanbul: Maarif Vekâleti. —— (1996) Son Vak‘anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II. Meşrutiyet Olayları (1908–1909). Bayram Kodaman-Mehmet Ali Ünal (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. Abou-El-Haj, Rifa‘at ‘Ali (1982) “The Social Uses of the Past: Recent Arab Historiography of Ottoman Rule,” International Journal of Middle East Studies 14/2 (May): 185–201. —— (1991) Formation of the Modern State: The Ottoman Empire, Sixteenth to Eighteenth Centuries. Albany: State University of New York Press. Abu-Manneh, Butrus (1979) “Sultan Abdulhamid II and Shaikh Abulhuda Al-Sayyadi,” Middle Eastern Studies 15/2 (May): 131–53. —— (1982) “The Naqshbandiyya-Mujaddidiyya in the Ottoman Lands in the Early 19th Century”, Die Welt des Islams New Series, Bd.22 Nr.1/4: 1-36. —— (1990) “The Sultan and the Bureaucracy: The Anti-Tanzimat Concepts of Grand Vizier Mahmud Nedim Pasa,” International Journal of Middle East Studies 22/3 (August): 257–274. —— (1992) “Shaykh Ahmed Ziya’uddin El-Gümüshanevi and the Ziya-i-Khalidi Suborder” Shi’a Islam, Sects and Sufism: Historical Dimensions, Religious Practice and Methotological Considerations, Frederick de Jong (ed.), 105–17, Utrecht: M.Th. Houtsma Stichting. —— (1994) “The Islamic Roots of Gülhane Rescript,” Die Welt des Islams 34/2 (November): 173–203. 775 —— (2001) Studies on Islam and the Ottoman Empire in the 19th Century (1826– 1876). Istanbul: ISIS. Acikel, Fethi (2006) “A Critique of Occidental Geist: Embedded Historical Culturalism in the Works of Hegel, Weber and Huntington,” Journal of Historical Sociology 19/1 (March): 60–83. Acle Aguirre, Andrea (2011) Rethinking Conservatism in Nineteenth-Century Spain: The Cases of Jaime Balmes (1810–1848) and Juan Donoso Cortés (1809–1853) (Doctoral Dissertation, University of Cambridge). el-‘Aclûnî, İsmail b. Muhammed (2006) Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs ‘Amme’ştehere mine’l-Ehâdîsi ‘alâ Elsineti’n-Nâs, I–II. Abdülhamid Hindâvî (yay.), Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye. Acton, John Emerich (1906) Lectures on Modern History. London: Macmillan. Açık, Turan (2016) “Dede Cöngî’nin Siyâsetü’ş-Şer‘iyyesi’nin Mehmed Sebzî Efendi Tercümesi,” Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 2/3 (Temmuz): 1-24. —— (2016a) “Kara Mehmed Ağa’nın Ardından: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Amasya’da Bir Kapıkulu Sipahisinin Düşündürdükleri”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 11/1 (Yaz): 1-46. —— (2016b) “Dersaadet Müteferrikalarının Trabzon Örneğinde Taşraya Yayılmaları,” AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi 35/59 (Eylül): 131-156. Adalet, Begüm (2018) Hotels and Highways: The Construction of Modernization Theory in Cold War Turkey. Stanford: Stanford UP. Adas, Michael (1989) Machines as the Measure of Men: Science, Technology, and Ideologies of Western Dominance. Ithaca: Cornell UP. Adıvar, Abdülhak Adnan (2012) Tarih Boyunca İlim ve Din, I-II. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. Afyoncu, Erhan (2005) Osmanlı’nın Hayaleti. İstanbul: Yeditepe. Aghaie, Kamran Scot-Marashi, Afshin (2014) Rethinking Iranian Nationalism and Modernity. Texas: University of Texas Press. Ağaoğlu, Ahmet (2012) Üç Medeniyet. İstanbul: Doğu Kitabevi. Ağdaş, Neslihan (2015) II. Abdülhamit’in Kuzey Afrika Siyaseti: Şeyh Zâfir ve Ertuğrul Tekkesi (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi) Ağırnaslı, Nilay (2014) “Büyük Selçuklu Devlet Adamlarının Adâlete ve Refaha Dayalı Toplum Düzeni Oluşturma Gayeleri,” Cappadocia Journal of History and Social Sciences III: 112–122. Ahıshalı, Recep (yay.) (2011) Osmanlı Türkçesi Metinleri 1. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. Ahmad, Feroz (1971) İttihat ve Terakki 1908–1914. Nuran Yavuz (trc.), İstanbul: Kaynak. 776 Ahmed Cevdet (1277) (trc.) Mukaddime-i İbni Haldun, III. Cild. İstanbul. —— (1293/1876) Mi‘yār-ı Sedād. İstanbul: Matbaa-i Âmire. —— (1309/1891) Târîh-i Cevdet, Tertib-i Cedid, I-XII. Dersaadet: Matbaa-i Osmâniye. —— (1969) [1331] Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ, I-II. İstanbul: Bedir. —— (1980) Ma’ruzât. Yusuf Halaçoğlu (yay.), İstanbul: Çağrı. —— (1986) Tezâkir, I-IV. Cavid Baysun (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1998) Mi’yâr-ı Sedâd. Âdâb-ı Sedâd. Kudret Büyükcoşkun (yay.), İstanbul: İşaret. Ahmed Hamdi (1334) Âlem-i İslâm ve İngiliz Misyoneri: İngiliz Misyoneri Nasıl Yetiştiriliyor? İstanbul: Müdafaa Matbaası. —— (2010) İslam Alemi ve İngiliz Misyonerler. Zafer Çınar (yay.), İstanbul: Yeditepe. Ahmed Lûtfî Efendi (1991) Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, IX-XI. M. Münir Aktepe (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1999) Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, I-VIII. Ahmet Hezarfen- Yücel Demirel (yay.), İstanbul: Tarih Vakfı-Yapı Kredi. Ahmed Midhat (1307) Avrupa’da Bir Cevelân. İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Gazetesi. Ahmed Râsim (1342/1923) İstibdâddan Hâkimiyet-i Milliyeye, 1–2. İstanbul: Vatan Matbaası. cilt. Ahmed Vâsıf Efendi (‎1994) Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr. Mücteba İlgürel (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. Ahmed, Ishtiaq (1987) The Concept of An Islamic State: An Analysis of the Ideological Controversy in Pakistan. New York: St. Martin’s Press. Ahmet Refik (1932) Onaltıncı Asırda Rafızîlik ve Bektâşîlik: Onaltıncı Asırda Türkiye’de Rafızîlik ve Bektâşîliğe Dair Hazine-i Evrak Vesikalarını Havidir. İstanbul. Ahmet Saib (2017) Tarih-i Meşrutiyyet ve Şark Mesele-i Hâzırası. Şennur Şenel (yay.), Ankara: Berikan. Aikin, Judith P. (2014) A Ruler’s Consort in Early Modern Germany. Aemilia Juliana of Schwarzburg-Rudolstadt. Farnham: Ashgate. Ak, Mehmet (1984) Ahmet Muhtar Paşa’nın “Lâyiha” Adlı Eserin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi). Akalın, İsa (2019) “Osmanlı Son Dönemi Bilginlerinde Hz. Peygamber’in Sünnetine Bağlılık Vurgusu-Manastırlı İsmail Hakkı’nın Mevâidü’l-İn‘âm Kitabı Örneğinde-,” Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11: 63-74. 777 Akarlı, Engin Deniz (1979) “Friction and Discord within the Ottoman Government under Abdulhamid II (1876–1909),” Boğaziçi Üniversitesi Dergisi 7: 3–26. Akarsu, Bedia (1984) Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: Savaş. Akçura, Yusuf (1988) Osmanlı Devletinin Dağılma Devri (XIII. ve XIX Asırlarda). Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (2016) Târih-i Siyâsî: 1926-1927-1928 Ders Notları. İstanbul: Ötüken. —— [A. Y.] (1326a) “Almanya, İngiltere, Türkiye ve Âlem-i İslâm,” Sırât-ı Müstakîm 4/101 (29 Temmuz 1326/11 Ağustos 1910): 388–390. —— [A. Y.] (1326b) “Almanya, İngiltere, Türkiye ve Âlem-i İslâm 2,” Sırât-ı Müstakîm 4/102 (5 Ağustos 1326/18 Ağustos 1910): 408–410. —— [A. Y.] (1326c) “Almanya, İngiltere, Türkiye ve Âlem-i İslâm 3,” Sırât-ı Müstakîm 4/103 (12 Ağustos 1326/25 Ağustos 1910): 427–429. Akdağ, Mustafa (1955) “Osmanlı Müesseseleri Hakkında Notlar,” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 13/1–2: 27–51. Akgündüz, Ahmet (1990) Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, I-IX. İstanbul: FEY Vakfı. —— (2009) Tarih-Lenklere Cevaplar. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı (OSAV). Akgündüz, Murat (2004) Osmanlı Medreseleri: XIX Asır. İstanbul: Beyan. Akıncı, Gündüz (1973) Türk Fransız Kültür İlişkileri (1071–1859) Başlangıç Dönemi. Ankara: Sevinç Matbaası. Akman, Mehmet (1997) Osmanlı Devleti’nde Kardeş Katli. İstanbul: Eren. Akpınar, Mahmut (2014) “Osmanlı İmparatorluğu’nda Hariciye Nezareti’nin Kuruluşu ve Dış Politikanın Kurumsallaşması,” Tarih İncelemeleri Dergisi 29/1 (Haziran): 59–85. Aksan, Virginia H. (1995) An Ottoman Statesman in War and Peace: Ahmed Resmi Efendi 1700–1783. Leiden: Brill. —— (2004) Ottomans and Europeans: Contacts and Conflicts. Istanbul: ISIS. —— (2007) Ottoman Wars 1700–1870: An Empire Besieged. Harlow: Pearson Longman. —— -Goffman, Daniel (eds.) (2007) The Early Modern Ottomans: Remapping the Empire. Cambridge: Cambridge UP. Aksoy, Hasan (2005) “Şemseddin-i Sivâsî: Hayatı, Şahsiyeti, Tarikati, Eserleri,” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (Aralık): 1-43. Aksoy, Nazan (2004) Rönesans İngiltere’sinde Türkler. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi. 778 Aksulu, N. Melek (1998) Mohaç Esiri Bartholomaeus Georgievic (1505-1566) ve Türklerle İlgili Yazıları. Ankara: Kültür Bakanlığı. Aksun, Ziya Nur (2010) II. Abdülhamid Han. İstanbul: Ötüken. Aksüt, Ali Kemali (1944) Sultan Aziz’in Mısır ve Avrupa Seyahati. İstanbul: Ahmet Sait Oğlu Kitabevi. Aktepe, M. Münir (1970) 1720–1724 Osmanlı-İran Münasebetleri ve Silahşör Kemâni Mustafa Ağa’nın Revân Fetih-Nâmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. —— (1974) Mehmed Emnî Beyefendi (Paşa)’nın Rusya Sefâreti ve Sefâret-Nâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Akün, Ömer Faruk (1972) Namık Kemal’in Mektubları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Akyavaş, Beynun (1993) Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa Sefâretnâmesi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. Akyıldız, Ali (1993) Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836–1856). İstanbul: Eren. —— (2004) Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. İstanbul: İletişim. —— (2011) Sürgün Sefir Sadullah Paşa: Hayatı, İntiharı, Yazıları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. Al-Azmeh, Aziz (2009) Islam and Modernities. 3rd ed. London: Verso. Albayrak, Haşim (2008) Oflu Hoca Kavramını Oluşturan Din Adamları. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı. Alberi, Sabuncuzade Luis (1997) Sultan II. Abdülhamid’in Hal Tercümesi. Mahir Aydın (yay.) İstanbul: Kitabevi. Albrecht, Sarah (2018) Dār al-Islām Revisited: Territoriality in Contemporary Islamic Legal Discourse on Muslims in the West. Leiden: Brill. Algar, Hamid (1976) “The Naqshbandī Order: A Preliminary Survey of Its History and Significance,” Studia Islamica 44: 123-152. —— (2007) Nakşibendîlik. A. Cüneyd Köksal (yay.), İstanbul: İnsan. Ali (Basiret’çi) (1976) İstanbul’da Elli Yıllık Önemli Olaylar. İstanbul: Sander. Ali, Shaukat (1998) Dimensions and Dilemmas of Islamist Movements. Lahore: Sang-e-Meel. Alkan, Mehmet Ö. (1996) Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi). Alkan, Mustafa (1997) Osmanlılarda Hilâfet, 1517–1909: Geçişi, Tarihî Gelişimi ve Tesirleri. İzmir: Çağlayan. Alkan, Necmettin (2016) Karikatürlerle Oryantalizm: Avrupa’nın Türk ve Türkiye Algısı. İstanbul: Selis. 779 Allsen, Thomas T. (2001) Culture and Conquest in Mongol Eurasia. Cambridge: Cambridge UP. Almási, Zsolt-Pincombe, Mike (eds.) (2008) Writing the Other: Humanism versus Barbarism in Tudor England. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars. Al-Rawi, Ahmed K. (2008) “The Portrayal of The East vs. The West in Lady Mary Montagu’s “Letters” and Emily Ruete’s “Memoirs”,” Arab Studies Quarterly 30/1 (Winter): 15–30. Al-Rodhan, Nayef R.F. (2012) (ed.) The Role of the Arab-Islamic World in the Rise of the West: Implications for Contemporary Trans-Cultural Relations. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Al-Rouayheb, Khaled (2006) “Opening the Gate of Verification: The Forgotten Arab-Islamic Florescence of the 17th Century,” International Journal of Middle East Studies 38/2 (May): 263–281. —— (2015) Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb. Cambridge: Cambridge UP. Althusser, Louis (2000) Machiavelli and Us. Gregory Elliott (trs.), London: Verso. Altun, Abdullah (2006) Said b. Halil İbrahim’im ‘Tarih-i Sefer-i Rusya’ Adlı Eseri (Transkripsiyon ve Değerlendirme) (Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi). Altundağ, Şinasi (1945) Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı Mısır Meselesi 1831– 1841. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Altungök, Ahmet (2014) “Sâsânî Kültür ve Medeniyetinin İslâm Kültür ve Medeniyetine Etkileri,” Tarih İncelemeleri Dergisi 29/2 (Aralık): 445–487. Altuntaş, Zeynep (2013) Sultan Abdülmecid Dönemi Osmanlı Ulemâsı (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi). —— (2016) “Sultan Abdülmecid Döneminde Trabzonlu Bir Şeyhülislam: Şatırzâde/Meşrebzâde Mehmed Arif Efendi,” I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı (8–10 Ekim 2015), Şenol Saylan-Betül Saylan (yay.), I/65–79, İstanbul: Değişim. Amanat, Abbas-Vejdani, Farzin (eds.) (2012) Facing Others: Iranian Identity Boundaries and Modern Political Cultures. New York: Palgrave Macmillan. Ames, Glenn Joseph-Love, Ronald S. (eds.) (2003) Distant Lands and Diverse Cultures: The French Experience in Asia, 1600–1700. Westport: Praeger. Amicis, Edmondo de (1878) Constantinople. Caroline Tilton (trs.), New York: G.P. Putnam’s Sons. —— (1993) İstanbul (1874). Beynun Akyavaş (trc.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. Andaç, Elif (2009) “Transnational Ideologies and State Building: The Ottoman Empire in Transition,” Political Power and Social Theory, Diane E. Davis-Julian Go (eds.), 133–166, Bingley: Emerald. 780 Anderson, M.S. (2014) The Origins of the Modern European State System, 1494– 1618. New York: Routledge. Andican, A. Ahat (2009) Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya. İstanbul: Doğan. Andrews, Walter G.-Kalpaklı, Mehmet (2005) The Age of Beloveds: Love and the Beloved in Early-Modern Ottoman and European Culture and Society. Durham: Duke UP. Ankaravî, Seyyid Ahmed b. Muhammed (2015) Dini Muhafaza Etmede Fıkhın Önemi (Muhibbü’l-Fıkh li-Hıfzı’d-Dîn). Ömer Işıktekin (yay.), İstanbul: Memduhat. Anonim (1853a) “The Turks and Their Institutions. Chapter I,” The Illustrated Magazine of Art The Illustrated Magazine of Art 2//11: 267–272. —— (1853b) “The Turks in Europe. Chapter II,” The Illustrated Magazine of Art 2/12: 332–336. Anscombe, Frederick E. (2010) “Islam and The Age of Ottoman Reform,” Past & Present 208 (August): 159–189. —— (2014) State, Faith, and Nation in Ottoman and Post-Ottoman Lands. New York: Cambridge UP. Anter, Andreas (2014) Max Weber’s Theory of the Modern State: Origins, Structure and Significance. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Arasteh, Reza (1962) Education and Social Awakening in Iran, 1850–1960. Leiden: Brill. Arendt, Hannah (1973) The Origins of Totalitarianism. New York: Harcourt, Brace, Jovanovich. Arı, Saim (2001) Osmanlı Arşiv Kaynakları Işığında Nadir Şah-I. Mahmud Dönemi Ehl-i Sünnet-Şii Diyaloğu (Doktora Tezi, Harran Üniversitesi). Arıkan, Sema (1996) Nizâm-ı Cedid’in Kaynaklarından Ebubekir Ratib Efendi’nin Büyük Lâyihası (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi). Arjomand, Said Amir (1992) “Constitutions and the Struggle for Political Order: A Study in The Modernization of Political Traditions,” European Journal of Sociology / Archives Européennes de Sociologie / Europäisches Archiv für Soziologie 33/1: 39-82. Armağan, Mustafa (yay.) (2014) Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak: Gerileme Paradigmasının Sonu. İstanbul: Timaş. Armaoğlu, Fahir (1997) 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789–1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Arnold, Thomas-Guillaume, Alfred (eds.) (1931) The Legacy of Islam. London: Oxford UP. 781 Arpaguş, Hatice Kelpetin (2002) “Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihî Geçmişi ve Fonksiyonu,” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/22: 25-56. Arsal, Sadri Maksudi (1947) Türk Tarihi ve Hukuk. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi. Arslan, Mahmut (1987) Kutadgu-Bilig’deki Toplum ve Devlet Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Ash, John (1775) A New and Complete Dictionary of the English Language, I-II. London: Edward & Charles Dilly. Asılsoy, Abdülkerim (2008) Türk Modernleşmesi Öncülerinden Fuat Köprülü: Hayatı, Eserleri ve Fikirleri (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü). Aslan, Cengiz (2014) Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Eğitim Bilimleri Alanında Yurt Dışına Öğrenci Gönderilmesi Olgusu (1923–1940) (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi). Aslantaş, M. Ercan (2012) The European States System and Ottoman-Russian Relations, 1815-1856 (Doctoral Thesis, Keele University). Aslantaş, Selim (2013) “Osmanlı-Rus İlişkilerinden Bir Kesit: 1826 Akkerman Andlaşmasının “Müzarekeleri,” Uluslararası İlişkiler Dergisi 9/36: 149–169. Asya, Ârif Nihat (2005) Kanatlarını Arayanlar. İstanbul: Ötüken. Atai, Mohammad Farhad (1992) Sending of Iranian Students to Europe 1811–1906 (Doctoral Dissertation, University of California, Berkeley). Atay, Falih Rıfkı (1980) Çankaya. İstanbul: Bateş. Atçıl, Abdurrahman (2016) Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge UP. Ateş, Abdurrahman (2017) Osmanlı- İran Siyasi İlişkileri (1720–1747). Ankara: Altın Post. Âtıf Hüseyin Bey (2003) Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri (1909-1918) Hususi Doktoru Âtıf Hüseyin Bey’in Hâtırâtı. M. Metin Hülagü (yay.), İstanbul: Pan. Atik, Kayhan (2001) Lütfi Paşa Tevârih-i Âl-i Osman. Ankara: Kültür Bakanlığı. Atwell, William S. (1988) “Ming Observers of Ming Decline: Some Chinese Views on the “Seventeenth-Century Crisis” in Comparative Perspective,” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 2: 316–348 Avcioglu, Nebahat (2017) Turquerie and the Politics of Representation, 1728–1876. Abingdon: Routledge. Ayas, Güneş (2010) Dostoyevski’de Batı Sorunu Rus Ruhu ve Evrensellik. İstanbul: Doğu Kitabevi. 782 Aybet, Gülgün Üçel (2010) Avrupalı Seyyahların Gözüyle Osmanlı Ordusu: 1530– 1699. İstanbul: İletişim. Aydoğdu, Nergiz Yılmaz (2018) “Osmanlı Siyaset Düşüncesinde “Politique/Politika” Kavramının Kullanımı Üzerine Birkaç Not,” Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 37 (Mart): 415–439. Aydüz, Salim (1995) “Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi 1, Feza Günergun (yay.), 159–207, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Aykurt, Çetin (2013) “Bir Büyük Düşünce: Pekin Hamidiyye Üniversitesi,” Tarih İncelemeleri Dergisi 28/1: 37-49. Aytaç, Ahmet Murat (2006) “1960 Sonrası Düşünüşte Siyaset ve Toplum İlişkileri: Berkes, Küçükömer ve Mardin Üzerine Bir Deneme,” Toplum ve Bilim 106: 7-42. Azad, Maulana Abul Kalam (1988) India Wins Freedom: An Autobiographical Narrative (1959). New Delhi: Sangam. Babinger, Franz (2004) Müteferrika ve Osmanlı Matbaası. Nedret Kuran-Burçoğlu (yay.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt. Badem, Candan (2010) “The” Ottoman Crimean War: (1853–1856). Leiden: Brill. Baer, Marc David (2007) Honored by the Glory of Islam: Conversion and Conquest in Ottoman Europe. Oxford: Oxford UP. Bagehot, Walter (1905) Literary Studies, I-III. London: Longmans Green. Bahît, Mustafa Ahmed Abdü’l-‘Alîm (2011) Eseru’l-‘Akîdeti ve ‘Ilmü’l-Kelâmi fi’n-Nahvi’l-‘Arabî. Kâhire: Dâru’l-Besâir. Bailey, Frank Edgar (1942) British Policy and the Turkish Reform Movement: A Study in Anglo-Turkish Relations, 1826–1853. Cambridge: Harvard UP. Baker, ‎Gideon-Bartelson, Jens (eds.) (2009) The Future of Political Community. London: Routledge. Balcı, Ramazan (2012) “Medreselerin Islahı Konusunda Sultan II. Abdülhamid’in Hazırlattığı Bir Layihanın Tahlili,” Tarih Okulu 12 (Ocak-Nisan): 155-191. Ball, Terence-Farr, James-Hanson, Russell L. (eds.) (1989) Political Innovation and Conceptual Change. Cambridge: Cambridge UP. Ballaster, Rosalind (2005) Fabulous Orients: Fictions of the East in England, 1662– 1785. Oxford: Oxford UP. Barbir, Karl (1999) “The Changing Face of the Ottoman Empire in the Eighteenth Century: Past and Future Scholarship,” The Ottoman Empire in The Eighteenth Century, Oriente Moderno, Nuova serie, Anno 18 (79) 1: 253–267. Barker, Rodney (2001) Legitimating Identities: The Self-Presentations of Rulers and Subjects. New York: Cambridge UP. 783 Barkey, Karen (1994) Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Route to State Centralization. Ithaca: Cornell UP. —— (2008) Empire of Difference: The Ottomans in a Comparative Perspective. Cambridge UP. Barlak, Hasan (2016) “Esad Efendi’nin “İttihad-ı İslam” Risalesinde İslam Birliği ve Osmanlı Halifesine Bağlılık Düşüncesi,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi IX/43 (Nisan): 598-615. Barnard, H. C. (1969) Education and the French Revolution. Cambridge: Cambridge UP. Barnes, Jessica-Dove, Michael R. (eds.) (2015) Climate Cultures: Anthropological Perspectives on Climate Change. New Haven, CT: Yale UP. Bartelson, Jens (2009) Visions of World Community. Cambridge: Cambridge UP. Barthe, Pascale (2016) French Encounters with the Ottomans, 1510–1560. London: Routledge. Basiretçi Ali Efendi (2001) İstanbul Mektupları. Nuri Sağlam (yay.) İstanbul: Kitabevi. Başaran, Ali (2018) Annales Araştırma Yöntemine Göre Türkiye’nin Uluslararası Politikadaki Yeri ve Rolünün Değişimine Rusya’nın Etkisi (1699-2017). Ankara: İmaj. Baştürk, Harun (2016) 9 Numaralı Nâme-i Hümâyûn Defterinin Transkripsiyonu ve. Değerlendirilmesi (s.116–237/H.1186–1218/M.1772–1803) (Yüksek Lisans Tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi). Baumer, Franklin Le Van (1945) “The Conception of Christendom in Renaissance England,” Journal of the History of Ideas 6/2 (April): 131–156. Baycroft, Timothy-Hopkin, David (eds.) (2012) Folklore and Nationalism in Europe During the Long Nineteenth Century. Leiden: Brill. Baykara, Tuncer (2007) Osmanlılarda Medeniyet Kavramı. İstanbul: IQ Kültür Sanat. Baysal, Jale (2010) Müteferrika’dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar 1729-1875. İstanbul: Hiperlink. Baysun, Cavid (1941a) “Mustafa Reşit Paşa’nın Paris ve Londra Sefaretleri Esnasındaki Siyasî Yazıları”, Tarih Vesikaları, İstanbul: Maarif Vekâleti, 1/4: 283296. —— (1942b) “Mustafa Reşit Paşa’nın Paris ve Londra Sefaretleri Esnasındaki Siyasî Yazıları”, Tarih Vesikaları, İstanbul: Maarif Vekâleti, 1/6: 430-442. —— (1944b) “Mustafa Reşit Paşa’nın Paris ve Londra Sefaretleri Esnasında Siyasî Yazıları”, Tarih Vesikaları, İstanbul: Maarif Vekâleti, 3/14: 206-221. Beales, Derek (2005) Enlightenment and Reform in Eighteenth-Century Europe. London & New York: I.B.Tauris. 784 Beamish, Rob (2010) The Promise of Sociology: The Classical Tradition and Contemporary Sociological Thinking. Ontario, New York & Plymouth: University of Toronto Press. Beard, Charles A. (1941) An Economic Interpretation of the Constitution of the United States. New York: Macmillan. Beck, Brandon H. (1987) From the Rising of the Sun: English Images of the Ottoman Empire to 1715. New York: Peter Lang. Beier, A.L. (2016) Social Thought in England, 1480–1730: From Body Social to Worldly Wealth. New York: Routledge. Bein, Amit (2011) Ottoman Ulema, Turkish Republic: Agent of Change and Guardians of Tradition. Stanford: Stanford UP. Beiser, Frederick C. (2014) After Hegel German Philosophy, 1840–1900. Princeton: Princeton UP. Bell, Dean Phillip (2007) Jewish Identity in Early Modern Germany: Memory, Power and Community. Aldershot: Ashgate. Bellamy, C. A.-Whitebrook, M. F. (1981) “Reform or Reformation: The State and the Theory of the State in Britain,” Canadian Journal of Political Science / Revue Canadienne de Science Politique 14/4 (December): 725–743. Bendix, Reinhard (1977) Nation-Building and Citizenship: Studies of Our Changing Social Order. Berkeley: University of California Press. Benzer, Ebru (2013) Takvim-i Vekayi’nin 1831–1834 Yılları Arası Transkripsiyonu (Yüksek Lisans Tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi). Berkes, Niyazi (1964) The Development of Secularism in Turkey. Montreal: McGill UP. —— (1978) Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Doğu-Batı. —— (1984) Teokrasi ve Laiklik. İstanbul: Adam. Berki, Ali Himmet (1946) Vakıflar 1. İstanbul: Aydınlık Basımevi. Bevir, Mark (ed.) (2017) Historicism and the Human Sciences in Victorian Britain. Cambridge UP. Beyatlı, Yahya Kemal (1990) Mektuplar Makaleler. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti. —— (1991) Târih Musâhabeleri. İstanbul: Kubbealtı. —— (2009) Bütün Şiirleri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti. Beydilli, Kemal (1987) “İlk Mühendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizâm-ı Cedîd’e Dâir Bir Risâlesi,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 13: 387–479. —— (1999) “Küçük Kaynarca’dan Tanzimat’a Islahat Düşünceleri,” İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri VIII: 25-64. 785 —— -Şahin, İlhan (2001) Mahmud Râif Efendi ve Nizâm-i Cedı̂d ’e Dâir Eseri. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Beyhan, Mehmet Ali (2003) “Islahatlar ve Buhranlar Literatürü: III. Selim ve II. Mahmud Dönemi,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1/2: 57–99. Bhambra, Gurminder (2014) Connected Sociologies. London: Bloomsbury. Bianchi, Thomas Xavier (1843–46) Dictionnaire Français-Turc À l’Usage des Agents Diplomatiques et Consulaires, des Commerçants, des Navigateurs et Autres Voyageurs dans le Levant, I-II. Paris: Dondey-Dupré. Biasiori, Lucio-Marcocci, Giuseppe (eds.) (2017) Machiavelli, Islam and the East: Reorienting the Foundations of Modern Political Thought. London-New York: Palgrave Macmillan. Bietenholz, Peter G. (1994) Historia and Fabula: Myths and Legends in Historical Thought from Antiquity to the Modern Age. Leiden: Brill. Bilenky, Serhiy (2012) Romantic Nationalism in Eastern Europe: Russian, Polish, and Ukrainian Political Imaginations. Stanford: Stanford UP. Bilgegil, M. Kaya (1976) Yakın Çağ Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar I: Yeni Osmanlılar. Ankara: Ankara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Billington, James H. (1970) The Icon and the Axe: An Interpretive History of Russian Culture. New York: Vintage. Binark, İsmet (yay.) (1992) Osmanlı Devleti İle Kafkasya Türkistan ve Kırım Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Birchwood, Matthew-Dimmock, Matthew (eds.) (2005) Cultural Encounters Between East and West, 1453–1699. Newcastle: Cambridge Scholars. Birdal, Mehmet Sinan (2011) The Holy Roman Empire and the Ottomans: From Global Imperial Power to Absolutist States. London & New York: I. B. Tauris. Birinci, Ali (2001) Tarih Yolunda Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât. İstanbul: Dergâh. Bitlisî, İdris-i (2008) Heşt Bihişt, I-II. Mehmet Karataş-Selim Kaya-Yaşar Baş (yay.), Ankara: Bitlis Eğitim ve Tanıtma Vakfı. Black, C. E. (1967) The Dynamics of Modernization: A Study in Comparative History. New York: Harper & Row. Black, Jeremy (2004) Kings, Nobles and Commoners. States and Societies in Early Modern Europe: A Revisionist History. London: I.B. Tauris. Blix, Göran (2006) “Charting the “Transitional Period”: The Emergence of Modern Time in the Nineteenth Century,” History and Theory 45/1 (February): 51–71. Bloch, R. Howard (1986) “Genealogy as a Medieval Mental Structure and Literary Form,” Grundriss der Romanischen Literaturen des Mittelalters, Hans Ulrich Gumbrecht et al. (eds.), XI/1, 135–156, Heidelberg: Carl Winter. 786 Blount, Henry (1636) A Voyage into the Levant. A Breife Relation of a Journey, lately performed by Master H. B. Gentleman, from England by Way of Venice into Dalmatia, Sclavonia, Bosnah, Hungary, Macedonia, Thessaly, Thrace, Rhodes and Egypt, unto Gran Cairo: with Particular Observations Concerning The Moderne Condition of the Turkes, and Other People under that Empire. London: Andrew Crooke. Blunt, Wilfrid Scawen (1882) The Future of Islam. London: Kegan Paul, Trench. Bolayır, Ali Ekrem (2013) Ali Ekrem Bolayır’ın Hatıraları. M. Kayahan Özgül (yay.). Ankara: Kurgan Edebiyat. Boletsi, Maria-Moser, Christian (eds.) (2015) Barbarism Revisited: New Perspectives on an Old Concept. Leiden: Brill. Bolsover, G. H. (1934) “Lord Ponsonby and the Eastern Question,” Slavonic and East European Review 13/37 ( July): 98–118. —— (1936) “David Urquhart and the Eastern Question, 1833–37: A Study in Publicity and Diplomacy,” The Journal of Modern History 8/4 (December): 444–467. —— (1948) “Nicholas I and the Partition of Turkey,” The Slavonic and East European Review 27/68 (December): 115–145. Bonnett, Alastair (2004) The Idea of the West: Culture, Politics and History. New York: Palgrave Macmillan. Boratav, Pertev Naili (1982) Folklor ve Edebiyat 2. İstanbul: Adam. Boucock, Cary (2000) In the Grip of Freedom: Law and Modernity in Max Weber. Tonawanda: University of Toronto Press. Bova, Russell (ed.) (2015) Russia and Western Civilization: Cultural and Historical Encounters. New York: Routledge. Bowden, Brett (2017) The Strange Persistence of Universal History in Political Thought. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Bowen, John Eliot (1887) The Conflict of East and West in Egypt. New York & London: G. P. Putnam’s Sons. Bowring, John (1840) Report on Egypt and Candia addressed to the Right Honourable Lord Viscount Palmerston. London: W. Clowes and Sons. Bozdağ, İsmet (1985) Abdülhamidʼin Hatıra Defteri. İstanbul: Pınar. Brady, Andrea-Butterworth, Emily (eds.) (2009) Uses of the Future in Early Modern Europe. New York: Routledge. Brandt, William (1942) “Institutions and Ideologies: American and Asiatic,” Pacific Affairs 15/1 (March): 61-76. Bratton, John-Denham, David (2014) Capitalism and Classical Social Theory, 2nd edn. Toronto: University of Toronto Press. 787 Breathnach, Teresa (2004) “For Health and Pleasure: The Turkish Bath in Victorian Ireland,” Victorian Literature and Culture 32/1: 159–175. Brisku, Adrian (2017) Political Reform in the Ottoman and Russian Empires: A Comparative Approach. London: Bloomsbury Academic. Brown, David (2002) Palmerston and the Politics of Foreign Policy, 1846–55. Manchester: Manchester UP. Brown, Ian (2016) The School of Oriental and African Studies: Imperial Training and the Expansion of Learning. Cambridge: Cambridge UP. Brown, Leon Carl (1984) International Politics and the Middle East: Old Rules Dangerous Game. London: I. B. Tauris. Brown, Lloyd Arnold (1979) The Story of Maps. New York: Dover. Bruckmayr, Philipp (2011) “The Particular Will (al-Irādat al-Juz’iyya): Excavations Regarding a Latecomer in Kalām Terminology on Human Agency and its Position in Naqshbandi Discourse,” European Journal of Turkish Studies 3: 2–20. Brummett, Palmira (2009) “Envisioning Ottoman Wealth: Narrating and Mapping Ottoman “Treasure” in the Sixteenth and Early Seventeenth Centuries,” Oriens 37: 107–122. —— (2015) Mapping the Ottomans: Sovereignty, Territory, and Identity in the Early Modern Mediterranean. Cambridge: Cambridge UP. Buck, Peter (1982) “People Who Counted: Political Arithmetic in the Eighteenth Century,” Isis 73/1 (March): 28–45. el-Buhârî, ‘Abdülazîz (1991) Keşfü’l-Esrâr ‘an Usûli’l-Pezdevî, I-IV. Muhammed el-Mu’tasım billâh el-Bağdâdî (yay.), Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî. Bulwer, Henry Lytton (1871) The Life of Henry John Temple, Viscount Palmerston, I-III. Philadelphia: J. B. Lippincott. Burak, Guy (2015) The Second Formation of Islamic Law: The Hanafi School in the Early Modern Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge UP. Burke, Edmund (1877) The Works of the Right Honorable Edmund Burke, I-XII. Boston: Little Brown and Company. Bursalı, Mehmed Tahir (1972) Osmanlı Müellifleri, I-III. İstanbul: Meral. Bursevî, İsmail Hakkı (1317) Hadîs-i Erbaîn Tercümesi. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası. Bursevî, İsmail Hakkı (2008) Rûhu’l-Beyân, I-IX. Beyrût: Dâru’l-Fikr. Bury, J. B. ( John Bagnell) (1920) The Idea of Progress: An Inquiry into its Origin and Growth. London: Macmillan. Busbecq, Ogier Ghiselin de (1881) The Life and Letters of Ogier Ghiselin de Busbecq, I-II. Translated by Charles Thornton Forster and F.H. Blackburne Daniell. London: C. Kegan Paul. 788 Buxton, Noel (1907) Europe and the Turks. London: John Murray. Buzpınar, Ş. Tufan (1998) “Osmanlı Suriyesi’nde Türk Aleyhtarı İlânlar ve Bunlara Karşı Tepkiler, 1878–1881,” İslâm Araştırmaları Dergisi 2: 73–89. —— (2004) “Osmanlı Hilafeti Meselesi: Bir Literatür Değerlendirmesi,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2/1: 113–131. —— (2016) Hilafet ve Saltanat: II. Abdülhamid Döneminde Halifelik ve Araplar. İstanbul: Alfa. Büyüker, Kamil (2004) II. Abdülhamid Han’ın Şeyhi Şeyh Muhammed Zafir Efendi ve Ertuğrul Tekkesi. İstanbul: Kişisel Yayın. Byrne, Leo Gerald (1964) The Great Ambassador. A Study of the Diplomatic Career of the Right Honourable Stratford Canning, K. G., G. C. B., Viscount Stratford de Redcliffe, and the Epoch during Which He Served as the British Ambassador to the Sublime Porte of the Ottoman Sultan. Columbus: Ohio State UP. C. N. F. (2005) İstanbul’da Neler Gördüm. İskender Fahreddin Sertelli (trc.), Ahmed Nezih Galitekin-Burhan Erdebil (yay.), İstanbul: Şehir. Caferoğlu, Ahmet (1934) “Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istılahları,” Türkiyat Mecmuası IV: 1–43. Cairns, Grace E. (1962) Philosophies of History: Meeting of East and West in Cycle-Pattern Theories of History. New York: Philosophical Library. Calasso, Giovanna-Lancioni, ‎Giuliano (eds.) (2017) Dār Al-Islām, Dār Al-Ḥarb: Territories, People, Identities. Leiden: Brill. Campbell, Sir George (1876) A Handy Book on the Eastern Question Being A Very Recent View of Turkey. London: John Murray. Can, Muhammed Ali (2018) Osmanlı Toplumunda Kahve ve Kahvehaneler (Lisans Tezi, Bartın Üniversitesi). Candido, Igor (2018) Petrarch and Boccaccio: The Unity of Knowledge in the Pre-modern World. Berlin: Walter de Gruyter Caneiro, Robert L. (1981) “Herbert Spencer as an Anthropologist,” The Journal of Libertarian Studies 5/2 (Spring): 153–210. —— (2003) Evolutionism in Cultural Anthropology: A Critical History. Boulder: Westview. Caquet, Pierre E. (2016) The Orient, the Liberal Movement, and the Eastern Crisis of 1839–41. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan. Cargill, William (1841) The Foreign Affairs of Great Britain Administered by The Right Honourable Henry John Viscount Palmerston. London: John Reid. Case, Holly (2018) The Age of Questions: Or, A First Attempt at an Aggregate History of the Eastern, Social, Woman, American, Jewish, Polish, Bullion, Tuberculosis, and Many Other Questions over the Nineteenth Century, and Beyond. Princeton: Princeton UP. 789 Cassirer, Ernst (1944) “Force and Freedom: Remarks on the English Edition of Jacob Burckhardt’s “Reflections on History”,” The American Scholar 13/4 (Autumn): 407–417. Cavallar, George (2015) Kant’s Embedded Cosmopolitanism. History, Philosophy and Education for World Citizens. Berlin, Boston: Walter de Gruyter. Cede‘ân, Fehmi (1981) Üsüsü’t-Tekaddüm ‘ınde Müfekkiri’l-İslâm fi’l-‘Asrı’l-Hadîs. Beyrût: el-Müessesetü’l-‘Arabiyye. Celâl-zâde Mustafa (1990) Selim-Nâme. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar (yay.), Ankara: Kültür Bakanlığı. Cezar, Mustafa (1957) Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, I-VI. İstanbul: İskit. Chadwick, Owen (2000) The Secularization of the European Mind in the Nineteenth Century. Cambridge: Cambridge UP. Chamberlain, M. E. (1972) “Lord Cromer’s “Ancient and Modern Imperialism”: A Proconsular View of Empire,” The Journal of British Studies 12/1 (November): 61–85. Chambers, Richard L. (1968) “Notes on the Mekteb-i Osmanī in Paris, 1857– 1874,” Beginnings of Modernization in the Middle East, William R. Polk-Richard L. Chambers (eds.), 313–29, Chicago: University of Chicago Press. —— (1972) “The Ottoman Ulema and the Tanzimat,” Scholars, Saints and Sufis: Muslim Religious Institutions in the Middle East since 1500, Nikki R. Keddie (ed.), 33–46, Berkeley: University of California Press. —— (1973) “The Education of a Nineteenth-Century Ālim: Ahmed Cevdet Paşa,” International Journal of Middle East Studies 4/4 (October): 440-64. Cheema, G. Shabbir-Rondinelli, Dennis A. (eds.) (2007) Decentralizing Governance Emerging Concepts and Practices. Washington: Brookings Institution. Chew, Samuel C. (1937) The Crescent and the Rose: Islam and England during the Renaissance. New York: Oxford UP. Cheyette, Bryan (1993) Constructions of “the Jew” in English Literature and Society: Racial Representations, 1875–1945. Cambridge: Cambridge UP. Christmas, Henry (1854) The Sultan of Turkey, Abdul Medjid Khan: A Brief Memoir of His Life and Reign. London: John Farquhar Shaw. Chupp, Jesse (2012) The Lost Soul of the Body Politic (Doctoral Dissertation, Texas A&M University). Cicektakan, Nazım Can (2014) Great Britain and the Ottoman Empire: British Discourses on the ‘Ottomans’, 1860-1878 (Doctoral Dissertation, University of Essex). Ciggaar, Krijna Nelly (1996) Western Travellers To Constantinople. The West And Byzantium, 962–1204: Cultural and Political Relations. Leiden: Brill. 790 Cihan, Ahmet (2004) Modernleşme Döneminde Osmanlı Uleması (1770–1876). İstanbul: Birey. Cin, Halil-Akgündüz, ‎Ahmet (1989) Türk Hukuk Tarihi: Kamu Hukuku. Konya: Selçuk Üniversitesi. el-Cisr, Hüseyin İbni Muhammed et-Tırablûsî (1998) er-Risâletü’l-Hamîdiyye fî Hakîkati’d-Diyâneti’l-İslâmiyye ve Hakîkati’ş-Şerî‘ati’l-Muhammediyye. Muhammed el-Mu’tasım billâh el-Bağdâdî (yay.), Trablus: Dâru’l-İmân. Citino, Nathan J. (2008) “The Ottoman Legacy in Cold War Modernization,” International Journal of Middle East Studies 40/4 (November): 579–597. Claeys, Gregory (2010) Imperial Sceptics: British Critics of Empire, 1850–1920. Cambridge: Cambridge UP. Clark, J. C. D. (2012) “Secularization and Modernization: The Failure of A ‘Grand Narrative’,” The Historical Journal 55/1 (March): 161-194. Clayton, Gerald D. (1971) Britain and the Eastern Question: Missolonghi to Gallipoli. London: University of London Press. Coles, Paul (1968) The Ottoman Impact on Europe. London: Thames and Hudson. Cooper, Laurence D. (1999) Rousseau, Nature, and the Problem of the Good Life. University Park: Penn State UP. Cooperson, Michael (2017) “The Abbasid “Golden Age”: An Excavation,” AlʿUṣūr al-Wusṭā: The Journal of Middle East Medievalists 25/2: 41-65. Costa, Pietro-Zolo, Danilo (eds.) (2007) The Rule of Law, History, Theory and Criticism. Dordrecht: Springer. Costello, Paul (1993) World Historians and Their Goals: Twentieth-Century Answers to Modernism (DeKalb: Northern Illinois UP. Couto, Dejanirah (ed.) (2010) Harp ve Sulh: Avrupa ve Osmanlılar. Şirin Tekeli (trc.), İstanbul: Kitap. Cowles, Loyal (1990) “The Failure to Restrain Russia: Canning, Nesselrode, and the Greek Question, 1825–1827,” The International History Review 12/4 (November): 688–720. Cracraft, James (2003) The Revolution of Peter the Great. Cambridge: Harvard UP. —— (2004) The Petrine Revolution in Russian Culture. Cambridge: Harvard UP. Cremer, Albert (2013) “L’Empire Ottoman, Modèle de l’État Moderne? La Turquie Vue par des Auteurs Politiques du XVIe Siècle,” Comparaisons, Raisons, Raisons d’État. Les Politiques de la République des Lettres au Tournant du XVIIe Siècle, d’Armelle Lefebvre, (ed.), 37–74, Munich: R. Oldenbourg Verlag. Cromer, Earl of. (1908) Modern Egypt, I-II. New York: Macmillan. Cross, Anthony (1997) By the Banks of the Neva: Chapters from the Lives and Careers of the British in Eighteenth-Century Russia. Cambridge: Cambridge UP. 791 Cunningham, Allan (1993) Eastern Questions in the Nineteenth Century. Edward Ingram (ed.), London: Frank Cass. Curtis, Michael (2009) Orientalism and Islam: European Thinkers on Oriental Despotism in the Middle East and India. Cambridge: Cambridge UP. Curtius, Ernst Robert (1932) The Civilization of France: An Introduction. Olive Wyon (trs.), New York: The Macmillan. el-Cürcânî, Seyyid Şerîf (2003) Kitâbü’t-Ta‘rîfât. M. Abdurrahman el-Mar‘aşlı (yay.), Beyrût: Dâru’n-Nefâis. Çadırcı, Musa (1982) “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli ‘Tarîk-i İlmiyye’ye Dair Ceza Kânunname’si,” Tarih Araştırmaları Dergisi XIV(25): 139–161. Çakılcı, Diren (2017) “Unutulmuş Bir Seyâhat-i Hümâyûn: Sultan Abdülmecid’in Selanik Ziyareti,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 65/1: 63–98. Çalışır, M. Fatih (2011) “Decline of a ‹Myth’: Perspectives on the Ottoman ‹Decline’,” Tarih Okulu 9: 37-60. Çelik, Hüseyin (1993) Ali Suavi. Ankara: Kültür Bakanlığı. —— (1994) Ali Suavi ve Dönemi. İstanbul: İletişim. —— (2002) Bir Medeniyet Analizi: Türk Yanlısı İngilizlerin Osmanlı’ya Bakışı. İstanbul: Ufuk. Çelik, Yüksel (2005) Hüsrev Mehmet Paşa Siyasi Hayatı ve Askeri Faaliyetleri (1756–1855) (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi). —— (2018) “II. Mahmud Devrinde İdari-Askeri Bir Üs: Rami Kışlası,” Osmanlı Araştırmaları 52: 227-266. Çelikel, Bülent (2013) “Gazâlî’nin Dönemindeki Ulemâya Yönelttiği Eleştiriler,” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13/2: 117-138. Çetin, Atilla (1999) Tunuslu Hayreddin Paşa. Ankara: Kültür Bakanlığı. Çetinsaya, Gökhan (2001) “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti”, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrûtiyet’in Birikimi. 54–71, İstanbul: İletişim. —— (2016) “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi,” Osmanlı Araştırmaları 47: 353–409. Çınar, Ali Osman (1992) Mehmed Emin Behic Efendi, Sevânihü’l-Levâyih (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi). Çıpa, H. Erdem (2017) The Making of Selim: Succession, Legitimacy, and Memory in the Early Modern Ottoman World. Bloomington & Indianapolis: Indiana UP. Çırakman, Aslı (2001) “From Tyranny to Despotism: The Enlightenment’s Unenlightened Image of the Turks,” International Journal of Middle East Studies 33/1 (February): 49-68. 792 —— (2002) From the “Terror of the World” to the “Sick Man of Europe”: European Images of Ottoman Empire and Society from the Sixteenth Century to the Nineteenth. New York: Peter Lang. Çiçek, Nazan (2010) The Young Ottomans: Turkish Critics of the Eastern Question in the Late Nineteenth Century. London: Tauris. Çidem, Merve (2017) “Tanzimat Döneminde Avrupa’ya Öğrenci Gönderme Sürecinde Ortaya Çıkan Sorunlar,” International Journal of Social Science 57/1 (Yaz): 579–586. Çitçi, Selahattin (2015) “Namık Kemal’in Eserlerinde Rusya ve Ruslar,” Türkiyat Mecmuası XXV/1 (Bahar): 29–56. Dadan, Ali (2006) “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sefirlerinin Avrupa Algısı (Kâfirlerin Cenneti),” Marife 6/3 (Kış): 269–281. Dağıstânî, Ömer Ziyâeddin (1326-1908) Hadîs-i Erbaîn fi Hukûki’s-Selâtîn. İstanbul. Dainotto, Roberto (2007) Europe (in Theory). Durham: Duke UP. Dalkıran, Sayın (1997) İbn-i Kemal ve Düşünce Tarihimiz. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı (OSAV). Dallal, Ahmad (2000) “Appropriating the Past: Twentieth-Century Reconstruction of Pre-Modern Islamic Thought,” Islamic Law and Society 7/3 (October): 325–358. Dallaway, James (1797) Constantinople Ancient and Modern, with Excursions to the Shores and Islands of the Archipelago. London: T. Bensley for T. Cadell. Danışman, Zuhuri-Gök, S. (1971) Osmanlı Padişahları. İstanbul: Zuhuri Danışman. Danişmend, İsmail Hâmi (1971) İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-V. İstanbul: Türkiye. —— (1979) Tarihî Hakikatler, I-II. İstanbul: Tercüman. Dankoff, Robert (2004) An Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi. Leiden: Brill. Darling, Linda (1996) Revenue-Raising and Legitimacy: Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560–1660. Leiden: Brill. —— (2008) “Political Change and Political Discourse in the Early Modern Mediterranean World,” The Journal of Interdisciplinary History 38/4 (Spring): 505–531. —— (2013) A History of Social Justice and Political Power in the Middle East: The Circle of Justice from Mesopotamia to Globalization. New York: Routledge. Davidson, Andrew Parks (1996) In the Shadow of History: The Passing of Lineage Society. London: Translations. Davies, Norman (1996) Europe: A History. Oxford: Oxford UP. 793 —— (2012) Vanished Kingdoms: The History of Half-Forgotten Europe. London: Penguin. Davison, Roderic H. (1963) Reform in the Ottoman Empire 1856–1876. Princeton: Princeton UP. —— (1986) “Halil Şerif Paşa: The Influence of Paris and the West on an Ottoman Diplomat,” Osmanlı Araştırmaları 6: 47-65. —— (1990) Essays in Ottoman and Turkish History, 1774–1923: The Impact of the West. USA: Saqi. Defterdar Sarı Mehmet Paşa (1969) Devlet Adamlarına Öğütler (Nesâyihu’l-Vüzerâ ve’l-Ümerâ). Hüseyin Ragıp Uğural (yay.) Ankara: Türk Tarih Kurumu. Deliyannis, Deborah Mauskopf (ed.) (2003) Historiography in the Middle Ages. Leiden: Brill. Demir, Ömer-Acar, Mustafa (2005) Sosyal Bilimler Sözcüğü. Ankara: Adres. Demir, Uğur (2015) “XVIII Yüzyılda Kaleme Alınan Avrupa Layihalarında Almanya ya Dair Bilgiler,” Marmara Türkiye-Almanya Araştırmaları Dergisi 4/1– 2: 1–27. Demiraj, Voltisa (2001) Newman and the Ottoman Turks (Master Thesis, Bilkent University). Demirel, Fatmagül (2007) II. Abdülhamid Döneminde Sansür. İstanbul: Bağlam. Demirel, Harun Reşit (2005) “Dağıstanî ve “Hadis-i Erbaîn fî Hukûki Selâtîn” İsimli Risâlesi,” Dinî Araştırmalar 7/21 (Haziran): 265-276. Deringil, Selim (1991) “Legitimacy Structures in the Ottoman State: The Reign of Abdülhamid II,” International Journal of Middle East Studies 23/3 (August): 345–359. —— (1993) “The Invention of Tradition as Public Image in the Late Ottoman Empire, 1808–1908,” Comparative Studies in Society and History 35/1 ( January): 3–29. —— (1999) Well-protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876–1909. London: I.B. Tauris. —— (2000) The Ottomans, the Turks, and World Politics: Collected Studies. Istanbul: ISIS. —— (2012) Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge UP. —— (2014) İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876–1909). İstanbul: Doğan. —— (2016) Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet. İstanbul: İletişim. Dığıroğlu, Filiz (2017) “II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslamî Metinleri Kim Üretir?- I,” International Journal of History Studies 9/1 (Mart): 85-110. 794 —— (2018) “II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslamî Metinleri Kim Üretir?- II,” Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 54 (Haziran): 1-44. Dilbaz, Mahmut (2008) Ulemanın Islahatlara Yaklaşımı Bağlamında Kevkebü’l-Mes‘ûd fî Kevkebeti’l-Cünûd Adlı Eserin Metin ve Tahlili (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi). —— (2014) Askerî Modernleşmenin Dinî Müdafaası: Es’ad Efendi’nin Şerhli EsSa’yü’l-Mahmûd Tercümesi. İstanbul: Dergâh. Dilçin, Cem (1993) “Şeyh Gâlib’in Şiirlerinde III. Selim ve Nizâm-ı Cedit,” Türkoloji Dergisi XI/1: 208–219. Dixon, Simon (1999) The Modernisation of Russia 1676–1825. Cambridge: Cambridge UP. Djafar-Pour, Ali (1977) Nâdir Şah Devrinde Osmanlı-İran Münasebetleri (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi). Djait, Hichem (1985) Europe and Islam: Cultures and Modernity. Peter Heinegg (trs.), Berkeley: University of California Press. Doğan, Lütfi (2000) Keçecizâde İzzet Mollâ’nın Islâh-ı Nizâm-ı Devlete Dâir Risâle Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve Edisyon Kritiği (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Donbay, Ali (1992) Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesindeki Makaleleri (Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi). Douzinas, Costas (2013) Philosophy and Resistance in the Crisis Greece and the Future of Europe. Cambridge: Polity. Dower, Nigel-Williams, John (eds.) (2002) Global Citizenship: A Critical Introduction. New York: Routledge. Döllinger, Ignaz von (1862) The Church and the Churches; Or, the Papacy and the Temporal Power. William Bernard MacCabe (trs.). London: Hurst & Blacken. Dönmez, Ahmet (‎2011) “Mustafa Reşid Paşa’nın İkinci Londra Elçiliği ve Tanzimat Reformlarına Dair Memorandumu,” Tarihin Peşinde 6: 1–20. Dönmez, Ahmet (‎2013) Osmanlı-İngiliz İlişkileri: Diplomasi ve Reform (1833– 1841) (Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi). Draper, John William (1876) History of the Intellectual Development of Europe, I-II. New York: Harper & Row. Duff, Mountstuart E. Grant (1876) The Eastern Question: An Address Delivered at Newcastle-on-Tyne on March 12, 1878. Edinburgh: Edmonston & Douglas. Dukes, Paul (1982) The Making of Russian Absolutism 1613–1801. London: Longman. Dunthorne, Hugh-Wintle, Michael (eds.) (2012) The Historical Imagination in Nineteenth-Century Britain and the Low Countries. Leiden: Brill. 795 Dündar, A. Merthan (2006) Pan-İslâmizm’den Büyük Asyacılığa: Osmanlı İmparatorluğu, Japonya ve Orta Asya. İstanbul: Ötüken. Edelstein, Dan (2004) Restoring the Golden Age: Mythology in Revolutionary Ideologies and Culture (Doctoral Dissertation, University of Pennsylvania). Eggel, Dominic (2006) Imagining Europe in the Eighteenth Century: The Case of Herder. Geneva: Graduate Institute of International Studies. Eisenstadt, S. N. (1963) The Political Systems of Empires. New York: Free Press. —— (1966) Modernization: Protest and Change. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Ekbladh, David (2011) The Great American Mission: Modernization and the Construction of an American World Order. Princeton: Princeton UP. Ekinci, Ekrem Buğra (2017) Sultan Abdülhamid’in Son Zevcesi Behice Sultan’la Altı Ay. İstanbul: Timaş. Eliaçık, Muhittin (2018) “Kayseri Uleması Tarafından Sultan II. Abdülhamid’e Sunulan Teşekkürnâme,” Düşünen Şehir Dergisi 5 (Mart): 156-63. Elshakry, Marwa (2014) Reading Darwin in Arabic, 1860–1950. Chicago & London: University of Chicago Press. Embree, Ainslie T.-Gluck, Carol (eds.) (2015) Asia in Western and World History: A Guide for Teaching. New York: Routledge. Emil, Birol (1979) Mizancı Murad Bey Hayatı ve Eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Engelhardt, Édouard (1328) Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniye’nin Tarih-i Islâhâtı: 1826–1882. Ali Reşad (trc.), İstanbul: Kanaat Kütüphanesi. Engerman, David et al. (eds.) (2003) Staging Growth: Modernization, Development and the Global Cold War. Amherst: University of Massachusetts Press. Engin, Vahdettin (2005) II. Abdülhamid II ve Dış Politika. İstanbul: Yeditepe. Eraslan, Cezmi (1992) II. Abdülhamid ve İslâm Birliği: Osmanlı Devleti’nin İslâm Siyaseti, 1856–1908. İstanbul: Ötüken. Erdem, Gökhan (2008) Osmanlı İmparatorluğu’nda Sürekli Diplomasi’ye Geçiş Süreci (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi). Erdoğan, Aynur (2010) “Tanzimat Döneminde Yurt Dışına Öğrenci Gönderme Olgusu ve Osmanlı Modernleşmesine Etkileri,” Sosyoloji Dergisi 3/20: 121–151. —— (2013) Yurtdışı Eğitim ve Türk Modernleşmesi (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi). Erdoğan, Mustafa (2010) “Cemaat, Cemiyet ve Ulus Devlet,” Demokrasi Platformu 6–23/1 (Yaz): 1–14. Eren, Güler (yay.) (1999) Osmanlı Kültür ve Sanat, I-XII. Ankara: Yeni Türkiye. Ergenç, Özer (1982) “Osmanlı Klasik Dönemindeki “A’yan” ve “Eşraf” Üzerine Bazı Bilgiler,” Osmanlı Araştırmaları 3: 105-118. 796 Ergin, Osman (1957) “Sadraddîn Al Qunawi ve Eserleri,” Şarkiyat Mecmuası İstanbul II. Sayı: 63–90. Ergin, Osman Nuri (1942) Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun, Hayatı ve Şahsiyeti. İstanbul: Kenan Basımevi. —— (1977) Türk Maârif Tarihi, I-V. İstanbul: Eser. —— (1995) Mecelle-i Umur-i Belediyye. I-XII, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi. —— (2001) “İslâmiyet’in Hukûk-ı Beşere Hizmetleri,” İslâmî Araştırmalar 14/2: 316–336. Ergül, Ergin (2016) “Jean Bodin’in Devlet Teorisi Üzerindeki Osmanlı Etkisi,” Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 20/1: 303–46. Erimtan, Can (2008) Ottomans Looking West? The Origins of the Tulip Age and Its Development in Modern Turkey. London & New York: Tauris. Ermiş, Fatih (2013) A History of Ottoman Economic Thought: Developments before the Nineteenth Century. New York: Routledge. Eröz, Mehmet (1991) Yörükler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. er-Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman (1957) Râhatü’s-Sudûr ve Âyetüs-Sürûr. Ahmet Ateş (trc.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. Ersoy, Mehmed Âkif (2014) Safahat. M. Ertuğrul Düzdağ (yay.), İstanbul: Bağcılar Belediyesi. Eryılmaz, Bilal (1990) Osmanlı Devletinde Gayrımüslim Teb’anın Yönetimi. İstanbul: Risale. Eryılmaz, Bilal (1992) Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme. İstanbul: İşaret. Eryüksel, Ahmet (1990) İstanbul Kadılığı 213 Nolu Ferman Defterine Göre 1831– 1863 Senelerinde Sosyal ve İktisadi Hayata Dair Kararlar (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Erzurûmî, Osman Bedrüddîn (1994) Gülzâr-ı Sâminî Sohbetler, I-II. İstanbul: Marifet. Esen, Muammer (2012) Ehl-i Sünnet Kavramın Oluşum ve Gelişim Süreci. Ankara: Ankara Okulu. Evans, R.J.W.-Marchal, Guy P. (eds.) (2011) The Uses of the Middle Ages in Modern European States. History, Nationhood and the Search for Origins. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Fahmy, Khaled (2010) Paşa’nın Adamları: Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Ordu ve Modern Mısır. İstanbul Bilgi Üniversitesi. Falk, Avner (2010) Franks and Saracens: Reality and Fantasy in the Crusades. London: Karnac. Fang, Weigui (2019) Modern Notions of Civilization and Culture in China. Wei797 dong Wang (trs.), Singapore: Palgrave Macmillan. Fârâbî (2002) Kitâbü Ârâi Ehli’l-Medineti’l-Fâzıla. Albert Nasrî Nâder (yay.), Beyrût: Dâru’l-Meşrik. Farah, Caesar E. (2002) Arabs and Ottomans: A Checkered Relationship. Istanbul: ISIS. —— (2008) Abdülhamid II and the Muslim World. İstanbul: Foundation for Research on Islamic History, Art and History. Faroqhi, Suraiya (2004) The Ottoman Empire and the World around It. London: I. B. Tauris. Fazlur Rahman (1970) “Islamic Modernism: Its Scope, Method and Alternatives,” International Journal of Middle East Studies 1/4 (October): 317–33. —— (1984) Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition. Chicago: University of Chicago Press. —— (1992) Islam, 2nd ed. Chicago: University of Chicago Press. Fedayi, Cemal (2013) İmparatorluk Nasıl Yıkıldı Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Nasıl Geçildi. Ankara: Kadim. Ferec, Muhammed Hayr Ali (2012) Târîhu Mustalahi’s-Sünneti ve Delâletühû. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye. Figes, Orlando (2002) Natasha’s Dance: A Cultural History of Russia. New York: Metropolitan. —— (2011a) The Crimean War: A History. New York: Metropolitan. —— (2011b) Crimea: The Last Crusade. London: Penguin. Findley, Carter Vaughn (1980) Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire. Princeton: Princeton UP. —— (1982) “The Advent of Ideology in the Islamic Middle East,” Studia Islamica Part I, 55/143–169; Part II, 56/147–180. —— (1989) Ottoman Civil Officialdom: A Social History. Princeton: Princeton UP. —— (1995) “Ebū Bekir Rātib’s Vienna Embassy Narrative: Discovering Austria or Propagandizing for Reform in Istanbul?” Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 85: 41–80. —— (1998) “An Ottoman Occidentalist in Europe: Ahmed Midhat Meets Madame Gülnar, 1889,” The American Historical Review 103/1 (February): 15–49. —— (1999) Ahmed Mithat Efendi Avrupa’da. Ayşen Anadol (trc.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt. —— (2010) Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity: A History, 1789–2007. New Haven: Yale UP. —— (2019) Enlightening Europe on Islam and the Ottomans: Mouradgea d’Ohsson and His Masterpiece. Leiden: Brill. Firges, Pascal W. (2017) French Revolutionaries in the Ottoman Empire: Political 798 Culture, Diplomacy, and the Limits of Universal Revolution, 1792–1798. Oxford: Oxford UP. Fitzgerald, Timothy (2007) Discourse on Civility and Barbarity: A Critical History of Religion and Related Categories. Oxford: Oxford UP. Flaman Hukukçu (1895) “Osmanlı Devletindeki Islâhât-ı Kânûniyye Unvanlı İmzasız Bir Lâyiha,” BOA,YEE,10/58, 6 Rebiyülahir 1327. Fleischer, Cornell H. (1968) Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Âlî (1541–1600). Princeton: Princeton UP. —— (1983) “Royal Authority, Dynastic Cyclism, and Ibn Khaldunism’ in Seventeenth- Century Ottoman Letters,” Journal of Asian and African Studies XVIII/3–4 ( January): 198–220. —— (1992) “The Lawgiver as Messiah: The Making of the Imperial Image in the Reign of Süleymān,” Süleymān the Magnificent and His Time, Gilles Veinstein (ed.), 159–174, Paris: Documentation Française. Fletcher. Richard (1997) The Barbarian Conversion: From Paganism to Christianity. New York: Henry Holt. Fortna, Benjamin C. (2002) Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire. London: Oxford UP. Frangsmyr, Tore-Heilbron, John L.-Rider, Robin E. (eds.) (1990) The Quantifying Spirit in the Eighteenth Century. Berkeley: University of California Press. Frary, Lucien J.-Kozelsky, Mara (eds.) (2014) Russian-Ottoman Borderlands: The Eastern Question Reconsidered. Madison: University of Wisconsin Press. Fraser, Russell A. (1973) The Dark Ages and the Age of Gold. Princeton: Princeton UP. Freeman, Edward A. (1877) The Ottoman Power in Europe, Its Nature, Its Growth, and Its Decline. London: Macmillan. —— (1877) The Turks in Europe. London & Belfast: William Mullan & Son. Freidel, Frank (1947) Francis Lieber: Nineteenth-Century Liberal. Baton Rouge: Louisiana State UP. —— (1956) “Francis Lieber: Transmitter of European Ideas to America,” Bulletin of the John Rylands Library Manchester 38/2: 342–59. Frelinghuysen, Theodore (1845) Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Thirty-Sixth Annual Meeting, Held in Boston, Massachusetts, September 9–12, 1845. Boston: T. R. Marvin. Frye, Richard N. (ed.) (1951) The Near East and the Great Powers. Cambridge: Harvard UP. Fuchs, Barbara-Weissbourd, Emily (eds.) (2015) Representing Imperial Rivalry in the Early Modern Mediterranean. Toronto: University of Toronto. 799 Fuller, Thomas (1840) Historie of the Holy Warre. London: W. Pickering. Garcia, Humberto (2012) Islam and the English Enlightenment, 1670–1840. Baltimore: Johns Hopkins UP. Garner, Roberta (1990) “Jacob Burckhardt as a Theorist of Modernity: Reading The Civilization of the Renaissance in Italy,” Sociological Theory 8/1 (Spring): 48–57. Gawrych, Geoge W. (1987) “Şeyh Gālib and Selim III: Mevlevism and the Nizam-ı Cedit,” International Journal of Turkish Studies 4 (Summer): 91–114. Gay, Peter (1966) The Enlightenment: The Rise of Modern Paganism. New York: Alfred A. Knopf. el-Gazâlî, Ebû Hâmid M. (2009a) Fezâihu’l-Bâtıniyye. Muhammed Ali el-Kutb (yay.), Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye. —— (2009b) el-İktisâd fi’l-İ‘tikâd. Mustafa Abdülcevâd ‘Imrân (yay.), Kâhire: Dâru’l-Besâir. —— (1999) el-Maksadü’l-Esnâ Şerhu Esmâillâhi’l-Husnâ. Mahmûd Bîcû (yay.). Dımaşk: Sabah. Gel, Mehmet (2010) XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Toplumunun Dinî Meselelerine Muhalif Bir Yaklaşım: Şeyhülislam Çivizâde Muhyiddin Mehmet Efendi ve Fikirleri Üzerine Bir İnceleme (Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi). —— (2018) “Islâhat Çağında Osmanlı Halkının Dinî Hayatını ‘Islâh’a Yönelik Saçaklızâde’nin İlginç Bir Önerisi: ‘İlim ve ‘Amele Da’vet ve İcbâr,” Belleten LXXXII/293 (Nisan): 211-239. Gencer, Bedri (2000) “Osmanlı Siyasi Felsefe ve Rejimi: Kuruluşun 700. Yıldönümü Münasebetiyle Bir İcmal,” Akademik Araştırmalar Dergisi 2/4–5 (Şubat-Temmuz): 103–154. —— (2004) “Osmanlı’da Meşruiyet Tabakalaşmasının Oluşumu,” İstanbul Üniversitesi SBF Dergisi 30 (Mart): 65–100. —— (2010a) “Osmanlı İslâm Yorumu,” DoğuBatı 13/54: 61–95. —— (2010b) “Sovereignty and the Separation of Powers in John Locke,” The European Legacy 15/3 ( June): 323–339. —— (2013a) “Bir Müceddid Olarak Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî,” Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası Gümüşhânevî Sempozyumu, Hür Mahmut Yücer (yay.), 46-77, İstanbul: Bağcılar Belediyesi. —— (2013b) “İlahi Ekonomi Olarak Din,” Kün Edebiyat 5 (Mart-Nisan): 20-23. —— (2014) “Modern Medeniyet Tasavvuruna Giriş,” Medeniyet Araştırmaları Dergisi 1/1 (Ocak): 21–57. —— (2015) “Teodiseyi Aşan Gazâlî,” Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, Bayram Ali Çetinkaya (yay.), 6/675-696, İstanbul: İnsan. —— (2017) “Usûlden Esasa Türk Düşüncesi” Muhafazakâr Düşünce 14/51 (Ma800 yıs-Ağustos): 137–200. —— (2017a) İslâm’da Modernleşme, 1839–1939. Ankara: Doğu Batı. —— (2017b) “Keşf-i Kadimin Altı Kapısı,” Uluslararası İslâm Bilgeleri Zirvesi: İslâm’ın Evrensel Mesajı: Barış Adalet Özgürlük, Derya Aydın (yay.), İstanbul: Şanlıurfa Valiliği, 118–125. —— (2018a) “Tasavvufun Cemaat İnşası,” AKADEMİAR Akademik İslam Araştırmaları Dergisi 4 (Haziran): 85–144. —— (2018b) “İslâm Dünyasının Medeniyet İmtihanı,” Modernleşme Sürecinde Müslümanlar, Necmettin Çalışkan, 1–34, Ankara: Nobel. —— (2018c) “İslâm’da Müncî Yok Mehdî Var,” Star Açık Görüş (04 Kasım). Gencer, Mustafa (2009) “The Impact of Crimean War on Ottoman State, Reflections in German Press,” Tarihin Peşinde 2 (Aralık): 163–182. Genç, Mehmet (2014) Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken. Gençoğlu, Mustafa (2008) Osmanlı Devleti’nde Batı’ya Eğitim Amacıyla Gönderilenler (1830- 1908) -Bir Grup Biyografisi Araştırması (Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi). —— (2014) “Sultan II. Abdulhamit’in Yurt Dışı Eğitim Politikası,” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4/2: 33–73. Gephardt, Katarina (2014) The Idea of Europe in British Travel Narratives, 1789– 1914. Farnham: Ashgate. Germanus, Julius (1933) “The Role of the Turks in Islam,” Islamic Culture VII/4 (October 1933): 519–532, VIII/1 ( January 1934): 1–14. Gerrans, Philip (2004) “The Disposition of Things: Spontaneous Order in the Esprit des Lois,” The European Legacy 9/6: 751–765. Ghazvinian, John H. (2003) “ ‘A Certain Tickling Humour’: English Travellers, 1560-1660 (Doctoral Dissertation, The University of Oxford, Trinity) Ghosh, Peter (2014) Max Weber and “The Protestant Ethic”: Twin Histories. Oxford: Oxford UP. Gibb, Hamilton Alexander Ruskeen (1978) [1947] Modern Trends in Islam. New York: Octagon. —— (ed.) (1932) Whither Islam: A Survey of Modern Movements in the Moslem World. London: Victor Gollancez. —— (ed.) (1982) Studies on the Civilization of Islam. Princeton: Princeton UP. —— -Bowen, Harold (1963 1950–1957) Islamic Society and the West: A Study of the Impact of Western Civilization on Moslem Culture in the Near East, I-II. Oxford: Oxford UP. Gill, Graeme (2003) The Nature and Development of the Modern State. Basingsto801 ke: Palgrave Macmillan. Gilman, Nils (2003) Mandarins of the Future: Modernization Theory in Cold War America. Baltimore: Johns Hopkins UP. Gilson, Bernard (1984) The Conceptual System of Sovereign Equality. Leuven: Peeters. Giray, Muharrem (1961) Şanlı Harbiye’nin Tarihi. İstanbul: Hilmi. Glacken, Clarence J. (1967) Traces on the Rhodian Shore: Nature and Culture in Western Thought from Ancient Times to the End of the Eighteenth Century. Berkeley: University of California Press. Gleason, John Howes (1950) The Genesis of Russophobia in Great Britain: A Study of the Interaction of Policy and Opinion. Cambridge: Harvard UP. Glenny, Misha (2012) The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers 1804– 2012. Toronto: House of Anansi Press. Goffman, Daniel (2002) The Ottoman Empire and Early Modern Europe. Cambridge: Cambridge UP. Gold, Milton (1961) “Toynbee on the Turks in the Near and Middle East,” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 3/4 (October): 77–99. Goldstone, Jack A. (1988) “East and West in the Seventeenth Century: Political Crises in Stuart England, Ottoman Turkey, and Ming China,” Comparative Studies in Society and History 30 ( January): 103–42. —— (2016) Revolution and Rebellion in the Early Modern World. New York: Routledge. Gommers, Peter (2001) Europe: What’s in a Name? Geography, Mythos, Arts. Leuven UP. Gong, Gerrit W. (1984) The Standard of ‘Civilization’ in International Society. Oxford: Clarendon. Gorman, Daniel (2012) The Emergence of International Society in the 1920s. Cambridge: Cambridge UP. Gossip, Robert (1878) Turkey and Russia. Their Races, History, and Wars. Embracing a Graphic Account of the Great Crimean War and of the Russo-Turkish War, I-II. Edinburgh: Thomas C. Jack Grange. Göçek, Fatma M. (1987) East Encounters West: France and the Ottoman Empire in the Eighteenth Century. Oxford: Oxford UP. —— (1996) Rise of the Bourgeoisie Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change. New York: Oxford UP. Göçgün, Önder (1987) Namık Kemal. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Gök, Hayrullah (2005) Arşiv Belgeleri Işığında Kara Harp Okulu Tarihi (Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi). 802 Gök, Nejdet (2012) “Mütercim Halîmî Efendi’nin Notları Çerçevesinde Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati ve Sonuçları,” Tarihin Peşinde 7: 165–188. Gökalp, Ziya (1981) Makaleler VIII. Ferit Ragıp Tuncor (yay.), Ankara: Kültür Bakanlığı.‎ —— (2007) Bütün Eserleri Kitaplar 1. M. Sabri Koz, (yay.), İstanbul: Yapı Kredi. Gökyay, Orhan Şaik (1982) Destursuz Bağa Girenler. İstanbul: Dergâh. Gölbaşı, Edip (2008) The Yezidis and the Ottoman State: Modern Power, Military Conscription, and Conversion Policies, 1830-1909 (Master’s Thesis, Bogaziçi University). —— (2009) “Heretik Aşiretler ve II. Abdülhamid Rejimi: Zorunlu Askerlik Meselesi ve İhtida Siyaseti Odağında Yezidiler ve Osmanlı İdaresi,” Tarih Toplum ve Yeni Yaklaşımlar 9 (Güz): 87-156. Göze, Haluk Necdet (1964) Modernism and Traditionalism in the Ottoman Empire, 1790–1922 (Doctoral Dissertation, The American University). Gözler, Kemal (2008) Anayasa Hukukuna Giriş. Bursa: Ekin. Grant, Jonathan (1999) “Rethinking the Ottoman Decline: Military Technology Diffusion in the Ottoman Empire, Fifteenth to Eighteenth Centuries,” Journal of World History 10/1 (Spring): 179–201. Greene, Frederick Davis (1896) Armenian Massacres or The Sword of Mohammed. Philadelphia: American Oxford. Grenholm, Carl-Henric-Gunner, Göran (eds.) (2014) Lutheran Identity and Political Theology. Eugene: Pickwick. Griffiths, John (ed.) (1859) The Two Books of Homilies, Appointed to be Read in Churches. Oxford: The UP. Grimmer-Solem, Erik (2005) “German Social Science, Meiji Conservatism and the Peculiarities of Japanese History,” Journal of World History 16/2 ( June): 187–222. Grosrichard, Alain (1998) The Sultan’s Court: European Fantasies of the East. Liz Heron (trs.), New York: Verso. Gule, Lars-Storebo, Oddvar (eds.) (1993) Development and Modernity. Perspectives on Western Theories of Modernisation. Bergen: Ariadne. Gungwu, Wang (1984) “The Chinese Urge To Civilize: Reflections On Change,” Journal of Asian History 18/1: 1–34. Gusfield, Joseph R. (1967) “Tradition and Modernity: Misplaced Polarities in the Study of Social Change,” American Journal of Sociology 72/4 ( January): 351–362. Gül, Halim (2003) Mesnevî’de Kur’ânî Referanslar ve Kur’ân Ayetlerine Getirilen İşârî Yorumlar (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi). 803 Güldöşüren, Arzu (2013) II. Mahmud Dönemi Osmanlı Ulemâsı (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi). Güler, Ruhi (2006) Tanzimat’tan II. Meşrûtiyet’e ‘Medeniyet’ Anlayışının Evrimi (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi). Güler, Turgut (2014) Cihângîr Tûğlar Selîmnâme. İstanbul: Ötüken. Gülsoy, Ufuk (2000) Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni. İstanbul: Simurg. Gültepe, Necati (2009) Mührün Gücü İlk Türk İslam Devletlerinde ve Osmanlılarda Bürokrasi. İstanbul: Ötüken. Güman, Osman (2014) “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İlmihal Literatürü (18391922),” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23: 167-211. Gümüş, Musa (2015) “Leh ve Macar Mültecilerinin Osmanlı Devleti’ne Sığınması Beyin Göçü Olarak Değerlendirilebilir mi,” Tarih Okulu Dergisi VIII/23: 363–387. Günaltay, M. Şemseddin (1938) “İslam Dünyasının İnhitâtı Sebebi Selçuk İstilası mıdır?” Belleten II/5-6 (II. Kanun-Nisan): 73–88. Günay, Bekir (1992) Mehmed Sadık Rifat Paşa’nın Hayatı, Eserleri ve Görüşleri (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Günay, Namidâr (1990) Nâmık Kemâl’in Tasvîr-i Efkâr ve Diyojen Gazetelerindeki Makaleleri (Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi). Günaydın, İhsan-Kuzudişli, Ali-Çatak, Adem (yay.) (2014) I. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ankara: Gümüşhane Üniversitesi. Gündüz, İrfan (1984) Gümüşhânevî Ahmed Ziyaüddin: Hayatı-Eserleri-Tarikat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarikatı. İstanbul: Seha. —— (1989a) Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. İstanbul: Seha. —— (1989b) “Sadreddin Konevi’nin eş-Şeceretü’n-Nu’maniyye fi’d-Devleti’l- Osmaniyye’ye Yaptığı Şerhin Değerlendirilmesi,” Selçuk Dergisi 4, (Ocak): 101–111. Gündüz, Mustafa (2012) Eğitimci Yönüyle Ahmed Cevdet Paşa. Ankara: Doğu Batı. Gürel, Perin E. (2017) The Limits of Westernization: A Cultural History of America in Turkey. New York: Columbia UP. Gürer, Ahmet Şamil (2014) “Tanzimat Döneminde Sarıyerli Hoca Sâdık Efendi Vakası,” Türkoloji Araştırmaları 9/7: 41-50. Gürler, Kadir (2010) Türk Modernleşmesi Sürecinde İktidar ve Din: Hadisin Sosyo-Politik Bağlamı ve Meşrûlaştırma. Ankara: Sarkaç. Hadden, Richard W. (1994) On the Shoulders of Merchants: Exchange and the Mathematical Conception of Nature in Early Modern Europe. Albany: State University of New York Press. 804 el-Hâdimî, Ebu Saîd Muhammed (2011) el-Berîkatü’l-Mahmûdiyye f î Şerhi’t-Tarîkati’l-Muhammediyye, I-V. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye. Hakyemez, Cemil (2014) Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı. İstanbul: Kitap. Halas, Elzbieta (1995) “Robert Morrison Maclver (1882–1960) on Temporality and Understanding of Social Phenomena,” Polish Sociological Review 109: 5–14. Halas, Elzbieta (2001) “How Robert M. MacIver Was Forgotten: Columbia And American Sociology in A New Light, 1929–1950,” Journal of the History of the Behavioral Sciences 37/1 (Winter): 27–43. Hale, William (1994) Turkish Politics and the Military. London: Routledge. Halikiopoulou, Daphne-Vasilopoulou, Sofia (eds.) (2013) Nationalism and Globalisation: Conflicting or Complementary? London: Routledge. Halpern, Manfred (1963) The Politics of Social Change in the Middle East and North Africa. Princeton: Princeton UP. Halton, Eugene (2014) From the Axial Age to the Moral Revolution: John Stuart-Glennie, Karl Jaspers, and a New Understanding of the Idea. New York: Palgrave Macmillan. Hamidullah, Muhammad (1996) Muslim Conduct of State: Being A Treatise of Muslim Public International Law, Consisting of The Laws of Peace, War and Neutrality, Together With Precedents From Orthodox Practice and Preceded by A Historical and General Introduction. 7th ed. Lahore: Sh. Muhammad Ashraf. Hammond, J. L. ( John Lawrence)-Hammond, Barbara (1920) The Town Labourer, 1760–1832: The New Civilisation. London: Longmans, Green. Hanaoka, Mimi (2016) Authority and Identity in Medieval Islamic Historiography. New York: Cambridge UP. Haney, David Paul (2008) The Americanization of Social Science: Intellectuals and Public Responsibility in the Postwar United States. Philadelphia: Temple UP. Hanioğlu, Mehmet Şükrü (1981) Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal. —— (1986) Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakkî Cemiyeti ve Jön Türklük (1889–1902). İstanbul: İletişim. —— (1997) “Garbcılar: Their Attitudes Toward Religion and Their Impact on the Official Ideology of the Turkish Republic,” Studia Islamica 86/2 (August): 133–158. —— (2001) Preparation for A Revolution: The Young Turks, 1902–1908. New York: Oxford UP. Hanson, Brad (1983) “The “Westoxication” of Iran: Depictions and Reactions of Behrangi, al-e Ahmad, and Shariati,” International Journal of Middle East Studies 15/1 (February): 1-23. 805 Hasan Hilmi Efendi (1981) Tarikat Ehlinin El Kitabı (Miftâhu’l-Ârifîn). İrfan Gündüz-Hasan Ege (yay.), İstanbul: Şelale. Hassan, Ümit (1977) İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. —— (2005) Osmanlı: Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk-İdeoloji’ye. İstanbul: İletişim. Hathaway, Jane (1996) “Problems of Periodization in Ottoman History: The Fifteenth through the Eighteenth Centuries,” Turkish Studies Association Bulletin XX/2 (Fall): 25–31. —— (2004) “Rewriting Eighteenth-Century Ottoman History,” Mediterranean Historical Review 19/1 ( June): 29–53. Hawthorn, Geoffrey (1994) Enlightenment and Despair: A History of Social Theory. Cambridge: Cambridge UP. Haynes, Holly (2003) The History of Make-Believe: Tacitus on Imperial Rome. Berkeley: University of California Press. Haynes, Jonathan (1983) “Two Seventeenth Century Perspectives on the Middle East: George Sandys and Sir Henry Blount,” Alif: Journal of Comparative Poetics 3 The Self and the Other (Spring): 4–22. Hazai, George (1987) “The Image of Europe in Ottoman Historiography”, Turkish Culture, Continuity and Change, Sabri M. Akural (ed.), 71–74, Bloomington: Indiana University Turkish Studies. He, Chuanqi (2012) Modernization Science: The Principles and Methods of National Advancement. Berlin: Springer Verlag Headley, John M. (2008) The Europeanization of the World: On the Origins of Human Rights and Democracy. Princeton: Princeton UP. Heater, Derek (1996) World Citizenship and Government: Cosmopolitan Ideas in the History of Western Political Thought. Basingstoke: Macmillan. Heinberg, Richard (1995) Memories and Vision of Paradise: Exploring the Universal Myth of A Lost Golden Age. Wheaton: Quest. Hellmann, Gunther-Fahrmeir, Andreas-Vec, Milos (eds.) (2016) The Transformation of Foreign Policy: Drawing and Managing Boundaries from Antiquity to the Present. New York: Oxford UP. Hentsch, Thierry (1992) Imagining the Middle East. Fred A. Red (trs.), Montreal: Black Rose. Heper, Metin (1985) The State Tradition in Turkey. Walkington: The Eothen. —— (1987) ‘Introduction,” The State and Public Bureaucracies: A Comparative Perspective, Heper (ed.), Westport Connecticut: Greenwood. Heraclides, Alexis-Dialla, Ada (2015) Humanitarian Intervention in the Long Nineteenth Century: Setting the Precedent. Manchester: Manchester UP. 806 Herberstein, Sigismund von (1851–52) Notes Upon Russia, I-II. London: Hakluyt Society. Herman, Arthur (1997) The Idea of Decline in Western History. New York: The Free Press. Herzog, Christoph-Motika, Raoul (2000) “Orientalism “alla turca”: Late 19th / Early 20th Century Ottoman Voyages into the Muslim ‘Outback’ ,” Die Welt des Islams, New Series, 40/2, Ottoman Travels and Travel Accounts from an Earlier Age of Globalization ( July): 139–195. Hess, Andrew (1977) “Catastrophe or Continuity: Two Viewpoints on the Sixteenth Century Ottoman Crisis,” Turkish Studies Association Bulletin 2/3 (November): 1–2. —— (1985) “Islamic Civilization and the Legend of Political Failure,” Journal of Near Eastern Studies 44/1 ( January): 27–39. Heyd, Uriel (1993) “The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmud II,” The Modern Middle East, Albert Hourani-Philip S. Khoury-Mary C. Wilson (eds.), 23–28, Berkeley: University of California Press. Hinojosa, Lynne Walhout (2009) The Renaissance, English Cultural Nationalism, and Modernism, 1860–1920. New York: Palgrave Macmillan. Hippocrates (1849) The Genuine Works of Hippocrates, I-II. Francis Adams (trs.). London: Sydenham Society. Hockey, Katherine M.-Horrell, David G. (eds.) (2018) Ethnicity, Race, Religion: Identities and Ideologies in Early Jewish and Christian Texts and in Modern Biblical Scholarship. London & New York: Bloomsbury T&T Clark. Hodgen, Margaret T. (1964) Early Anthropology in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Hodgson, Marshall G. S. (1977) The Venture of Islam: Conscience and History in World Civilization, I-III. Chicago: University of Chicago Press. —— (1996) Rethinking World History: Essays on Europe, Islam and World History. New York: Cambridge UP. Holbrook, Victoria Rowe (1994) The Unreadable Shores of Love: Turkish Modernity and Mystic Romance. Austin: University of Texas Press. Holland, Alan J. (ed.) (1985) Philosophy Its History and Historiography. Dordrecht: Reidel. Holland, Ben (2017) The Moral Person of the State. Cambridge: Cambridge UP. Horton, Thomas Galland (1854) Turkey: The People, Country, and Government. London: Mason. Hosking, Geoffrey (2012) Russia and the Russians: A History. Cambridge: Harvard UP. 807 Hourani, Albert Habib (1993) [1962] Arabic Thought in the Liberal Age 17981939. Cambridge: Cambridge UP. Housley, Norman (2001) Crusading and Warfare in Medieval and Renaissance Europe. Aldershot: Ashgate. —— (2002) Religious Warfare in Europe, 1400–1536. Oxford: Oxford UP. —— (2012) Crusading and the Ottoman Threat, 1453–1505. Oxford: Oxford UP. Houssaie, Abraham-Nicolas Amelot de la (1677) The History of the Government of Venice Wherein the Policies, Councils, Magistrates, and Laws of That State are Fully Related, and the Use of the Balloting Box Exactly Described. London: H.C. [Henry Cruttenden] for John Starkey. Howard, Douglas (1988) “Ottoman Historiography and the Literature of ‘Decline’ of the Sixteenth and Seventeenth Century,” Journal of Asian History 22/1: 52–77. Hsia, R. Po-chia-Lehmann, Hartmut (eds.) (1995) In and Out of the Ghetto: Jewish-Gentile Relations in Late Medieval and Early Modern Germany. Cambridge: Cambridge UP. Hughes, Lindsey (2000) Russia in the Age of Peter the Great. New Haven: Yale UP. Huntington, Samuel P. (1957) The Soldier and the State: The Theory of Civil-Military Relations. Boston: Harvard UP. —— (1971) “The Change to Change: Modernization, Development, and Politics,” Comparative Politics 3/3 (April): 283–322. Hurd, Elizabeth Shakman (2008) The Politics of Secularism in International Relations. Princeton: Princeton UP. Hutchings, Kevin (2007) “Ecocriticism in British Romantic Studies,” Literature Compass 4/1 ( January): 172–202. Hutter, Josep (2018) Avrupa’dan Hilalin Gölgesine Sığınanlar (1850) Bir Mültecinin Hatıratından. Bayram Nazır (yay.), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür. Idris, Murad (2018) War for Peace: Genealogies of a Violent Ideal in Western and Islamic Thought. New York: Oxford UP. Iggers, Georg G. (1970) The Cult of Authority: The Political Philosophy of the Saint-Simonians. The Hague: Martinus Nijhoff. —— -Wang, ‎Q. Edward-Mukherjee, Supriya (2013) A Global History of Modern Historiography. New York: Routledge. Imber, Colin (1997) Ebu’s-Su’ud: The Islamic Legal Tradition. Edinburgh: Edinburgh UP. —— (2002) The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power. New York: Palgrave Macmillan. Ingham, Patricia-Warren, Michelle R. (eds.) (2003) Postcolonial Moves: Medieval 808 Through Modern. New York: Palgrave Macmillan. Ingle, Harold N. (1976) Nesselrode and the Russian Rapprochement with Britain, 1836–1844. Berkeley: University of California Press. Ingram, Anders (2015) Writing the Ottomans: Turkish History in Early Modern England. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Ingram, Edward (1979) The Beginning of the Great Game in Asia, 1828–1834. New York: Oxford UP. Iriye, Akira-Saunier, Pierre-Yves (eds.) (2009) The Palgrave Dictionary of Transnational History: From the Mid–19th Century To The Present Day. Palgrave Macmillan. Irwin, Robert (1997) “Toynbee and Ibn Khaldun,” Middle Eastern Studies 33/3 ( July): 461–479. —— (2006) For Lust of Knowing: The Orientalists and Their Enemies. London: Allen Lane. —— (2018) Ibn Khaldun: An Intellectual Biography. Princeton: Princeton UP. Isaac, Benjamin (2017) Empire and Ideology in the Graeco-Roman World. Cambridge: Cambridge UP. Isin, Engin (2002) Being Political: Genealogies of Citizenship. Minneapolis: University of Minnesota Press. Isom-Verhaaren, Christine (2011) Allies with the Infidel: The Ottoman and French Alliance in the Sixteenth Century. New York: I. B. Tauris. —— -Schull, Kent F. (eds.) (2016) Living in the Ottoman Realm: Empire and Identity, 13th to 20th Centuries. Bloomington: Indiana UP. Işık, Zekeriya (2017) “19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Tarikatların Devlet Otoritesi Karşısındaki Tutumları,” Belleten 81/290 (Nisan): 191-226. Itzkowitz, Norman (1962) “Eighteenth Century Ottoman Realities,” Studia Islamica 16: 73–94. —— (1972) Ottoman Empire and Islamic Tradition. Chicago: University of Chicago Press. Iyigun, Murat (2015) War, Peace, and Prosperity in the Name of God: The Ottoman Role in Europe’s Socioeconomic Evolution. Chicago: University of Chicago Press. İbn Arabî, Muhyiddin-Konevî, Sadreddin (2018) eş-Şeceretü’n-Numâniyye f î’d-Devleti’l-‘Osmaniyye. Harun Çetin (trc.), İstanbul: IQ Kültür Sanat. İbn Haldûn (2015) Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldûn, I-III. I-II Pîrîzâde Mehmet Sâhib (trc.), III: Ahmed Cevdet (trc.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. İbni Kemal, Ahmed Şemseddin (1296) er-Risâletü’l-Münîre. İstanbul: Matbaa-i Sahhaf Ahmed Efendi. 809 İbni Teymiyye, Ahmed b. ‘Abdilhalîm b. ‘Abdisselâm (2003) İktizâu’s-Sırâti’l-Müstakîm li Muhâlefeti Ashâbi’l-Cahîm. Nâsır İbni ‘Abdilkerîm el-‘Akl (yay.), Riyâd: Dâru’l-Fazîle. İbrahim Cûdî Efendi (2006) Lügat-ı Cûdî. İsmail Parlatır-Belgin Tezcan Aksu-Nikolai Tufar (yay.), Ankara: Türk Dil Kurumu. İbrahim Şinasî (1960) Makaleler. Fevziye Abdullah Tansel (yay.), Ankara: Dün-Bugün. İğdemir, Uluğ (yay.) (1970) Kanunî Armağanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu. İldem, Arzu Etensel (2000) Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler ve Yunanlılar. İstanbul: Boyut. İmamoğlu, Abdullah Taha-Karataş, Veli (2016) “İrâde-i Seniyyeyi Hadislerle Desteklemek: II. Mahmud Dönemi Şeyhülislamlarından Yâsincizâde Abdülvehhâb Efendi ve Hulâsatu’l-Burhan fî İtaati’s-Sultan Adlı Risalesi,” Artuklu Akademi 3/1: 21-54. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal (1982) Son Sadrazamlar, I-IV. İstanbul: Dergâh. İnalcık, Halil (1964) “The Nature of Traditional Society: Turkey,” Political Modernization in Japan and Turkey, Robert E. Ward-Dankwart A. Rustow (eds.), 42-63, Princeton: Princeton UP. —— (1970) “The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy,” Studies in the Economic History of the Middle East, From the Rise of Islam to the Present Day, M.A. Cook (ed.), 207–18, London: Oxford UP. —— (1978) The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy. London: Variorum. —— (1986) “Arab-Turkish Relations in Historical Perspective (1260–1914),” Studies on Arab-Turkish Relations 1: 148–157. —— (1996) Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi. İstanbul: Eren. —— (1997) The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1800. London: Phoenix. —— (1998) Essays in Ottoman History. İstanbul: Eren. —— (2009–2016) Devlet–i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar, I-IV. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. —— (2010) Osmanlılar: Fütuhat, İmparatorluk, Avrupa İle İlişkiler. İstanbul: Timaş. —— (2017) The Ottoman Empire and Europe: The Ottoman Empire and Its Place in European History. İstanbul: Kronik. —— -Faroqhi, Suraiya-Quataert, Donald (eds.) (1997) An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. Cambridge: Cambridge UP. —— -Seyitdanlıoğlu, Mehmet (yay.) (2006) Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. İstanbul: Phoenix. 810 İnan, Abdülkadir (1998) Makaleler ve İncelemeler, I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu. İpşirli, Mehmet (1981) “Hasan Kâfî El-Akhisarî ve Devlet Düzenine Ait Eseri: Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Âlem,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 10–11 (1979/1980): 239–278. İrez, Feryal-Aksu, Hüsamettin (1992) Boğaziçi Sefarethaneleri. İstanbul: Yapı Kredi. İrtem, Süleyman Kani (1999) Şark Meselesi: Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi. Osman Selim Kocahanoğlu (yay.), İstanbul: Temel. —— (2003) Bilinmeyen Abdülhamid Hususî ve Siyasî Hayatı. Osman Selim Kocahanoğlu (yay.), İstanbul: Temel. İskilipli Muhammed Atıf (1976) Şeriat Medeniyeti: Medeniyet-i Şer’iyye ve Terakkiyat-ı Diniyye. Sadık Albayrak (yay.), İstanbul: Şamil. İslamoğlu, Huri (ed.) (2004) Constituting Modernity: Private Property in the East and West. New York: I. B. Tauris. İslamoğlu, Huricihan-Keyder, Çağlar (1977) “Agenda for Ottoman History,” Review 1: 31–56. Jackson, Peter (2017) The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion. New Haven: Yale UP. Jansen, Marius B. (2002) The Making of Modern Japan. Cambridge: The Belknap Press of the Harvard UP. Jedlicki, Jerzy (1999) A Suburb of Europe: Nineteenth-century Polish Approaches to Western Civilization. Budapest: Central European UP. Jelavich, Barbara (2004) Russia’s Balkan Entanglements, 1806–1914. New York: Cambridge UP. Jochmus, August (1883) The Syrian War and the Decline of the Ottoman Empire, 1840-1848; in Reports, Documents and Correspondences, Etc. Berlin: Albert Cohn. Jones, Griffith Hartwell (1903) The Dawn of European Civilization. London: Kegan Paul, Trench, Trubner. Jost-John T.-Major Brenda (eds.) (2001) The Psychology of Legitimacy: Emerging Perspectives on Ideology, Justice, and Intergroup Relations. Cambridge: Cambridge UP. Kaçmazoğlu, Hacı Bayram (2011) Türk Sosyoloji Tarihi III: Yeni Türkiye’de Sosyolojinin Düşünsel Ve Kurumsal Temelleri. İstanbul: Kitabevi. Kafadar, Cemal (1993) “The Myth of the Golden Age: Ottoman Historical Consciousness in the Post-Süleymanic Era,” Süleyman the Second and his Time, Halil İnalcik and Cemal Kafadar (eds.), 37–48, Istanbul: ISIS. —— (1994) “The Ottomans and Europe,” Handbook of European History, 1400– 811 1600: Late Middle Ages, Renaissance, and Reformation. Vol. 1: Structures and Assertions, Thomas A. Brady, Jr.-Heiko A. Oberman-James D. Tracy (eds.), 589–635, Leiden & New York: Brill. —— (1997–98) “The Question of Ottoman Decline,” Harvard Middle Eastern and Islamic. Review 4/1–2: 30–75. —— (2018) “Prelude to Ottoman Decline Consciousness: Monetary Turbulence at the End of the Sixteenth Century and the Intellectual Response,” Osmanlı Araştırmaları 51: 265–295. Kahn, Victoria (2014) The Future of Illusion: Political Theology and Early Modern Texts. Chicago: University of Chicago Press. Kaiser, Thomas (2000) “The Evil Empire? The Debate on Turkish Despotism in Eighteenth-Century French Political Culture,” The Journal of Modern History 72/1 (March): 6–34. Kanal, Hümmet (2014) “II. Abdülhamid Devrinde İstanbul Medreselerindeki Öğrencilerin Cerr Faaliyetleri,” Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD) III/2: 251-294. —— (2016) “Sultan II. Abdülhamid’in Osmanlı Eğitimine Yaptığı Önemli Bir Katkı: Emlâk-ı Hümâyûn’a İnşa Edilen Okullar,” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD) 40 (Güz): 151-176 Kantarcı, Şenol (2003) Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, I-III. İstanbul: ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü. Kapıcı, Özhan (2013a) “Bir Osmanlı Mollasının Fikir Dünyasından Fragmanlar: Keçecizâde İzzet Molla ve II. Mahmud Dönemi Osmanlı Siyaset Düşüncesi”, Osmanlı Araştırmaları 42: 275–315. —— (2013b) “ “Rus-ı Menhûs”: Osmanlı Tarihyazımında Moskof İmgesi,” 13th International Association of Ottoman Social and Economic History (IAOSEH), Alcalá de Henares, Spain1–5 Ekim 2013. Kaplan, Mehmed (1948) Namık Kemal Hayatı ve Eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. —— (1948) Tanzîr-i Telemak,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi III/1-2 (30 Kasım): 1-20. —— v.d. (yay.) (1974–1979) Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi, I-III. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Kara, İsmail (1987) Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi: Metinler-Kişiler, I-II. İstanbul: Risale. —— (1994) İslâmcıların Siyasi Görüşleri. İstanbul: İz. —— (1998) “Ulema-Siyaset İlişkilerine Dair Önemli Bir Metin: Muhalefet Yapmak/Muhalefete Katılmak,” Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 4: 1–25. 812 —— (2001) Bir Felsefe Dili Kurmak: Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: Dergâh. —— (2002–2014) İslâm Siyasî Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik: Hilâfet Risâleleri, I-VI. İstanbul: Klasik. —— (2005) “Turban and Fez: Ulema as Opposition,” Late Ottoman Society: the Intellectual Legacy, Elisabeth Özdalga (ed.), 162–200, London: Routledge Curzon. —— (2012) Din ile Modernleşme Arasında: Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. İstanbul: Dergâh. —— (yay.) (1992) Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi 3. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu. Kara, Seyfullah (2007) Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz. —— (2018) Anadolu Selçuklularında Din ve Medeniyet. Karabük: Deneme. Karaca, Nuray (2008) Pozitivizmin Erken Cumhuriyet Dönemine Etkisi. Ankara: Anı. Karadeniz, Yılmaz (2017a) Osmanlı ve İran’ın İngiliz Paraleli Cemaleddin Esedâbadi (Afgani). Ankara: Gece. —— (2017b) Islahat Görünümlü İngiliz İşgali’nin Safhaları: İran Örneği (18001925). Ankara: Gece. Karaer, Nihat (2003) Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati İle Osmanlı ve Batı Kamuoyundaki Yankıları (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi). —— (2015) “Paris’te İlk İkamet Elçiliğimiz Kuruluncaya Kadar (1797) Osmanlı-Fransız Diplomasi İlişkilerinin Genel Seyri,” OTAM Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 28/28 (Ocak): 65–85. Karakaya, Yılmaz (1996) Mustafa Rasih Efendi’nin 1793 Tarihli Rusya Sefâretnâmesi (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Karakuş, Sadık Emre (2018) “Edirne Şehir İdaresinin Bazı Özellikleri (17891839),” Rifat Özdemir’e Armağan, Rahmi Doğanay-Ahmet Çelik-Fatih Özçelik (yay.), 201-32, İstanbul: Hiperlink. Karal, Enver Ziya (1942) Nizam-ı Cedit’e Dair Layihalar,” Tarih Vesikaları I/86 (Nisan): 587–8. —— (1942) Selim III’ün Hatt-ı Hümâyûnları (Harpler ve İsyanlar). Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1946) Selim III’ün Hatt-ı Hümâyûnları-Nizam-ı Cedit 1789–1807. Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1954) “Devrim ve Lâiklik,” Lâiklik, Türk Devrim Ocakları (yay.), 63-75, İstanbul: Milli Tesânüt Birliği. —— (1970) Osmanlı Tarihi V: Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789–1856). 813 Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1976) Osmanlı Tarihi VI: Islahat Fermanı Devri (1856–1861). Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1983) Osmanlı Tarihi VII: Islahat Fermanı Devri (1861–1876). Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1988) Osmanlı Tarihi VIII: Birinci Meşrûtiyet ve İstibdat Devirleri (1876– 1907). Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1996) Osmanlı Tarihi IX: İkinci Meşrûtiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1876– 1907). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Karmi, Ilan (1986) The Tanzimat and the Non-Muslims: 1839–1878: The Implications of the Reforms in Nineteenth-Century Ottoman Empire on the Legal, Political, Economic and Social Status of Non-Muslims (Doctoral Dissertation, The University of Wisconsin, Madison). Karpat, Kemal H. (1959) Turkey’s Politics: The Transition to a Multi-Party System. Princeton: Princeton UP. —— (1974) The Ottoman State and Its Place in the World History. Leiden: Brill. —— (1987) “Pan-İslamizm ve II. Abdülhamid: Yanlış Bir Görüşün Düzeltilmesi,” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 48 (Haziran): 13–35. —— (2001) The Politicization of Islam: Reconstructing Identity State Faith and Community in the Late Ottoman State. Oxford: Oxford UP. —— (2002) Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and Essays. Leiden: Brill. —— (2004) Studies on Turkish Politics and Society: Selected Articles and Essays. Leiden: Brill. Kassab, Elizabeth Suzanne (2009) Contemporary Arab Thought: Cultural Critique in Comparative Perspective. New York: Columbia UP. Kâşânî, İzzeddîn (2010) Tasavvufun Ana Esasları. Hakkı Uygur (çev.), İstanbul: Kurtuba. Katırcıoğlu, Nurhan Fatma (1984) “The Ottoman Ayan, 1550-1812: A Struggle for Legitimacy,” (Master Thesis, University of Wisconsin, Madison), Kâtip Çelebi (2016) Siyaset Nazariyesi: Düstûru’l Amel li Islâhi’l Halel. Ensar Köse (yay.), İstanbul: Büyüyen Ay. Kautsky, John H. (ed.) (1962) Political Change in Underdeveloped Countries: Nationalism and Communism. New York: Wiley. Kavak, Özgür (2011) “İki Âlim, İki Halife Adayı: Cüveynî’nin Nizâmülmük’ü, Gazzalî’nin Müstazhir’i,” Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 16/31: 35-66. Kaya, Gökhan (2015) “Bürokratik Nüfûza Karşı Monarşik Egemenliği Yeniden Kurgulamak Üzerine Bir Girişim: Mahmud Nedim Paşa’nın Görüşlerinde Ahlâk ve Devlet İdaresi,” OTAM Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Mer814 kezi Dergisi 38 (Güz): 55–94. Kaynar, Reşat (1985) Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Kazan, Şevkiye (2009) “Klâsik Türk Şairlerinin Dilinden Beddualar,” Turkish Studies 4/2 (Kış): 777–821. Kazvinî, Hamdullah Müstevfî-i (2018) Târih-i Güzide. Mürsel Öztürk (trc.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. Keçecizâde İzzet Mollâ (2005) Dîvân-ı Bahâr-ı Efkâr. Ömür Ceylan, Ozan Yılmaz (yay.). İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı. Keddie, Nikki R. (1969) “Pan-Islam as Proto-Nationalism,” The Journal of Modern History 41/1 (March): 17–28. —— (1972) Sayyid Jamal Al-Din “Al-Afghani”: A Political Biography. Berkeley: University of California Press. Keller, Marcus-Irigoyen-García, Javier (eds.) (2016) The Dialectics of Orientalism in Early Modern Europe. New York: Palgrave Macmillan. Kelly, Gary-Applegate, Edd (eds.) (1996) British Reform Writers, 1789–1832. Detroit: Gale Research. Kelly, Matthew (2008) “The Fall of Decline: the Decline Paradigm and its Lessons,” Revue IBLA Institut des Belles Lettres Arabes 201/1 ( January): 101–117. Kenan, Seyfi (yay.) (2010a) Osmanlılar ve Avrupa: Seyahat, Karşılaşma ve Etkileşim Erken Klasik Dönemden XVIII. Yüzyıl Sonuna Kadar. İstanbul: TDV İSAM. —— (yay.) (2010b) Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi. İstanbul: TDV İSAM. Kerimi, Fatih (2001) İstanbul Mektupları. Fazıl Gökçek (yay.), İstanbul: Çağrı. Kerner, Robert J. (1937) “Russia’s New Policy in the Near East after the Peace of Adrianople; Including the Text of the Protocol of 16 September 1829,” Cambridge Historical Journal 5/3: 280–290. Keskintaş, Orhan (2018) Adalet, Ahlâk ve Nizam: Osmanlı Siyasetnameleri. İstanbul: İletişim. Khadduri, Majid (1955) War and Peace in the Law of Islam. Baltimore: Johns Hopkins UP. Khalifa Abdul Hakim (1953, 1980) Islamic Ideology: The Fundamental Beliefs and Principles of Islam and Their Application to Practical Life. Lahore: Institute of Islamic Culture. Khan, H. A. (ed.) (1994) The Birth of the European Identity: The Europe-Asia Contrast in Greek Thought 490–322 B.C. Nottingham: Nottingham UP. Khoury, Dina Rizk (1997) State and Provincial Society in the Ottoman Empire: Mosul, 1540–1834. Cambridge: Cambridge UP. 815 Kılıç, Rüya (2006) “Osmanlı Devleti’nde Yönetim-Nakşbendi İlişkisine Farklı Bir Bakış: Hâlidî Sürgünleri,” Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 17: 103–119. Kınalızâde Alî Çelebî (2014) Ahlâk-ı ‘Alâî. Mustafa Koç (yay.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. Kırımî-zâde Mehmed Neş’et (2006) Kırımî-zâde Mehmed Neş’et Efendi tarafından Sultan İkinci Abdülhamîd Han’a Takdim Edilen Jurnallerin Tahkîk Raporları. Raşit Gündoğdu, Kemal Erkan, Ahmet Temiz (yay.), İstanbul: Çamlıca. Kırlı, Cengiz (2009) Sultan ve Kamuoyu: Osmanlı Modernleşme Sürecinde “Havadis Jurnalleri” 1840-1844. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. Kırmızı, Abdülhamit (2013) “Sultan II. Abdülhamid’in Kişiliğinde Süreklilik ve Kopuş,” Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Coşkun Yılmaz (yay.), 17-30. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi. Kırpık, Cevdet (2016) Osmanlı’da Şehzade Eğitimi. İstanbul: Ötüken. Kısakürek, Necip Fazıl (1973) Moskof. İstanbul: Toker. Kilzer, Ernest-Ross, Eva J. (1954) Western Social Thought. Milwaukee: Bruce. King, Desmond-Le Galès, Patrick (2017) Reconfiguring European States in Crisis. Oxford: Oxford UP. King, Richard (1999) Orientalism and Religion: Postcolonial Theory, India, and ‘The Mystic East’. London: Routledge. Kireççi, Mehmet Akif (2007) Decline Discourse and Self-Orientalization in the Writings of Al-Ṭahṭāwī, Taha Ḥusayn and Ziya Gokalp: A Comparative Study of Modernization in Egypt and Turkey (Doctoral Dissertation, University of Pennsylvania). Kitayama, Shinobu-Cohen, Dov (eds.) (2007) Handbook of Cultural Psychology. New York: Guilford. Kläger, Florian-Bayer, Gerd (eds.) (2016) Early Modern Constructions of Europe: Literature, Culture, History. New York: Routledge. Klinger, Janeen (2017) “A Sympathetic Appraisal of Cold War Modernization Theory,” The International History Review 39/4: 691–712. Knolles, Richard (1687) The Turkish History from the Original of that Nation, to the Growth of the Ottoman Empire with the Lives and Conquests of their Princes and Emperours, I-II. London: Thomas Basset. Koca Râgıb Mehmed Paşa (2003) Tahkik ve Tevfik -Osmanlı-İran Diplomatik Münasebetlerinde Mezhep Tartışmaları-. Ahmet Zeki İzgöer (yay.), İstanbul: Kitabevi. Koca Sekbanbaşı (t.y.) Koca Sekbanbaşı Risâlesi. Abdullah Uçman (yay.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. Kocabaşoğlu, Uygur (2004) Majestelerinin Konsolosları: İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları (1580–1900). İstanbul: İletişim. 816 Koçibey (1998) Koçibey Risalesi. Yılmaz Kurt (yay.), Ankara: Akçağ. Kodaman, Bayram (1987) “Mustafa Reşid Paşa’nın Paris Sefirlikleri Esnasında Takip Ettiği Genel Politikası”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri Bildirileri 13–14 Mart 1985, 71–89, Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1990) Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Kohn, Hans (1960) Pan-Slavism Its History and Ideology. New York: Vintage. Kohn, Livia (2001) Daoism and Chinese Culture. Cambridge: Three Pines. Koloğlu, Orhan (1987) Abdülhamit Gerçeği: Ne Ulu Hakan, Ne Kızıl Sultan. İstanbul: Gür. —— (1987) Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları. İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti. Konuk, Ahmed Avni (2006) Mesnevî-i Şerîf Şerhi Tercüme ve Şerh, I-IX. Mustafa Tahralı, Osman Türer, Safi Arpaguş (yay.), İstanbul: Kitabevi. Korkmaz, Dilek (2006) Hoca Kadri Nâsıh’ın Hayatı Eserleri ve Görüşleri (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi). Korkut, Hasan (2007) Osmanlı Elçileri Gözüyle Avrupa. İstanbul: Gökkubbe. Kossuth, Louis (1877) “Russian Aggression, as Specially Affecting Austro-Hungary and Turkey,” The Contemporary Review XXXI (December): 1–24. Kotilaine, Jarmo-Poe, Marshall (eds.) (2004) Modernizing Muscovy: Reform and Social Change in Seventeenth-Century Russia. New York: Routledge Curzon. Kowner, Rotem-Demel, Walter (eds.) (2015) Race and Racism in Modern East Asia: Interactions, Nationalism, Gender and Lineage. Leiden: Brill. Köker, Levent (2007) Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi. İstanbul: İletişim. Köksal, Asım Cüneyd (2017) Fıkıh ve Siyaset: Osmanlılarda Siyâset-i Şer’iyye. İstanbul: Klasik. Köksal, Osman (2003) “Sultan Aziz’in Avrupa Seyahati Dönüşü Münasebetiyle Yapılan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihçe,” Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4/1 (Haziran): 117–134. Köprülü, Fuad (1976) Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. Köprülüzâde Mehmed Fuad (1913) “Musâhabe-i İçtimâiye: Mekteb-Medrese,” Tasvîr-i Efkâr 15 Mart 1913. Kritzman, Lawrence D.-Reilly, Brian J.-DeBevoise, M. B. (eds.) (2007)The Columbia History of Twentieth-Century French Thought. New York: Columbia UP. Kudrycz, Walter (2011) The Historical Present: Medievalism and Modernity. New York: Continuum. Kula, Onur Bilge (2010) Batı Felsefesinde Oryantalizm ve Türk İmgesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. 817 —— (2011) Batı Edebiyatında Oryantalizm ve Türk İmgesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. Kumar, Krishan (2017) Visions of Empire: How Five Imperial Regimes Shaped the World. Princeton: Princeton UP. Kumrular, Özlem (2008) Türk Korkusu: Avrupa’da Türk Düşmanlığının Kökeni. İstanbul: Doğan. —— (2015) İslam Korkusu: Kökenleri ve Türklerin Rolü. İstanbul: Doğan. —— (yay.) (2005) Dünyada Türk İmgesi. İstanbul: Kitap. Kunt, Metin-Woodhead, Christine (eds.) (1995) Süleyman the Magnificent and His Age: the Ottoman Empire in the Early Modern World. London & New York: Longman. Kuran, Ercümend (1968) Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faâliyetleri, 1793–1821. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü. Kuran, Timur (2012) The Long Divergence: How Islamic Law Held Back the Middle East. Princeton: Princeton UP. el-Kûranî, Ahmed b. İsmaîl (2007) ed-Dürerü’l-Levâmi‘ f î Şerhi Cem‘i’l-Cevâmi‘. İlyas Kaplan (yay.), Beyrût: Dâru Sâdır. Kurat, Akdes Nimet (1953) “Panslavizm,” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi XI/2–4: 241–278. —— (1987) Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1990) Türkiye ve Rusya. Ankara: Kültür Bakanlığı. Kurşun, Zekeriya (1992) Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri. İstanbul: İrfan. —— (2018) “Tarihten Alınacak İran Dersleri,” Yeni Şafak 04 Ocak. Kurtaran, Uğur (2014) “Sultan Birinci Mahmud’un Rusya’ya Verdiği 1739 Tarihli Ahidnâmenin Diplomatik Açıdan Tahlili,” Tarih İncelemeleri Dergisi 29/1 (Haziran): 213–232. Kushner, David (1987) “The Place of the Ulema in the Ottoman Empire during the Age of Reform (1838–1918),” Turcica 19: 51–74. Kut, Günay-Eldem, Edhem (2010) Rumelihisarı Şehitlik Dergâhı Mezar Taşları. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Kutay, Cemal (2002) Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati. İstanbul: Boğaziçi. Kutluoğlu, Muhammed H. (1998) The Egyptian Question (1831–1841): The Expansionist Policy of Mehmed Ali Paşa in Syria and Asia Minor and the Reaction of The Sublime Porte. İstanbul: Eren. —— (1997) “1833 Kütahya Antlaşmasının Yeni Bir Değerlendirmesi” Osmanlı Araştırmaları 17: 265–287. Kuzu, Mehmet (2007) Yıldız Sarayında Bir Papaz Luwīs Ṣābūnjī. İstanbul: Selis. 818 Küçük, Hülya (1998) “Legitimation Function of the Mystical Orders in the Turkish History,” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (Eylül 1998): 265–283. Kühnelt, Jörg (ed.) (2008) Political Legitimization without Morality? Dordrecht: Springer. Küreli, İbrahim v.d. (yay.) (2014) I. Mahmud-Nadir Şah Mektuplaşmaları. 3 Numaralı Nâme-i Hümâyûn Defteri=İran Vesâire Nâme-i Hümâyûn (Transkripsiyon/Tıpkıbasım). İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Kütükoğlu, Bekir (1993) Osmanlı-İran Siyâsî Münasebetleri (1578–1612). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti. Kütükoğlu, Mübahat S. (yay.) (1990) Sultan II. Mahmut ve Reformları Semineri, 28–30 Haziran 1989 Bildiriler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Lach, Donald F. (1994) Asia in the Making of Europe, I-II. Chicago: University of Chicago Press. Lagerwey, John (2010) China: A Religious State. Hong Kong: Hong Kong UP. Lale, Mehmet (2006) II. Mahmud Dönemi Kıyafet Alanında Yapılan Yenilikler (Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi). Lalor, Bernard A. (1972) “Promotion Patterns of Ottoman Bureaucratic Statesmen from the Lale Devri until the Tanzimat,” Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 1: 77–92. Lamb, Margaret (1981) “The Making of a Russophobe: David Urquhart: The Formative Years, 1825–1835,” The International History Review 3/3 ( July): 330–357. Landau, Jacob M. (1994) The Politics of Pan-Islam: Ideology and Organization. Oxford: Clarendon. Landweber, Julia Anne (2001) French Delight in Turkey: The Impact of Turkey on the Construction of French Identity, 1660–1789 (Doctoral Dissertation, Rutgers University). Lane-Poole, Stanley (1959) Lord Stratford Canning’in Türkiye Hatıraları. Can Yücel (trc). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür. Laqueur, Walter Z. (1955) “The Appeal of Communism in the Middle East,” Middle East Journal 9/1 (Winter): 17–27. Larrain, Jorge (2013) Ideology and Cultural Identity: Modernity and the Third World Presence. New York: John Wiley. Latham, Michael E. (2000) Modernization as Ideology: American Social Science and “Nation Building” in the Kennedy Era. Chapel Hill: University of North Carolina Press. 819 —— (2011) The Right Kind of Revolution: Modernization, Development, and U.S. Foreign Policy from the Cold War to the Present. Ithaca: Cornell UP. Le Duc, Léouzon (1853) The Russian Question; or, the Crisis in the East. J. H. Urquhart (trs.), London: Clarke. Le Goff, Jacques (1992) The Medieval Imagination. Arthur Goldhammer (trs.), Chicago: The University of Chicago Press. Lee, Dwight E. (1942) “The Origins of Pan-Islamism,” American Historical Review 67/2 ( January): 278–87. Lee, Stephen J. (2007) Aspects of European History 1789-1980. London: Routledge. Leibniz, Gottfried Wilhelm (2007) Theodicy: Essays on the Goodness of God, the Freedom of Man and the Origin of Evil. Edited with an Introduction by Austin Farrer, Translated by E.M. Huggard, Charleston: BiblioBazaar. Lekesiz, M. Hulusi (1997) 16. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Prütanist) Bir Eleştirisi: Birgivi Mehmed Efendi ve Fikirleri (Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi). Lepori, Dunya D. (2012) Governing Piety: Islam, Empire and Moderation in Late Modernity (Doctoral Dissertation, University of Massachusetts, Amherst). Lerner, Daniel (1958) The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East. Glencoe: The Free Press. L’Estoile, Benoît de-Neiburg, Federico-Sigaud, Lygia Maria (eds.) (2005) Empires, Nations, and Natives. Anthropology and State-Making. Durham & London: Duke UP. Levin, Harry (1969) The Myth of the Golden Age in the Renaissance. Bloomington: University of Indiana Press. Levin, Lawrence Meyer (1936) The Political Doctrine of Montesquieu’s “Esprit des Lois”: Its Classical Background. New York: Institute of French Studies, Columbia University. Levin, Paul T. (2007) From “Saracen Scourge” to “Terrible Turk”: Medieval, Renaissance, and Enlightenment Images of the “Other” in the Narrative Construction of “Europe” (Doctoral Dissertation, University of Southern California). Levy, Avigdor (1983) “The Ottoman Ulema and the Military Reform of Sultan Mahmud II,” The Ulama in the Modern Muslim Nation-State, Abubaker A. Bagader (ed.), 29–53, Kuala Lumpur: MYMOM. Lewis, Bernard (1954) “Communism and Islam,” International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-) 30/1 ( January): 1–12. —— (1958) “Some Reflections on the Decline of the Ottoman Empire,” Studia Islamica 9: 111–27. 820 —— (1961) The Emergence of Modern Turkey. New York: Oxford UP. —— (1962) “Ottoman Observers of Ottoman Decline,” Islamic Studies 1/1: 71–87. —— (1982) The Muslim Discovery of Europe. New York: W. W. Norton. —— (1984) Modern Türkiye’nin Doğuşu. Metin Kıratlı (trc), Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1993) Islam and the West. New York: Oxford UP. —— (1996) The Middle East: A Brief History of the Last 2000 Years. New York: Scribner. —— (2002) What Went Wrong?: Western Impact and Middle Eastern Response. Oxford: Oxford UP. —— (2004) From Babel to Dragomans: Interpreting the Middle East. New York: Oxford UP. —— (2011) Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Chicago: Open Court. Lewis, George Cornewall (1852) A Treatise on the Methods of Observation and Reasoning in Politics, I-II. London: Parker. —— (1877) Remarks on the Use and Abuse of Some Political Terms. Oxford: James Thornton. Lieber, Francis (1855) “Was Napoleon A Dictator?” Putnam’s Monthly Magazine of American Literature, Science and Art 5/25 ( January): 12–21. —— (1881) The Miscellaneous Writings of Francis Lieber, I-II. Philadelphia: J.B. Lippincott. Lieven, Dominic (ed.) (2006) The Cambridge History of Russia, Volume 2: Imperial Russia, 1689–1917. Cambridge: Cambridge UP. Lindenfeld, David F. (1997) The Practical Imagination: The German Sciences of State in the Nineteenth Century. Chicago: University of Chicago Press. Linklater, Andrew (1998) Transformation of Political Community: Ethical Foundations of the Post-Westphalian Era. Cambridge: Polity. Lockman, Zachary (2010) Contending Visions of the Middle East: The History and Politics of Orientalism. 2nd ed. Cambridge: Cambridge UP. Lomborg, Bjorn (2001) The Skeptical Environmentalist: Measuring the Real State of the World. Cambridge: Cambridge UP. Loughlin, Martin (2003) The Idea of Public Law. Oxford: Oxford UP. —— (2010) Foundations of Public Law. Oxford: Oxford UP. —— (2018) Political Jurisprudence. Oxford: Oxford UP. Love, Walter D. (1965) “Edmund Burke’s Idea of the Body Corporate: A Study in Imagery,” The Review of Politics 27/2 (April): 184–197. 821 Lowry, Heath W. (2000) “The State of the Field: A Retrospective Overview and Assessment of Ottoman Studies in the United States of America and Canada,” Turkish Studies Association Bulletin 24/1 (Spring): 65–119. —— (2003) The Nature of the Early Ottoman State. Albany: State University of New York Press. Lucas, John Scott (2003) Astrology and Numerology in Medieval and Early Modern Catalonia: The Tractat de Prenostication de la Vida Natural Dels Háomens. Leiden: Brill. Lucci, Diego (2017) “Deism, Freethinking and Toleration in Enlightenment England,” History of European Ideas 43/4: 345-358. Lucinge, René de (1606) The Beginning, Continuance, and Decay of Estates. John Finet (trs.), London: John Bill. Luke, Timothy W. (1990) Social Theory and Modernity: Critique, Dissent and Revolution. London: Sage. Lund, Erik-Pihl, Mogens-Slok, Johannes (1971) A History of European Ideas. W. Glyn Jones (trs.), London: C. Hurst. Luttwak, Edward (1969) Coup d’État A Practical Handbook. New York: Alfred A. Knopf. Lütfî Paşa (1341) Tevârîh-i Âl-i Osmân. Âsâr-ı Atîka Müzesi ve Kütüphanesi Müdürü Âlî (yay.), İstanbul: Matbaa-i Âmire. —— (1991) Âsafnâme. Mübahat Kütükoğlu (yay.), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Lybyer, Albert Howe (1966) The Government of the Ottoman Empire in the Time of Suleiman the Magnificent. New York: Russel & Russel. MacColl, Malcolm (1888) “Islam and Civilisation,” The Contemporary Review 53 (1 January): 537–59. MacGahan (Mageman), Januarius Aloysius (1292/1875) Hîve Seyâhatnâmesi ve Târîh-i Musavver. Kolağası Ahmed (trc.), İstanbul: Basiret Matbaası. Mackintosh, James (1851) Miscellaneous Works of the Right Honorable Sir James Mackintosh. 2nd ed. London: Longman. Maclean, Gerald (2004) The Rise of Oriental Travel: English Visitors to the Ottoman Empire, 1580–1720. New York: Palgrave Macmillan. —— (2007) Looking East: English Writing and the Ottoman Empire before 1800. New York: Palgrave Macmillan. MacLean, Matthew (2007) The “Cosmographia” of Sebastian Münster: Describing the World in the Reformation. Aldershot: Ashgate. Maclear, George Frederick [1833–1902] (1863) A History of Christian Missions During the Middle Ages. Cambridge & London: MacMillan. 822 MacQueen, James (1854) The War, Who’s to Blame?; Or, the Eastern Question Investigated from the Official Documents. London: James Madden. Madariaga, Isabel de (2000) Politics and Culture in the Eighteenth Century: Collected Essays. London & New York: Longman. Madden, Richard Robert (1862) The Turkish Empire: In Its Relations with Christianity and Civilization. London: T. Cautley Newby. Magnarella, Paul J. (2003) “Turkish-American Intellectual Exchange and Community Research in Turkey (1930–1980),” The Turkish Studies Association Journal 27/1–2: 69–89. Mahmud Celâleddin Paşa (1326–1327/1908–1909) Mir’ât-ı Hakîkat. İstanbul: Matbaa-i Osmâniye. Mahmud Nedim Paşa (1327) Âyine ve Hasbihâl. İstanbul: Karabet Matbaası. el-Mahzûmî, Muhammed Paşa (1980) Hâtırâtu Cemâliddîn el-Efğânî el-Hüseynî. Beyrût: Dâru’l-Hakika. Malcolm, Noel (2019) Useful Enemies: Islam and the Ottoman Empire in Western Political Thought, 1450–1750. Oxford UP. Malia, Martin (1999) Russia Under Western Eyes: From the Bronze Horseman to the Lenin Mausoleum. Cambridge: The Belknap Press of Harvard UP. Malik, Jamal (1996) Colonialization of Islam: Dissolution of Traditional Institutions in Pakistan. Delhi: Manohar. Malte-Brun, Conrad (1822) Universal Geography, Or, A Description of All the Parts of the World, on a New Plan, According to the Great Natural Divisions of the Globe, I-IV. Edinburgh: Balfour & Clarke. Mann, Michael (2013) The Sources of Social Power, I-IV. Cambridge: Cambridge UP. Manning, Russell re (2005) Theology at the End of Culture: Paul Tillich’s Theology of Culture and Art. Leuven: Peeters. Marcus, Alan I. (ed.) (2015) Service as Mandate: How American Land-Grant Universities Shaped the Modern World, 1920–2015. Tuscaloosa: University of Alabama Press. Mardin, Ebul’ula (1946) Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi. —— (2018) Huzur Dersleri, I-II. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. Mardin, Şerif (1960) “The Mind of the Turkish Reformer 1700–1900,” The Western Humanities Review 14/4 (Autumn): 413–436. —— (1962) The Genesis of the Young Ottoman Thought. A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas. Princeton: Princeton UP. —— (1983) Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim. 823 —— (1989) Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bediüzzaman Said Nursi. Albany: State University of New York Press. —— (1991a) Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim. —— (1991b) “The Just and the Unjust,” Daedalus 120/3 (Summer): 113–129. —— (1992) Türkiye’de Toplum ve Siyaset. İstanbul: İletişim. —— (1995) Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim. —— (1996) Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. İstanbul: İletişim. —— (2006) Religion, Society and Modernity in Turkey, Syracuse: Syracuse UP. —— (2008) Jön Türklerin Siyasî Fikirleri. İstanbul: İletişim. Mardin, Yusuf (1974) Namık Kemal’in Londra Yılları. İstanbul: Milliyet. el-Mardinî, Yusuf Sıdkî (2015) Mesîru Umûmi’l-Muvahhidîn Şerh u Terceme-i İhyâu Ulûmi’d-Dîn İhyâ Tercüme ve Şerhi, I-VI. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi (yay.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. Marlow, Louise (2002) Hierarchy and Egalitaranism in Islamic Thought. Cambridge: Cambridge UP. Marmont, Marshal Auguste de (1839) The Present State of the Turkish Empire. Lt. Col. Sir Frederick Smith, K.H. (trs.), London: John Ollivier. Marr, Timothy (2006) The Cultural Roots of American Islamicism. New York: Cambridge UP. Marriott, John Arthur Ransome (1918) The Eastern Question: An Historical Study of European Diplomacy. Oxford: Clarendon. Martin, John Jeffries (ed.) (2007) The Renaissance World. New York: Routledge. Martindale, Don (1961) The Nature and Types of Sociological Theory. London: Routledge & Kegan Paul. Martinelli, Alberto (2005) Global Modernization: Rethinking the Project of Modernity. London: Sage. Marx, Karl (2000) Selected Writings. David McLellan (ed.), New York: Oxford UP. Mason, Sheila Mary (1975) Montesquieu’s Idea of Justice. Dordrecht: Springer. Massie, Robert K. (2011) Peter the Great: His Life and World. New York: Random House. Massignon, Louis (1922) “What Moslems Expect. An Introductory Study of Moslem Demands,” The Muslim World 12/1 ( January): 7–24. Masud, Muhammad Khalid-Salvatore, Armando-Bruinessen, Martin van (eds.) (2009) Islam and Modernity: Key Issues and Debates. Edinburgh: Edinburgh UP. Matheou, Nicholas S. M.-Kampianaki, Theofili-Bondioli, Lorenzo M. (eds.) 824 (2016) From Constantinople to the Frontier: The City and the Cities. Leiden & Boston: Brill. May, Lini S. (1970) The Evolution of Indo-Muslim Thought After 1857. Lahore: Sh. Muhammad Ashraf. Mazower, Mark (2012) Governing the World: The History of an Idea, 1815 to the Present. New York: Penguin. Mazzotta, Giuseppe (1998) The New Map of the World: The Poetic Philosophy of Giambattista Vico. Princeton: Princeton UP. McNally, Raymond T. (1964a) “Chaadaev’s Evaluation of Peter the Great,” Slavic Review 23/1 (March): 31–44. —— (1964b) “The Significance of Chaadayev’s Weltanschauung,” The Russian Review 23/4 (October): 352–361. MEB (1940–1988) İslam Ansiklopedisi, I-XX. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı. Mehmed Memduh Paşa (1913) Kuvvet-i İkbâl Alâmet-i Zevâl. İstanbul: Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası. Menchinger, Ethan (2014) “A Reformist Philosophy of History: The Case of Ahmed Vâsıf Efendi,” Osmanlı Araştırmaları 44: 141–168. —— (2019) “Contemporary Ottoman Views of Catherine the Great,” Journal for Eighteenth-Century Studies 42/1 (March): 84–100. —— (2016) “Free Will, Predestination, and the Fate of the Ottoman Empire,” Journal of the History of Ideas 77/3 ( July): 445–466. —— (2017) The First of the Modern Ottomans: The Intellectual History of Ahmed Vasif. Cambridge: Cambridge UP. Menczer, Bila (1994) Tensions of Order and Freedom: Catholic Political Thought, 1789–1848. New Brunswick: Transaction. Mengi, Mine (1987) Divan Şiirinde Hikemî Tarzın Büyük Temsilcisi Nâbî. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. Menocal, Maria Rosa-Scheindlin, Raymond P.-Sells, Michael (eds.) (2000) The Cambridge History of Arabic Literature: The Literature of Al-Andalus. Cambridge: Cambridge UP. Mercan, Mehmet (2017) “Osmanlı Padişahlarının Yurt İçi Gezileri (Bir Kronoloji Denemesi),” Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED) 60: 459–474. Merchant, Caroly (2003) Reinventing Eden: The Fate of Nature in Western Culture. London & New York: Routledge. Merçil, Erdoğan (2006) Müslüman Türk Devletleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Mermutlu, Bedri (2003) Sosyal Düşünce Tarihimizde Şinasi. İstanbul: Kaknüs. 825 Merton, Robert K. (1968) [1957] Social Theory and Social Structure. Glencoe: The Free Press. Meserve, Margaret (2008) Empires of Islam in Renaissance Historical Thought. Cambridge: Harvard UP. Mettan, Guy (2017) Creating Russophobia: From the Great Religious Schism to Anti-Putin Hysteria. Atlanta: Clarity. Mısıroğlu, Kadir (2013) Bir Mazlum Padişah: Sultan II. Abdülhamid Han. İstanbul: Sebil. Mickiewicz, Adam (1833) The Books and the Pilgrimage of the Polish Nation. London: James Ridgway, Piccadil. Mikhail, Alan-Philliou, Christine M. (2012) “The Ottoman Empire and the Imperial Turn,” Comparative Studies in Society and History 54/4 (October): 721–745. Mill, John Stuart (1874) Dissertations and Discussions: Political, Philosophical and Historical. New York: Henry Holt. Miller, Fred Dycus-Biondi, Carrie-Ann (eds.) (2007) A History of the Philosophy of Law from the Ancient Greeks to the Scholastics. Dordrecht: Springer. Miller, Lynn H. (2018) Global Order: Values and Power in International Relations. New York Routledge. Mitchell, Lynette-Melville, Charles (eds.) (2013) Every Inch a King: Comparative Studies on Kings and Kingship in the Ancient and Medieval Worlds. Leiden: Brill. Montagu, Mary Wortley (1861) The Letters and Works of Lady Mary Wortley Montagu, I-II. W. Thomas Moy (ed.). London: Bohn. Montesquieu, Charles Secondat de (1899) The Spirit of the Laws, I-II. Thomas Nugent (trs.), Introduction by Frederic R. Coudert, New York: Colonial Press. Moore, Wilbert E. (1963) Social Change. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Mrowczynski-Van Allen, Artur-Obolevitch, Teresa-Rojek, Pawel (eds.) (2018) Peter Chaadaev Between the Love of Fatherland and the Love of Truth. Eugene: Pickwick. Muallim Nâcî (1308) [1891]Lügat-ı Nâcî. İstanbul: Asır Matbaa ve Kütüphanesi. Muir, William (1891) The Caliphate: Its Rise, Decline and Fall from Original Sources. London: The Religious Tract Society. Muller, Jerry Z. (2003) The Mind and the Market: Capitalism in Western Thought. New York: Anchor. —— (2010) Capitalism and the Jews. Princeton: Princeton UP. Mumcu, Ahmet (1969) Osmanlı Devletinde Rüşvet (Özellikle Adlî Rüşvet). Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi. Munro-Butler-Johnstone, H. A. (1876) The Turks: Their Character, Manners, and Institutions, as Bearing on the Eastern Question. Oxford: James Parker. 826 Murad Efendi (2007) Türkiye Manzaraları. Alev Sunata Kırım (yay.), İstanbul: Kitap. Murphy, Cornelius F., Jr. (1999) Theories of World Governance: A Study in the History of Ideas. Washington: The Catholic University of America Press. Mustafa Nûri Paşa (1327) Netâyicü’l-Vukû‘ât, I-IV. İstanbul: Uhuvvet Matbaası. Mustafa Sabri (1337/1335) Yeni İslâm Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyyesi. İstanbul: Dâru’l-Hilâfeti’l-‘Aliyye Matbaası. —— (2008) Mevkıfu’l-Beşer tahte Sultâni’l-Kader. Kâhire: Dâru’l-Besâir. el-Mutî‘î, Muhammed Bahît b. Hüseyn (2010) Hâşiyetü’ş-Şeyh Muhammed Bahît el-Mutî‘î ‘alâ Şerhi’ş-Şeyh Ahmed ed-Derdîr ‘alâ Manzûmetihi’l-Müsemmât el-H̱arîdetü’l-Behiyye f î ‘Ilmi’l-‘Akâidi’d-Dîniyye. Ahmed Ferîd Mezîdî (yay), Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye. Mutlu, Şamil (1994) Yeniçeri Ocağının Kaldırılışı ve II. Mahmud’un Edirne Seyahati, Mehmed Dâniş Bey ve Eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Mütercim Ahmed Âsım Efendi (1867) Târîh-i Âsım, I-II. İstanbul: Ceride-i Havâdis Matbaası. —— (2013) Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi: el-Okyânâsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît, I-VI. Mustafa Koç-Eyüp Tanrıverdi (yay.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. —— (2015) Âsım Efendi Tarihi, I-II. Ziya Yılmazer (yay.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. el-Müttakî, ‘Alâeddîn ‘Alî (2004) Kenzü’l-‘Ummâl f î Süneni’l-Akvâli ve’l-Ahvâl, I-XVIII. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyyye. Na‘îmâ, Mustafa (1281–83/1864-66) Târîh-i Na‘îmâ: Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn. İstanbul: Matbaa-i Âmire. Nadhiri, Aman Y. (2017) Saracens and Franks in 12th–15th Century European and Near Eastern Literature: Perceptions of Self and the Other. Abingdon: Routledge. Naff, Thomas (1961) Ottoman Diplomacy and the Great European Powers: 1789– 1802 (Doctoral Dissertation, University of California) —— (1963) “Reform and the Conduct of Ottoman Diplomacy in the Reign of Selim III, 1789–1807,” Journal of the American Oriental Society 83/3 (August-September): 295–315. Namık Kemal (1326a) Renan Müdâfa‘anâmesi. İstanbul. —— (1326b) Osmanlı Tarihi. Külliyât-ı Kemal, ikinci tertib. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası. —— (1327) Makâlât-ı Siyâsiyye ve Edebiyye. İstanbul. —— (2005) Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri. Bütün Makaleleri 1. Nergiz Yılmaz Aydoğdu-İsmail Kara (yay.), İstanbul: Dergâh. 827 —— -Ziya Paşa (2018) Sürgünde Muhalefet: Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi, I-II. Alp Eren Topal (yay.), İstanbul: VakıfBank Kültür. Napoléon (1961) The Mind of Napoléon: A Selection from His Written and Spoken Words. J. Christopher Herold (ed. and trs.), New York: Columbia UP. Nasr, Seyyed Vali Reza (1996) Mawdudi and the Making of Islamic Revivalism. New York: Oxford UP. Nazır, Bayram (2007) Osmanlı Misafirperverliği ve Avrupa’daki Yankıları. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası. Neumann, Christoph K. (1999) Araç Tarih Amaç Tanzimat: Tarih-i Cevdet’in Siyasal Anlamı. İstanbul: Tarih Vakfı. Neumann, Iver B. (1998) The Uses of the Other: The East in European Identity Formation. Minneapolis: University of Minnesota Press. Newman, Daniel L. (2001) “Arab Travellers to Europe until the End of the 18th Century and Their Accounts: Historical Overview and Themes,” Chronos 4: 7-61. —— (trs. and ed.) (2004) An Imam in Paris: Al-Tahtawi’s Visit to France (1826– 31). London: Saqi. Newman, Jay (1979) “Two Theories of Civilization,” Philosophy 54/210 (October): 473–483. Newman, John Henry (1854) Lectures on the History of the Turks, in Their Relation to Europe. Dublin: James Duffy. Nicholson, Reynold A. (2004) A Literary History of the Arabs. London: Routledge. Nisbet, Robert (1980) History of the Idea of Progress. New York: Basic Books. Nizamü’l-Mülk (2010) Siyasetname. Mehmet Taha Ayar (trc.), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. Norton, Claire (ed.) (2017) Conversion and Islam in the Early Modern Mediterranean: The Lure of the Other. Abingdon: Routledge. Nûmanî, Şibli (2016) Seyahatnâme: Sefernâme-i Rûm u Şâm u Mısır. Yusuf Karaca (trc.), İstanbul: Ravza. Oba, Ali Engin (1995) Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu. Ankara: İmge. Ocak, Ahmet (2002) Selçukluların Dinî Siyaseti (1040–1092). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı. Ocak, Ahmet Yaşar (1981-1982) “Türk Heterodoksi Tarihinde Zındık, Hâricî, Rafizî, Mülhid ve Ehl-i. Bid’at Terimlerine Dair Bazı Düşünceler,” Tarih Enstitüsü Dergisi 12: 507-520. Ocak, Başak (2003) Bir Yayıncının Portresi: Tüccarzâde İbrahim Hilmi Çığıraçan. İstanbul: Müteferrika. Oğuz, Ahmet (2013) “Türk Demokrasi Tarihinde Muhalefet Geleneğinin Oluşması Açısından Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi,” Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 2/2: 109–120. 828 Oğuz, Mustafa (2008) “Osmanlı Devleti’nde Devlet Adamı Kıtlığı (Kaht-ı Rical) Hakkında II. Abdülhamid’e Sunulan Bir Rapor,” Türklük Bilimi Araştırmaları 24 (Güz): 99–134. Okandan, Recai Galip (1977) Âmme Hukukumuzun Anahatları (Türkiye’nin Siyasî Gelişmesi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi. Okay, Orhan (1989) Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı. Okumuş, Ejder (1999) “İbn Haldun ve Osmanlı’da Çöküş Tartışmaları”, Dîvân İlmî Araştırmalar 6/1: 183–208. —— (1999) Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat. İstanbul: İnsan. Okur, Kaşif Hamdi (1999) “II. Meşrutiyet Dönemi İslâm Hukuku Tartışmalarından Bir Kesit (Mansurizade Said ve Seyyid Bey Örneği),” Dinî Araştırmalar II/5: 255-284. Oliver, John E. (ed.) (2005) Encyclopedia of World Climatology. Dordrecht: Springer. Ollier, Edmund (1879) Cassell’s Illustrated History of the Russo-Turkish War. London, Paris & New York: Cassell. Olson, Robert W. (1976–1977) “The Ottoman Empire in the Middle of the Eighteenth Century and the Fragmentation of Tradition: Relations of the Nationalities (Millets), Guilds (Esnaf ) and the Sultan, 1740–1768,” Die Welt des Islams New Series 17/1/4: 72–77. Olster, David M. (1994) Roman Defeat: Christian Response, and the Literary Construction of the Jew. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Onaran, Burak (2018) Padişahı Devirmek: Osmanlı Islahat Çağında Düzen ve Muhalefet: Kuleli (1859), Meslek (1867). İstanbul: İletişim. Onay, İbrahim (2011) Bozkır Kültür Çevresinde Kâinat Anlayışı ve Düşünce Hayatı (Başlangıçtan Gök-Türk Dönemi Sonuna Kadar) (Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi). Onuf, Nicholas Greenwood (2018) The Mightie Frame: Epochal Change and the Modern World. Oxford: Oxford UP. Ortaylı, İlber (1981) II. Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. —— (1983) “Tanzimat Bürokratları ve Metternich,” Prof. Dr. Fehmi Yavuz’a Armağan, 361-367, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. —— (1987) İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Hil. —— (2008a) Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Ankara: Cedit. —— (2008b) Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. —— (2008c) Avrupa ve Biz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. 829 —— (2019) Ottoman Studies. İstanbul: Kronik. Ortega, Stephen (2014) Negotiating Transcultural Relations in the Early Modern Mediterranean: Ottoman-Venetian Encounters. London: Routledge. Osmanağaoğlu, Cihan (2004) Tanzimat Dönemi İtibariyle Osmanlı Tâbiiyyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi. İstanbul: Legal. Osmanoğlu, Ayşe (1984) Babam Sultan Abdülhamid: Hatıralarım. İstanbul: Selçuk. Osmanoğlu, Şadiye (2009) Babam Abdülhamid Saray ve Sürgün Yılları. İstanbul: Timaş. Ostbo, Jardar (2016) The New Third Rome: Readings of a Russian Nationalist Myth. Stuttgart: Ibidem Verlag. Osterhammel, Jürgen (2014) The Transformation of the World: A Global History of the Nineteenth Century. Patrick Camiller (trs.), Princeton: Princeton UP. —— (2018) Unfabling the East: The Enlightenment’s Encounter with Asia. Robert Savage (trs.), Princeton: Princeton UP. Owen, Roger (1976) “The Middle East in the Eighteenth Century --An ‘Islamic’ Society in Decline? A Critique of Gibb and Bowen’s Islamic Society and the West,” Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies) III/2: 110–117. Öge, Ali (2011) Şeyhu’l-İslam İbn Kemal ve Sünnîlik Anlayışı. Konya: Hüner. Ögel, Bahaeddin (1982) Türklerde Devlet Anlayışı (13. Yüzyıla Kadar). Ankara: Başbakanlık Basımevi. —— (2000) Türk Kültür Tarihine Giriş, I-IX. Ankara: Kültür Bakanlığı. Öğreten, Ahmet (1989) Nizâm-ı Cedit’e Dair Islahat Layihaları (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Öke, Mim Kemal (1985) Saraydaki Casus: Gizli Belgelerle Abdülhamid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi Vambery. İstanbul: Bilge. Ökte, Zekâi (1989) Osmanlı Arşivi: Yıldız Tasnifi: Ermeni Meselesi. İstanbul: Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı. Ölekli, Dilşat Deniz (2015) Art Nouveau’nun Osmanlı’daki Yansıması: Raimondo D’Aronco’nun Şeyh Zafir Külliyesi Örneği (Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü). Ömer Câbî Efendi (1992) Câbî Târihi. Mehmet Ali Beyhan (yay.) (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi). Öner, Saadet (1999) İsveç Devlet Arşivi’nde Mahfuz İ. M. D’Ohsson Evrak Tasnifi ve Tahlili (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Öngören, Reşat (1997) “XV ve XVI. Asırlarda Osmanlıda Tasavvuf Anlayışı,” XV. ve XVI. Yüzyılları Türk Asrı Yapan Değerler Milletlerarası Sempozyumumu, 409–433. İstanbul: Ensar. 830 —— (2000) Osmanlılarda Tasavvuf. İstanbul: İz. Örnek, Cangül (2015) Türkiye’nin Soğuk Savaş Düşünce Hayatı. İstanbul: Can. Öz, Tahsin (1941) “Selim III., Mustafa IV. ve Mahmut II. Zamanlarına Ait Birkaç Vesika,” Tarih Vesikaları 1/1: 20-29. Özbaran, Salih (2004a) Bir Osmanlı Kimliği, 14.–17. Yüzyıllarda Rûm/Rûmi Aidiyet ve İmgeleri. İstanbul: Kitap. —— (2004b) “Bir Tarihçinin Oluşumu: Richard Knolles ve Türk Tarihi,” Osmanlı Araştırmaları 24: 307–319. Özbek, Nadir (2002) Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşrûiyet (1876-1914). İstanbul: İletişim. Özcan, Abdülkadir (1982) “Fâtih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 33: 7–56 XXVIII 33, s. 7–56. —— (1991) “II. Mahmut’un Memleket Gezileri”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, 361–379, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. —— (1994) “II. Mahmud’un Yurt İçi Gezileri,” XI. Türk Tarih Kongresi Ankara 5–9 Eylül 1990 Kongreye Sunulan Bildiriler, IV, 1599–1605, Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1995) “II. Mahmud ve Reformları Hakkında Bazı Gözlemler,” Tarih İncelemeleri Dergisi 10: 13-23. —— (2003) Fatih Sultan Mehmed Kānûnnâme-i Âl-i Osman Fatih Kanunnamesi (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin). İstanbul: Kitabevi. Özcan, Ayla Ekkazan (1995) Aykırı Bir Jön Türk: Hoca Kadri Efendi’nin Siyasal ve Toplumsal Düşünceleri (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Özcan, Azmi (1992) Pan-İslamizm, Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere. İstanbul: TDV İSAM. —— (1997) “Sultan II. Abdulhamid’in ‘Pan-İslâm’ Siyasetinde Cevdet Paşa’nın Tesiri,” Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) (Sempozyum: 9-11 Haziran 1995), 123-141, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. —— (1998) “İngiltere’de Hilafet Tartışmaları, 1873-1909,” İslâm Araştırmaları Dergisi II: 49-71. Özcan, Besim (1985) Islahatlarla İlgili III. Selim’e Sunulan Lâyihalar (Tatarcık Abdullah Efendi Lâyihası) (Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi). Özcan, Emine Sonnur (2015) “Âşıkpaşazâde Târihi’nde Osmanlı Hâkimiyet Söylemi ve Terminolojisi,” OTAM Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 38 (Güz): 141–156. Özçelik, Selahittin (2000) “Osmanlı İç Hukukunda Zorunlu Bir Tehir (Mürted Maddesi)”, OTAM Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 11: 347–438. 831 Özdalga, Elisabeth (ed.) (2005) Late Ottoman Society: The Intellectual Legacy. London: Routledge Curzon. Özdemir, Hakan (2006) Cumhuriyet Tarihi Boyunca Hukuk Dilindeki Değişmeler ve Gelişmeler (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi). Özdemir, Nagehan Üstündağ (2014) “18.Yüzyıl Osmanlı Yönetim Anlayışında “Sorun Çözme” Süreci ve Pazvantoğlu Osman,” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 20 (Bahar): 237–260. Özdinç, Rıdvan (2013) Akıl, İrade, Hürriyet: Son Dönem Osmanlı Dinî Düşüncesinde İrade Meselesi. İstanbul: Dergâh. Özel, Ahmet (2014) Dârulislâm, Dârulharb: İslâm Hukukunda Ülke Kavramı. İstanbul: İz. Özendes, Engin (2013) Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğrafçılık 1839-1923. İstanbul: YEM Yayın. Özgüdenli, Osman G. (2006) Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Kaknüs. —— (2013) Selçuklular Cilt:1 Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040–1157). İstanbul: TDV İSAM. Özkul, Osman (2005) Gelenek ve Modernite Arasında Ulemâ. İstanbul: Bir Harf. Özler, Mevlüt (1996) İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı. İstanbul: Nûn. —— (2010) Tarihsel Bir Adlandırmanın Tahlili Ehl-i Sünnet-Ehl-i Bid’at. Ankara: Ankara Okulu. Özsaray, Mustafa (2018) Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı’da Devlet-Tekke İlişkileri (XIX. Yüzyıl) (Doktora Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi). Özsüer, Esra (2018) Türkokratia: Avrupa’da Türk İmajı. İstanbul: Kronik. Öztuna, Yılmaz (1989) İkinci Mahmud. Ankara: Kültür Bakanlığı. Öztürk, Ali (1996) Ötüken Türk Kitabeleri. İstanbul: Ötüken. Öztürk, Cemil-Fındıkçı, İlhami (2011) Türk Eğitim Tarihi Araştırmaları Eğitim ve Kültür Yazıları. Ankara: Pegem Akademi. Öztürkmen, Arzu (1998) Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik. İstanbul: İletişim. Packenham, Robert (1973) Liberal America and the Third World: Political Development Ideas in Foreign Aid and Social Sciences. Princeton: Princeton UP. Pagden, Anthony (ed.) (2002) The Idea of Europe: From Antiquity to the European Union. Cambridge: Cambridge UP. Pakalın, Mehmet Zeki (1940–1948) Son Sadrazamlar ve Başvekiller, I-V. İstanbul: Ahmed Said Matbaası. —— (1993) Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. I-III, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı. 832 —— (2008) Sicill-i Osmanî Zeyli: Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, I-XIX. Mehmet Metin Hülagü (yay.) Ankara: Türk Tarih Kurumu. Palabıyık, Mustafa Serdar (2005) Contributions of the Ottoman Empire to the Construction of Modern Europe (Master Thesis, Middle East Technical University). Panaite, Viorel (2000) The Ottoman Law of War and Peace: The Ottoman Empire and Tribute Payers. Boulder: East European Monographs, Columbia UP. Pangle, Thomas L. (2010) The Theological Basis of Liberal Modernity in Montesquieu’s “Spirit of the Laws”. Chicago: The University of Chicago Press. Panizza, Diego (1997) “Conceptions of International Order in Eighteenth Century Political Thought: A Typology in Context,” Quinnipiac Law Review 17: 61–98. Pardoe, Julia (1838) The City of the Sultan and Domestic Manners of the Turks in 1836, I-III. London: Henry Colburn. Parkins, Wendy (ed.) (2018) Victorian Sustainability in Literature and Culture. London: Routledge. Parks, George B. (1968) “The Decline and Fall of the English Renaissance Admiration of Italy,” Huntington Library Quarterly 31/4 (August): 341–357. Parlak, Türkmen (1982) İşgalden Kurtuluşa: Yunan Ege’ye Nasıl Geldi. İzmir: İzmir Sosyal Hizmetler Vakfı. Parmaksızoğlu, İsmet (1982) Türklerde Devlet Anlayışı (İmparatorluk Devri 1299– 1789). Ankara: Başbakanlık Basımevi. Parry, J. P. (1989) Democracy and Religion: Gladstone and the Liberal Party 18671875. Cambridge: Cambridge UP. Parsons, Talcott (1951) The Social System. London: Routledge. Pearce, Robert Rouière (1842) Memoirs of Living British Statesmen. London: J. Barr & Company. Pearce, Susan C. (2012) “The ‘Turkish Model’ of Sociology: East-West Science, State Formation, and the Post-Secular,” The American Sociologist 43/4 (December): 406–427. Pears, Edwin (1916) Forty Years in Constantinople: The Recollections of Sir Edwin Pears, 1873–1915. London: Herbert Jenkins. Perille, Laura (2015) “A Mirror to Turke”: “Turks” and the Making of Early Modern England (Doctoral Dissertation, Brown University). Peters, Rudolph (1986) “Religious Attitudes towards Modernization in the Ottoman Empire: A Nineteenth Century Pious Text on Steamships, Factories and the Telegraph,” Die Welt des Islams 26/1/4: 76–105. Petkov, Kiril (1997) “The Rotten Apple and the Good Apple: Orthodox, Catholics and Turks in Philippe de Mézière’s Crusading Propaganda,” Journal of Medieval History 23/3: 255–270. 833 Phalen, William J. (2014) How the Telegraph Changed the World. Jefferson, NC: McFarland. Phillips, Andrew (2011) War, Religion and Empire: Transformation of International Orders. Cambridge UP. Phillips, W. Alison (1897) The War of Greek Independence 1821 to 1833. New York: Charles Scribner’s Sons. Philpott, Daniel (2001) Revolutions in Sovereignty: How Ideas Shaped Modern International Relations. Princeton: Princeton UP. Pirzadeh, Ali (2016) Iran Revisited: Exploring the Historical Roots of Culture, Economics, and Society. Berlin: Springer. Pişkin, Hikmet Nazlı (2011) İngiliz Seyyahlara Göre XVII. Yüzyılda Akdeniz Ve Akdeniz Limanları (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Piterberg, Gabriel (2003) An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play. Berkeley: University of California Press. Pitts, Jennifer (2012) “Empire and Legal Universalisms in the Eighteenth Century,” The American Historical Review 117/1 (February): 92–121. Poe, Marshall T. (2000) ‘A People Born to Slavery’: Russia in Early Modern European Ethnography, 1476–1748. Ithaca: Cornell UP. Poggi, Gianfranco (1978) The Development of the Modern State: A Sociological Introduction. Stanford: Stanford UP. Polatcı, Türkan-Sağlam, Tuğba (2011) “Osmanlı Devleti’nde Batı İmajı,” Studies of The Ottoman Domain 1/1 (Ağustos): 37-62. Polk, William R.-Chambers, Richard L. (eds.) (1968) Beginnings of Modernization in the Middle East: The Nineteenth Century. Chicago: University of Chicago Press. Poma, Andrea (2013) The Impossibility and Necessity of Theodicy: The Essais of Leibniz. New York: Springer. Porter, James (1854) Turkey: Its History and Progress, I-II. William Bernard MacCabe (trs.). London: Hurst & Blacken. Porter, Robert Percival (1918) Japan: The Rise of a Modern Power. Oxford: Clarendon. Post, Gaines (2015) Studies in Medieval Legal Thought: Public Law and the State, 1100–1322. Princeton: Princeton UP. Pounds, Norman (2005) The Medieval City. Westport, CT: Greenwood. Printy, Michael (2009) Enlightenment and the Creation of German Catholicism. Cambridge: Cambridge UP. Provizer, Norman W. (ed.) (2017) Analyzing the Third World: Essays from Comparative Politics. London: Routledge. 834 Prozorov, Sergei (2013) Ontology and World Politics: Void Universalism I. London & New York: Routledge Qasmi, Ali Usman-Robb, Megan Eaton (eds.) (2017) Muslims Against the Muslim League: Critiques of the Idea of Pakistan. Cambridge: Cambridge UP. Quataert, Donald (1997) “Clothing Laws, State, and Society in the Ottoman Empire, 1720–1829,” International Journal of Middle East Studies 29/3 (August): 403–425. —— (2000) The Ottoman Empire, 1700–1922. Cambridge: Cambridge UP. —— (2003) “Ottoman History Writing and Changing Attitudes towards the Notion of “Decline”,” History Compass 1 (August): 1–10. Quiles, Carlos-López-Menchero, Fernando (2007) A Grammar of Modern Indo-European: Language and Culture, Writing System and Phonology, Morphology, Syntax. Badajoz: Asociación Cultural Dnghu. Raaflaub, Kurt A.-Talbert, Richard J. A. (eds.) (2010) Geography and Ethnography: Perceptions of the World in Premodern Societies. Malden, MA: Wiley-Blackwell. Randall, Vicky-Theobald, Robin (1998) Political Change and Underdevelopment: A Critical Introduction to Third World Politics. London: Macmillan. Rath, Andrew C. (2015) The Crimean War in Imperial Context, 1854–1856. New York: Palgrave Macmillan. Raudvere, Catharina (ed.) (2018) Nostalgia, Loss and Creativity in South-East Europe: Political and Cultural Representations of the Past. London: Palgrave Macmillan. Read, Morris (1850) The Hand of God in History. London: Richard Bentley. Reid, Thomas (1872) The Works of Thomas Reid, I-II. William Hamilton (ed.), Edinburgh: Maclachlan & Stewart. Resmî Efendi, Ahmed (1980) Ahmed Resmî Efendi’nin Viyana ve Berlin Sefaretnâmeleri. Bedriye Atsız (yay.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. Reşîdü’d-Dîn Fazlullah (2010) Camiü’t-Tevârih Selçuklu Devleti. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş (trc.), İstanbul: Selenge. Rıza Tevfik (2015) Kâmûs-ı Felsefe. Recep Alpyağıl (yay.), Ankara: Doğu Batı. Riasanovsky, Nicholas (1952) Russia and the West in the Teaching of the Slavophiles. Cambridge: Harvard UP. —— (1984) A History of Russia. 4th ed. New York: Oxford UP. —— (1985) The Image of Peter the Great in Russian History and Thought. New York: Oxford UP. Ricci, Giovanni (2005) Türk Saplantısı: Yeniçağ Avrupa’sında Korku Nefret ve Sevgi. Kemal Atakay (trc.). İstanbul: Kitap. Richmond, Steven (2014) The Voice of England in the East: Stratford Canning and Diplomacy with the Ottoman Empire. London: I. B. Tauris. 835 Riedler, Florian (2003) Opposition to the Tanzimat State: Conspiracy and Legitimacy in the. Ottoman Empire, 1859–1878 (Doctoral Dissertation, University of London). Ringmar, Erik (2005) The Mechanics of Modernity in Europe and East Asia: The Institutional Origins of Social Change and Stagnation. London: Routledge. Ritzer, George (ed.) (2016) The Wiley-Blackwell Companion to Sociology. Malden: Wiley-Blackwell. Rodinson, Maxime (1987) Europe and the Mystique of Islam. Roger Veinus (trs.), London: I. B. Tauris. Rodogno, Davide (2012) Against Massacre: Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire, 1815–1914. The Emergence of a European Concept and International Practice. Princeton: Princeton UP. Rodriguez, Agnieszka Rosales (2016) In the Footsteps of the Old Masters: The Myth of Golden Age Holland in the 19th Century Art and Art Criticism. Klaudyna Michalowicz (trs.), Frankfurt am Main: Peter Lang. Rogers, Everett M.-Svenning, Lynne (1969) Modernization Among Peasants: The Impact of Communication. New York: Holt, Rinehart & Winston. Rosenthal, Erwin Isak Jakob (1958) Political Thought in Medieval Islam: An Introductory Outline. Cambridge: Cambridge UP. Rossides, Daniel W. (1998) Social Theory: Its Origins, History, and Contemporary Relevance. Lanham: Rowman & Littlefield. Rostow, W. W. (1960) The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto. Cambridge: Cambridge UP. Roudometof, Victor (2001) Nationalism, Globalization, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans. Westport: Greenwood. Rougemont, Denis de (1966) The Idea of Europe. New York: Collier-Macmillan. Rouillard, Clarence Dana (1940) The Turk in French History, Thought, and Literature (1520–1660). Paris: Boivin & Cie. Rubiés, Joan-Pau (2005) “Oriental Despotism and European Orientalism: Botero to Montesquieu,” The Journal of Early Modern History 9/1–2: 109–80. Ruskola, Teemu (2013) Legal Orientalism: China, the United States and Modern Law. Cambridge: Harvard UP. Russell, Bertrand (1947) A History of Western Philosophy and its Connection with Political and Social Circumstances from the Earliest Times to the Present Day. London: George Allen & Unwin. Russell, Frederick H. (1975) The Just War in the Middle Ages. Cambridge: Cambridge UP. Russell, John (1828) The Establishment of the Turks in Europe: An Historical Discourse. London: John Murray. 836 Ryad, Umar (2009) Islamic Reformism and Christianity: A Critical Reading of the Works of Muḥammad Rashīd Riḍā and His Associates (1898-1935). Leiden: Brill. Saab, Ann Pottinger (1977) The Origins of Crimean Alliance. Charlottesville: UP of Virginia. Sâdık Rifat Paşa (1290[1873–1874]) Müntehabât-ı Âsâr. İstanbul: Tatyos Divitçiyan. Safa, Peyami (1990) Osmanlıca Türkçe Uydurmaca. İstanbul: Ötüken. Safi, Omid (2006) The Politics of Knowledge in Premodern Islam: Negotiating Ideology and Religious Inquiry. Chapel Hill: University of North Carolina Press. Safran, Nadav (1981) Egypt in Search of Political Community: An Analysis of the Intellectual and Political Evolution of Egypt, 1804–1952. Cambridge: Harvard UP. Sahhâflar Şeyhi-zâde Seyyid Mehmed Es‘ad Efendi (2000) Vak‘a-nüvîs Es‘ad Efendi Tarihi (Bahir Efendi’nin Zeyl ve İlaveleriyle) 1237-1241/ 1821-1826. Ziya Yılmazer (yay.), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı (OSAV). Saîd Paşa (1328) Saîd Paşa’nın Hâtırâtı, I-III. Dersaâdet: Sabah Matbaası. Said, Edward (1979) Orientalism: Western Conceptions of the Orient. New York: Vintage. Saint-Simon, Henri (1975) Henri Saint-Simon (1760–1825): Selected Writings on Science, Industry, and Social Organization. Keith Taylor (trs.), New York: Holmes & Meier. Sajdi, Dana (2007) “Decline, Its Discontents and Ottoman Cultural History: By Way of Introduction,” Ottoman Tulips, Ottoman Coffee: Leisure and Lifestyle in the Eighteenth Century, Dana Sajdi (ed.), 1–40, London: Tauris. Salzmann, Ariel (2004) Tocqueville in the Ottoman Empire: Rival Paths to the Modern State. Leiden: Brill. Sander, Oral (1987) Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü: Osmanlı Diplomasi. Tarihi. Üzerine Bir Deneme. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. Saray, Mehmet (1999) Türk-İran İlişkileri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi. Sarıcaoğlu, Fikret (2001) Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi: Sultan I. Abdülhamid 1774–1789. İstanbul: TATAV. Sarıkaya, Ahmet (1979) Ömer Fa’ik Efendi, Nizâmü’l-Atîk (Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Sarınay, Yusuf (yay.) (2005) Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (XVI–XX Yüzyıllar). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. —— (yay.) (2006) Osmanlı Belgelerinde Kırım Savaşı (1853–1856). Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Sariyannis, Marinos (2018) A History of Ottoman Political Thought Up to the Early Nineteenth Century. Leiden: Brill. 837 Savaş, Ali İbrahim (1999) “Lâyiha Geleneği İçinde XVIII. Yüzyıl Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler,” Bilig 9 (Bahar): 87–112. Savaş, Ali İbrahim (2007) Osmanlı Diplomasisi. İstanbul: 3F. Sawaszkiewicz, L. L. (Leopold Leon) (1840) Why the Eastern Question Cannot Be Satisfactorily Settled: Or, Reflexions on Poland and France. London: J. Ridgway. Sayar, Ahmed Güner (2000) Osmanlıdan Cumhuriyete Portre Denemeleri. İstanbul: Ötüken. es-Sayyâdî, Ebu’l-Hüdâ (1307) Zeẖîratü’l-Me‘âd fî Ḏikri’s-Sâdeti Benî Ṣayyâd. Mısır: Matbaa-i Muhammed Efendi Mustafa. —— (2007) Bir İktisatçının Entellektüel Portresi: Sabri F. Ülgener. İstanbul: Ötüken. Sazak, Samet (2016) “Mustafa Rasih Paşa’nın Gözlemleriyle Xvııı. Yüzyıl Sonu Rus İmparatorluğu,” Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (Ekim): 24–45 Schaff, Philip (1910) History of the Christian Church, I-VIII. Grand Rapids: Eerdmans. Schatzberg, Michael G. (2001) Political Legitimacy in Middle Africa: Father, Family, Food. Bloomington: Indiana UP. Schiffer, Reinhold (1999) Oriental Panorama: British Travellers in 19th Century Turkey. Amsterdam and Atlanta, GA: Rodopi. Schleck, Julia (2011) Telling True Tales of Islamic Lands: Forms of Mediation in English Travel Writing, 1575–1630. Selinsgrove: Susquehanna UP. Schmitt, Carl (2008) Constitutional Theory. Jeffrey Seitzer (ed. and trans.), Durham, NC: Duke UP. Schumacher, Leslie Rogne (2012) A “Lasting Solution”: The Eastern Question and British Imperialism, 1875–1878 (Doctoral Dissertation, University of Minnesota). —— (2014) “The Eastern Question as a Europe Question: Viewing the Ascent of ‘Europe’ Through the Lens of Ottoman Decline,” Journal of European Studies 44/1 (March): 64–80. Schuyler, Eugene (1876) Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Kuldja, I-II. London: Sampson Low, Marston, Searle, & Rivington. Schülting, Sabine-Müller, Sabine Lucia-Hertel, Ralf (eds.) (2012) Early Modern Encounters with the Islamic East: Performing Cultures. Farnham: Ashgate. Schwartz, Hillel (1997) “On the Origin of the Phrase “Social Problems”,” Social Problems 44/2 (May): 276–296. Schwartz, Regina (ed.) (2004) Transcendence: Philosophy, Literature, and Theology Approach the Beyond. New York: Routledge. 838 Scott, Hamish M. (1990) Enlightened Absolutism: Reform and Reformers in Later Eighteenth-Century Europe. Basingstoke: Macmillan. Seaman, Ezra Champion, 1805-1880 (1868) Essays on the Progress of Nations: In Productive Industry, Civilization, Population, and Wealth; Illustrated by Statistics of Mining, Agriculture, Manufactures, Commerce, Banking, Revenues, Internal Improvements, Emigration, Morality, and Population. London: Sampson Low, Son, and Marston. Sedivy, Miroslav (2012) “Metternich and Mustafa Reshid Pasha’s Fall in 1841,” British Journal of Middle Eastern Studies 39/2 (August): 259–282. —— (2013) Metternich, the Great Powers and the Eastern Question. Pilsen: University of West Bohemia. —— (2016) Crisis Among the Great Powers. The Concert of Europe and the Eastern Question. London: I. B. Tauris. Segal, Charles (1999) Tragedy and Civilization: An Interpretation of Sophocles. Norman: University of Oklahoma Press. Selinger, William (2019) Parliamentarism: From Burke to Weber. Cambridge: Cambridge UP. Senior, Nassau William (1878) Conversations with M.Thiers, M.Guizot, and Other Distinguished Persons, during the Second Empire, I-II. London: Hurst & Blackett. Seppel, Marten-Tribe, Keith (eds.) (2017) Cameralism in Practice: State Administration and Economy in Early Modern Europe. Woodbridge: Boydell & Brewer. Seton-Watson, R. W. (1947) “Main Currents in Russian Foreign Policy,” Transactions of the Royal Historical Society 29: 167–186. Setton, Kenneth M. (1991) Western Hostility to Islam and Prophecies of Turkish Doom. Philadelphia: American Philosophical Society. Seyitdanlıoğlu, Mehmet (1989) “Sultanzâde İshâk Bey ve Başhoca İshâk Efendi Aynı Kişi midirler?”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi VI/1–2 (Aralık): 219–228. —— (2002) “Yenileşme Dönemi Osmanlı Devlet Teşkilâtı,” Türkler, Hasan Celal Güzel (yay.), 561-576, Ankara: Yeni Türkiye. Seymen, Emine (2008) Sehî Beg ve Latîf î Tezkirelerinde İstitrâd (Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi). Seyyid Mustafa Râsim Efendi (2008) Tasavvuf Sözlüğü: Istılâhât-ı İnsân-i Kâmil. İhsan Kara (yay.), İstanbul: İnsan. Sharman, Jason (2019) Empires of the Weak: The Real Story of European Expansion and the Creation of the New World Order. Princeton: Princeton UP. Shaw, Stanford (1962) Ottoman Egypt in the Eighteenth Century. Cambridge: Harvard UP. 839 —— (1971) Between Old and New: The Ottoman Empire under Sultan Selim III 1789–1807. Cambridge: Harvard UP. —— (1976) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. I. Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280–1808. Cambridge: Cambridge UP. —— -Shaw, Ezel Kural (1977) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. II. Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808–1975. Cambridge: Cambridge UP. Sheikh, Mustapha (2017) Ottoman Puritanism and Its Discontents: Ahmad Al-Aqhisari and the Qadizadelis. Oxford & New York: Oxford UP. Shields, Amy Heather (2017) The Influence of Dutch and Venetian Political Thought on Seventeenth-Century English Republicanism (Doctoral Dissertation, Newcastle University). Shlapentokh, Dmitry (2009) The French Revolution in Russian Intellectual Life, 1865–1905. New Brunswick: Transaction. Sırma, İhsan Süreyya (1986) Birkaç Sahife Tarih. Konya: Selam —— (1994) II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti. İstanbul: Beyan. Sicker, Martin (2000) The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire. New York: Greenwood. Singer, Brian C.J. (2013) Montesquieu and the Discovery of the Social. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Singer, Kurt (1958) “Oikonomia: An Inquiry into Beginnings of Economic Thought and Language,” Kyklos 11/1 (February): 29–57. Singh, Yogendra (1973) Modernization of Indian Tradition: A Systemic Study of Social Change. Delhi: Thomson. Sinkaya, Bayram (2016) Revolutionary Guards in Iranian Politics: Elites and Shifting Relations. New York: Routledge. Smith, Anthony D. (1979) Nationalism in the Twentieth Century. New York: New York UP. Smith, Charlotte Colding (2016) Images of Islam, 1453–1600: Turks in Germany and Central Europe. New York: Routledge. Smith, Craig (2006) Adam Smith’s Political Philosophy: The Invisible Hand and Spontaneous Order. London: Routledge. Smith, Justin E. H. (2011) Divine Machines: Leibniz and the Sciences of Life. Princeton: Princeton UP. Smith, Wilfred Cantwell (1969) [1946] Modern Islam in India: A Social Analysis. Lahore: Sh Muhammad Ashraf. —— (1977) [1957] Islam in Modern History. Princeton: Princeton UP. 840 —— (1991) The Meaning and End of Religion. Minneapolis: Fortress. Snyder, Louis Leo (1984) Macro-nationalisms: A History of the Pan-movements. Westport: Greenwood. Somel, Selçuk Akşin (2001) The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire. Leiden: Brill. —— (2001) The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire. Leiden: Brill. Somervell, D. C. (1940) English Thought in the Nineteenth Century. London: Methuen. Sonyel, Salahi R. (1993) Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Soykut, Mustafa (2003) (ed.) Historical Image of the Turk in Europe. 15th Century to the Present. Political and Civilizational Aspects. Istanbul: ISIS. Soysal, İsmail (yay.) (1999) Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Soysal, Mehmet Fatih (2017) “Abdürrahim Fedâî Efendi’nin İrâde-i Cüz’iyye Risâlesi: Tahlil, Tercüme ve Tahkik,” Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (Aralık): 133–163. Sperber, Jonathan (2005) The European Revolutions, 1848–1851. Cambridge: Cambridge UP. Sreenivasan, Gopal (1995) The Limits of Lockean Rights in Property. New York: Oxford UP. St. John, J. A. [James Augustus] (1834) “Turkish Notions of Civilisation,” The Court Magazine and la Belle Assemblée 5/2 (August): 70–74. Stanlis, Peter James (2003) Edmund Burke and the Natural Law. New Brunswick: Transaction. Steinvorth, Ulrich (2013) The Metaphysics of Modernity: What Makes Societies Thrive. Milwaukee: Marquette UP. Stephanov, Darin (2014a) “Sultan Mahmud II (1808–1839) and the First Shift in Modern Ruler Visibility in the Ottoman Empire,” Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association 1/1–2: 129–148. —— (2014b) “Sultan Abdülmecid’s 1846 Tour of Rumelia and the Trope of Love,” Osmanlı Araştırmaları 44: 475–501. —— (2018) Ruler Visibility and Popular Belonging in the Ottoman Empire, 1808– 1908. Edinburg: Edinburgh UP. Stevenson, W. (1857) “Turkey: Her Reforms and Future Destiny,” The National Magazine X ( June): 508-10. Stroumsa, Guy G. (2010) A New Science: The Discovery of Religion in the Age of Reason. Cambridge: Harvard UP. 841 Sullivan, Vickie B. (2017) Montesquieu Despot and the Despotic Ideas of Europe: An Interpretation of The Spirit of the Laws. Chicago: University of Chicago Press. Sultan Abdülhamid (1975) Siyasî Hâtırâtım. İstanbul: Dergâh. Sultan İkinci Abdülhamid Han (2011) Devlet ve Memleket Görüşlerim, I-II. Atilla Çetin (yay.), İstanbul: Çamlıca. Sunar, Burcu (2014) “Britanya İmparatorluğu’nun Büyük Stratejisinde Telgraf Ağlarının Önemi (1837-1914),” Elektronik Siyaset Bilimi Araştırmaları Dergisi 5/1 (Ocak): 1-14. Sunar, Lutfi (2014) Weber on Oriental Societies: In the Shadow of Western Modernity. Surrey: Ashgate. Suvla, Refii Şükrü (1940) Tanzimat Devrinde İstikrazlar. İstanbul: Maarif Matbaası. Swart, Koenraad W. (2014) The Sense of Decadence in Nineteenth-Century France. The Hague: Springer Netherlands. Szanton, David L. (ed.) (2004) The Politics of Knowledge: Area Studies and the Disciplines. Berkeley: University of California Press. Şahin, Hanifi (2016) “El-Hâc Muhammed Emin b. Hasan el-Ofî’nin Cihad Risalesi Bağlamında Siyasete Dair Görüşleri,” I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı (8-10 Ekim 2015), Şenol Saylan-Betül Saylan (yay.), I/467-477, İstanbul: Değişim. Şahin, Kaya (2013) Empire and Power in the Reign of Süleyman: Narrating the Sixteenth-Century Ottoman World. Cambridge: Cambridge UP. Şakul, Kahraman (2005) “Nizâm-ı Cedid Düşüncesinde Batılılaşma ve İslami Modernleşme,” Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 19: 117-150. Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi (2008) Şânî-zâde Târîhi (1223–1237/1808– 1821). Ziya Yılmazer (yay.), İstanbul: Çamlıca. Şapolyo, Enver Behnan (1964) Türk Menkıbeleri. İstanbul: Türkiye. eş-Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ İbni Muhammed el-Lahmî (2012) elİ‘tisâm. Beyrût: Dâru İbni Hazm. eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm (2015) el-Milel ve’n-Nihal, I-II. Kisrâ Salih Ali (yay.) Beyrût: Müessesetü’r-Risâle. Şehsuvaroğlu, Halûk Y. (1949) Sultan Aziz Hususî, Siyasî Hayatı, Devri ve Ölümü. İstanbul: Hilmi Kitabevi. Şeker Fatih M. (2011) Modernleşme Devrinde İlmiye: Cevdet Paşa-İbnülemin Örneği. İstanbul: Dergâh. Şemseddin Sami (2012) Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Şifa. 842 Şen, Adil (1995) İbrahim Müteferrika ve Usûlü’l-Hikem f î Nizâmi’l-Ümem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. —— (1996) III. Selim, Hayatı ve Dönemindeki Islahat Hareketleri (Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi). Şentürk, Atillâ (1991) “Yanlış Bir Kitap Daha (Kazım Yetiş’in ‹Namık Kemal’in Türk Dili ve Edebiyatı Üzerine Görüşleri ve Yazıları’ Adlı Eserinin Eleştirisi),” Tarih ve Toplum XVI/96 (Aralık): 379-384. Şeşen, Ramazan (1972) “Câhız’in Eserlerinde Farsça Kelimeler,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Mecmuası VII: 137–181. eş-Şevâbike, Ahmed Fehd Berekât (1984) Hareketü’l-Câmi‘ati’l-İslâmiyye. Zerka: Mektebetü’l-Menâr. Şeyh Gâlib (1994) Şeyh Gâlib Dîvânı. Muhsin Kalkışım (yay.), Ankara: AKçağ. Şeyhun, Ahmet (2014) Islamist Thinkers in the Late Ottoman Empire and Early Turkish Republic. Leiden: Brill. Şimşek, Halil İbrahim (2004) Osmanlı’da Müceddîdilik, XII./XVIII. Yüzyıl. Ankara: Sûf. Şimşir, Bilal N. (1986) İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri (1856-1880). Şinasi Orel (trc.), Ankara: Bilgi. Şirin, İbrahim (2006) Osmanlı İmgeleminde Avrupa. Ankara: Lotus. Şişman, Adnan (2004) Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri (1839–1876). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Şulul, Kasım (2008) İslâm Düşüncesinde Tarih Tasavvuru ve Usûlü. İstanbul: İnsan. Şükrü, Mehmet (1989) The Foreign Policy of Mahmut II and the First Mehmet Ali Crisis 1808–1833 (Doctoral Dissertation, London School of Economics). Tûsî, Nasîr al-Dîn (1964) The Nasirean Ethics. G.M. Wickens (trs.). London: George Allen & Unwin. Tafilowski, Piotr (2015) “Anti-Turkish Literature in 15th-16th Century Europe,” Tarih İncelemeleri Dergisi 30/1 (Temmuz): 231–280. Tahsin Paşa (1931) Abdülhamid Yıldız Hâtıraları. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi. Taki, Victor (2016) Tsar and Sultan: Russian Encounters With the Ottoman Empire. London: I.B. Tauris. Tan, Y. Selman (yay.) (2009) Yeni Nesilleri İnşa Eden Fikir Adamlarımız 2. İstanbul: Erkam. Taneri, Aydın (1987) Mevlânâ Ailesinde Türk Milleti ve Devleti Fikri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. 843 Tanpınar, Ahmet Hamdi (1969) Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı. —— (1988) 19uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan. Tansel, Fevziye Abdullah (1967–1986) Namık Kemal’in Mektupları, I-IV. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Tanyu, Hikmet (1978) “Türk Töresi Üzerinde Yeni Bir Araştırma,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIII: 97–120. Tanzimat I (1940) İstanbul: Maârif Vekâleti. Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafâ (1985) Miftâhu’s-Se’âde ve Misbâhu’s-Siyâde f î Mevzû’âti’l-‘Ulûm, I–III. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye. TDVİA (1988–2013) Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I-XLIV, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. Tekçe, Güngör (2008) Zafir Konağı’nda Bir Tuhaf Zaman. İstanbul: Yapı Kredi. Tekdemir, Aziz (2013) “1867 Paris Sergisi ve Sultan Abdülaziz’in Sergiyi Ziyareti,” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (Temmuz): 1–19. Tekin, Yusuf (2009) II. Abdülhamit’ten Cumhuriyet’e Miras: Bir Ulus Yaratma Projesi. İstanbul: Gökkubbe. Tekindağ, M. C. Şehabeddin (1970) “Selim-nâmeler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 1 (Ekim): 197–230. Temeşvarlı Osman Ağa (1986) Kendi Kalemiyle Temeşvarlı Osman Ağa Bir Osmanlı Türk Sipahisinin Hayatı ve Esirlik Hatıraları. Harun Tolasa (yay.), Konya: Selçuk Üniversitesi. Temir, Ahmet (trc.) (1995) Moğolların Gizli Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Temperley, Harold (1933) “British Policy towards Parliamentary Rule and Constitutionalism in Turkey (1830–1914),” Cambridge Historical Journal 4/2: 156–191. —— -Penson, Lillian M. (1938) Foundations of British Foreign Policy, 1792–1902. Cambridge: Cambridge UP. Temple, Richard (1883) Oriental Experience: A Selection of Essays and Addresses Delivered on Various Occasions. London: John Murray. Teres, Ersin (2006) Divan-ı Lügat-it-Türk ve Budist Uygur Metinlerinin Söz Varlığı Bakımından Karşılaştırması (Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi). Tezcan, Baki (2009) “Lost in Historiography: An Essay on the Reasons for the Absence of a History of Limited Government in the Early Modern Ottoman Empire,” Middle Eastern Studies XLV/3 (May): 477–505. —— (2010) The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World. New York: Cambridge UP. 844 Thomas, Franklin (1925) The Environmental Basis of Society: A Study in the History of Sociological Thought. New York: Century. Thomas, Keith (2018) In Pursuit of Civility: Manners and Civilization in Early Modern England. Waltham, MA: Brandeis UP. Thomson, John (1826) Etymons of English Words. Edinburgh: Oliver & Boyd. Tilly, Charles (1995) Avrupa’da Devrimler 1492–1992. Özden Arıkan (trc.), İstanbul: Afa. Timur, Taner (1998) Osmanlı Çalışmaları: İlkel Feodalizmden Yarı Sömürge Ekonomisine. Ankara: İmge. Tipps, Dean C. (1973) “Modernization Theory and the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective,” Comparative Studies in Society and History 15/2 (March): 199–226. Tiryakian, Edward A. (ed.) (1984) The Global Crisis. Sociological Analyses and Responses. Leiden: Brill. Tocqueville, Alexis de (2011) [1856] The Ancient Regime and the French Revolution. Arthur Goldhammer (trs.), Jon Elster (ed.), Cambridge: Cambridge UP. Togan, Ahmed Zeki Velidi (1969) Tarihte Usul. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Togan, Isenbike (1998) Flexibility and Limitation in Steppe Formations: The Kerait Khanate and Chinggis Khan. Leiden: Brill. Tolan, ‎John-Veinstein, Gilles-Laurens, ‎Henry (2013) Europe and the Islamic World: A History. Princeton: Princeton UP. Topal, Alp Eren (2013) “Osmanlı Tarihine Yeni Bir Çatı İnşa Etmek: Baki Tezcan ve İkinci Osmanlı İmparatorluğu,” TYB Akademi 8 (Mayıs): 151–164. Toprak, Zafer (2012) Cumhuriyet ve Antropoloji (Darwin’den Dersim’e). İstanbul: Doğan Kitap. Toros, Taha (2000) O Güzel İnsanlar. İstanbul Aksoy. Toynbee, Arnold Joseph (1962) Civilization on Trial and the World and the West. New York: Meridian. —— (1992) Change and Habit: the Challenge of Our Time. Oxford: Oneworld. Trenchard, John-Gordon, Thomas (1754–1755) Cato’s Letters: Or, Essays on Liberty, Civil and Religious, I-IV, 6th ed. London: Walthoe. Troll, Christian W. (1988) “Islam Lived and Perceived From Within a Pluralistic Nation and World: The Case of Maulana Abul Kalam Azad,” Religious Consciousness and Life-Worlds, T.S. Rukmani (ed.), 113–28, Delhi: Indus. Tsang, Rachel-Woods, Eric Taylor (eds.) (2014) The Cultural Politics of Natio845 nalism and Nation-building: Ritual and Performance in the Forging of Nations. London: Routledge. Tuncer, Hüner (1996) Metternich’in Osmanlı Politikası (1815–1848). Ankara: Ümit. —— (2000) 19. Yüzyılda Osmanlı Avrupa İlişkileri (1814–1914). Ankara: Ümit. Tunuslu, Hayreddin (1986) [1868] Akvemü’l-Mesâlik fi Ma‘rifeti Ahvâli’l-Memâlik. Munsıf İşnûfî (yay.), Tunus: ed-Dâru’t-Tunûsiyye. Turan, İlter (1969) “Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde Öğrenci Siyasal Faaliyeti,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 27–29: 171–191. Turan, Namık Sinan (2004) “Osmanlı Diplomasisinde Batı İmgesinin Değişimi ve Elçilerin Etkisi (18. ve 19. Yüzyıllar),” Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/2 (Aralık): 57–86. —— (2004) Hilâfetin Tarihsel Gelişimi ve Kaldırılması. İstanbul: Altın Kitaplar. —— (2012) “18. Yüzyılda Osmanlı Elçilerinin Rusya Sefaretnameleri Ve Rusya’nın Tasviri,” Türk-Rus İlişkileri Üzerine Makaleler, Yeliz Okay (yay.), 23–49, İstanbul: Doğu Kütüphanesi. —— (2017) Hilafet: Erken İslâm Tarihinden Osmanlı’nın Son Yüzyılına. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi. Turan, Osman (1955) “The Ideal of World Domination among the Medieval Turks,” Studia Islamica IV: 71–90. —— (1969) Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu. Turan, Osman (1980) Tarihi Akışı İçinde Din ve Medeniyet. İstanbul: Nakışlar. —— (2008) Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken. Turhan, Filiz (2003) The Other Empire: British Romantic Writings about the Ottoman Empire. New York: Routledge. Turner, Bryan S. (1994) Orientalism, Postmodernism and Globalism. London: Routledge. Turner, James (2014) Philology: The Forgotten Origins of the Modern Humanities. Princeton: Princeton UP. Tursun Bey (1977) Târîh-i Ebü’l-Feth. Mertol Tulum (yay.) İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti. Tülüce, Adem (2016) Bizans Tarihyazımında Öteki Selçuklu Kimliği. Ankara: Doğu Batı. Türer, Osman (1984) “Osmanlı İmparatorluğu’nda Padişah-Tarikat Şeyhi Münasebetine Dair Tarihi Bir Örnek,” Türk Dünyası Araştırmaları 28 (Şubat): 181-194. 846 Türker-Küyel, Mübahat (1956) Üç Tehafüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi. —— (2016) Türk Kültürü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. Türkkan, Hakan (2013) Osmanlı Devleti’nde Anayasa Düşüncesinin Gelişimi ve Kanun-ı Esasi Tartışmaları (Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi). Türkmen, Zekeriya (2015) “XIX. Yüzyıl Askerî Yenileşme Devri Eğitim-Öğretim Kurumlarından Mekteb-i Harbiye-i Şahane (Sultan II. Mahmut ve Sultan Abdülmecit Dönemleri)”, 25–26 Mayıs 2015, III. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri, 133–162, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi. Türköne Mümtaz’er-Özdağ, Ümit (1993) 19. Asırda Batının Gözüyle Siyası İslam ve Pan-İslamizm. Ankara: Rehber. Türköne, Mümtaz’er (1994a) Siyasi İdeoloji Olarak İslâmcılığın Doğuşu. İstanbul: İletişim. Türköne, Mümtaz’er (1994b) Cemâleddîn Afgani. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. Tveritinova, A. S. (1969) “XVI. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun Malî ve İdari Sistemini İlgilendiren Bazı Belgeler,” Tarih Araştırmaları Dergisi 7/12–13: 65–88. Tyulenev, Sergey (2012) Translation and the Westernization of Eighteenth-Century Russia: A Social-Systemic Perspective. Berlin: Frank & Timme. Ubicini, M. A. (1856) Letters from Turkey: An Account of Religious, Political, Social and Commercial Conditions of the Ottoman Empire; the Reformed Institutions, Army, Navy etc. I-II, Lady Easthope (trs.), London: John Murray. Uçar, Ahmet (2015) Sultan, Güç ve Hassasiyet. İstanbul: Çamlıca. Uçman, Abdullah (yay.) (1999) Ebûbekir Râtib Efendi’nin Nemçe Sefâretnâmesi. İstanbul: Kitabevi. Unat, Faik Reşit (1968) Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri. Bekir Sıtkı Baykal (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu. Urquhart, David (1838) The Spirit of the East, Illustrated in a Journal of Travels through Roumeli during an Eventful Period, I-II. London: Henry Colbourn. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1939) “Selim III’ün Veliaht İken Fransa Kralı Lui XVI. İle Muhabereleri,” Belleten II/5/6: 191–246. —— (1984) Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1988) Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu. —— (1988) Osmanlı Tarihi, I-VI. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 847 Ülgener, Sabri (1981a) İktisadî Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası. İstanbul: Der. —— (1981b) Zihniyet ve Din İslâm Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı. İstanbul: Der. Ürkmez, Naim (2006) II. Abdülhamid’in Modernleşme Anlayışı (Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi). Vago, Steven (2003) Social Change. Upper Saddle River: Pearson Prentice Hall. Varol, Muharrem (2004) II. Abdülhamid’in Danışmanı Ebu’l-Huda Sayyadi’nin Hayatı, Eserleri ve Tesirleri (1850–1909) (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi). —— (2013) Islahat Siyaset Tarikat: Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları 1826–1866. İstanbul: Dergâh. —— (2015) “Kahramanlıktan Kalebendliğe: Kuleli Vak‘asının Baş Aktörü Süleymaniyeli Şeyh Ahmed’e Dair Bilinmeyenler,” Tasavvuf 35/1: 97-143. Vassâf, Hüseyin (2006) Sefine-i Evliyâ, I-V. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz (yay.), İstanbul: Kitabevi. Vaughan, Dorothy M. (1954) Europe and the Turk: A Pattern of Alliances 1350– 1700. Liverpool: Liverpool UP. Verheyen, Dirk (2018) The German Question: A Cultural, Historical, and Geopolitical Exploration. New York: Routledge. Vlahakis, George et. al. (eds.) (2006) Imperialism and Science: Social Impact and Interaction. Santa Barbara: ABC-CLIO. Vucinich, Wayne S. (1965) The Ottoman Empire: Its Record and Legacy. Princeton: Van Nostrand. Wagar, W. Warren (ed.) (1964) The Idea of Progress since the Renaissance. New York: John Wiley. Waite, Gary K. (2018) Jews and Muslims in Seventeenth-Century Discourse: From Religious Enemies to Allies and Friends. New York: Routledge. Wakeman, Frederic, Jr.-Xi, Wang (eds.) (1997) China’s Quest for Modernization: A Historical Perspective. Berkeley: Institute of East Asian Studies. Walicki, Andrzej (1975) The Slavophile Controversy: History of a Conservative Utopia in Nineteenth-Century Russian Thought. Hilda Andrews-Rusiecka (trs.), New York: Oxford UP. Walker, R.B.J. (2010) After the Globe Before the World. Abingdon: Routledge. Wallerstein, Immanuel (1995) After Liberalism. New York: New Press. —— (2011) The Modern World-System IV: Centrist Liberalism Triumphant, 1789– 848 1914. Berkeley: University of California Press. Walsham, Alexandra (2008) “The Reformation and ‘The Disenchantment of the World’ Reassessed,” The Historical Journal 51/2 ( June): 497-528. Ward, Robert E.-Rustow, Dankwart A. (eds.) (1964) Political Modernization in Japan and Turkey. Princeton: Princeton UP. Waterfield, Gordon (1963) Layard of Nineveh. London: John Murray. Watnick, Morris (1952) “The Appeal of Communism to the Peoples of Underdeveloped Areas,” Economic Development and Cultural Change 1/1 (March): 22–36. Watson, Robert (1818) The History of the Reign of Philip the Second, King of Spain. New York: James Eastburn. Weisbord, Albert (1937) The Conquest of Power: Liberalism, Anarchism, Syndicalism, Socialism, Fascism, and Communism, I-II. New York: Covici-Friede. Weismann, Itzchak-Zachs, Fruma (eds.) (2005) Ottoman Reform and Muslim Regeneration. London: I. B. Tauris. Weisser, Henry (1975) British Working Class Movements and Europe: 1815–48. Manchester: Manchester UP. Weitzman, Arthur Joshua (1933–2013) (1964) The Influence of the Middle East on English Prose Fiction, 1600–1725: An Eighteenth-Century Perspective (Doctoral Dissertation, New York University). Wendell, Charles (1972) The Evolution of the Egyptian National Image: From its Origins to Ahmad Lutfi Al-Sayyid. Berkeley: University of California Press. Westman, Robert S. (2011) The Copernican Question: Prognostication, Skepticism and Celestial Order. Berkeley: University of California Press. Whalley, Edward (1855) “A Description of the Turks Two Hundred Years Ago,” Putnam’s Monthly Magazine of American Literature, Science and Art 5/29 (May): 478–485. Wheatcroft, Andrew (2004) Infidels: A History of the Conflict between Christendom and Islam. New York: Random House. Wien, Peter (2017) Arab Nationalism The Politics of History and Culture in the Modern Middle East. London & New York: Routledge. Williams, Haydn (2014) Turquerie: An Eighteenth-Century European Fantasy. London: Thames & Hudson. Willis, Katie (2005) Theories and Practices of Development Theories and Practices of Development. London Routledge. Wilson, Kevin-van der Dussen, Jan (eds.) (1995) The History of the Idea of Europe. London: Routledge. 849 Wilson, Peter Hamish (2000) Absolutism in Central Europe. London: Routledge. Wolf, Eric R. (2010) Europe and the People without History. Berkeley: University of California Press. Wolff, Larry (1994) Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment. Stanford: Stanford UP. Woodhead, Christine (1987) “ ‘The Present Terrour of the World’? Contemporary Views of the Ottoman Empire c1600,” History 72/234 (February): 20–37. Woodward, Ernest Llewellyn (1963) Three Studies in European Conservatism: Metternich, Guizot, the Catholic Church in the Nineteenth Century. London: Frank Cass. Woodward, Llewellyn (1962) The Age of Reform 1815–1870, 2nd ed. Oxford: Clarendon. Woolf, Stuart (1992) “The Construction of a European World-View in the Revolutionary-Napoleonic Years,” Past & Present, No. 137, The Cultural and Political Construction of Europe (November): 72–101. Wright, Gordon-Mejia, Jr., Arthur (eds.) (1973) The Age of Controversy: Discussion Problems in Twentieth-Century European History. New York: Dodd, Mead. Wunder, Amanda (2003) “Western Travelers, Eastern Antiquities and the Image of the Turk in Early Modern Europe,” The Journal of Early Modern History 7/ 1–2 ( January): 89–119. Yakut, Esra (2005) Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap. Yalçınkaya, Alaeddin (1995) Cemaleddin Efgani. İstanbul: Sebil. Yalçınkaya, M. Alper (2015) Learned Patriots: Debating Science, State, and Society in the Nineteenth-Century Ottoman Empire. Chicago: University of Chicago Press. Yalçınkaya, Mehmed Alaeddin (2010) The First Permanent Ottoman-Turkish Embassy in Europe: The Embassy of Yusuf Agah Efendi to London 1793–1797. Istanbul: ISIS. Yanagihashi, Hiroyuki (ed.) (2000) The Concept of Territory in Islamic Law and Thought. London: Kegan Paul International. Yanatma, Servet (2015) The International News Agencies in the Ottoman Empire, 1854-1908 (Doctoral Dissertation, Middle East Technical University). Yapp, M. E. (1992) “Europe in the Turkish Mirror,” Past & Present 137 The Cultural and Political Construction of Europe (November): 134–155. Yazır, Elmalılı Hamdi (1979) Hak Dini Kuran Dili, I-X. İstanbul: Eser. Yerlikaya, İlhan (1994) XIX. Yüzyıl Osmanlı Siyasi Hayatında Basiret Gazetesi ve Pancermenizm, Panislamizm, Panslavizm, Osmanlıcılık Fikirleri. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi. 850 Yerlikaya, İlhan (1996) II. Abdülhamid Döneminde Basın: Yan Resmi Vakit Gazetesi (1875-1884). Kırıkkale: Savaş Ofset. Yeşil, Fatih (2002) III. Selim Döneminde Bir Osmanlı Bürokratı: Ebubekir Ratib Efendi (Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi). Yeşil, Fatih (2010) Aydınlanma Çağında bir Osmanlı Kâtibi: Ebubekir Râtib Efendi (1750–1799). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt. Yeşilyurt, Esra (2017) Osmanlı Sefirlerinin Gözünden Rusya (Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi). Yıldırım, Adem (2016) “Osmanlı Türkçesiyle Yazılan İlmihal Eserleri ve Muhteviyâtı (II) Tanzimât’tan Cumhuriyet’e Türkçe İlmihaller,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/46 (Ekim): 981-995. Yıldız, Aysel (2013) “Şehzadeye Öğütler: Ebûbekir Ratıb Efendi’nin Şehzade Selim’e (III) Bir Mektubu,” Osmanlı Araştırmaları 42: 233–274. —— (2017) Crisis and Rebellion in the Ottoman Empire: The Downfall of a Sultan in the Age of Revolution. London: I.B.Tauris. Yıldız, Güllü (2017) “İstanbul’da Bir Acem Matbaası: Kitapçı Tahir ve Ahter,” Osmanlı Araştırmaları 50: 175-218. Yıldız, Gültekin (2009) Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum, 1826-1839. İstanbul: Kitabevi. Yıldız, Hakkı Dursun (1980) İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: Çağrı. —— (yay.) (1992) 150. Yılında Tanzimat. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Yıldız, Mehmet (2003) 1856 Islahat Fermanının Tatbiki ve Tepkiler (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi). —— (2012) “Tanzimat Fermanı: Genel Değerlendirme; Karşılaştırmalı İlmî Metin, İngilizce, Fransızca, Almanca ve Arapça Tercümeler,” Journal of Islamic Research 5/1 ( June): 126-177. Yılmaz, Coşkun (yay.) (2002) Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi. İstanbul Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü. Yılmaz, Fetullah (2016) “Oflu Muhammed Emin Efendi’nin Fıkıhçılığı,” I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı (8-10 Ekim 2015), Şenol Saylan-Betül Saylan (yay.), I/479-486, İstanbul: Değişim. Yılmaz, Gülay (2014) “Osmanlı Yönetiminin Oryantalist İnşası,” Studies of Ottoman Domain 4/7 (Ağustos): 54–81. Yılmaz, Kaşif (yay.) (2001) III. Selim (İlhami): Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanın Tenkitli Metni. Edirne: Trakya Üniversitesi Rektörlüğü. Yılmaz, Sibel (2013) “Şinasi’nin Düşünce Dünyası ve Mustafa Reşid Paşa’ya Yaz851 dığı Kasidelerin Tematik Tahlili”, Gazi Türkiyat 13 (Güz): 157–185. Yılmazer, Ziya (2002) “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Bir Din Âliminin Problemlere Bakışı ve Çözümleri,” XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 04-08 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler III. Cilt-II. Kısım, 1-16, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Yoran, Hanan (2010) Between Utopia and Dystopia: Erasmus, Thomas More, and the Humanist Republic of Letters. Lanham: Lexington. Young, Edward (1854) The Complete Works, Poetry and Prose, I-II. James Nichols (ed.), London: William Tegg. Yörükan, Yusuf Ziya (2001) İslâm Akâid Sisteminde Gelişmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı. Yurdakul, İlhami (2008) Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826–1876). İstanbul: İletişim. Yurdusev, A. Nuri (2004) Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Yücel, Yaşar (yay.) (1988) Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Yücer, Hür Mahmut (2004) Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl) İstanbul: İnsan. —— (yay.) (2013) Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası Gümüşhânevî Sempozyumu. İstanbul: Bağcılar Belediyesi. Yüksel, Musa Şamil (2009) Timurlularda Din-Devlet İlişkisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Zaman, Muhammad Qasim (1997) Religion and Politics Under the Early ʻAbbāsids. Leiden: Brill. Zarakol, Ayşe (2010) After Defeat: How the East Learned to Live with the West. Cambridge: Cambridge UP. Zarinebaf, Fariba (2018) Mediterranean Encounters: Trade and Pluralism in Early Modern Galata. Berkeley: University of California Press. Zeine, Zeine N. (1966) The Emergence of Arab Nationalism: With a Background Study of Arab-Turkish Relations in the Near East. Beirut: Khayats. Zemmin, Florian (2018) Modernity in Islamic Tradition: The Concept of ‘Society’ in the Journal al-Manar (Cairo, 1898–1940). Boston & Berlin: De Gruyter. Zengin, Zeki Salih (2003) II. Abdülhamid Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi 1876-1908. Adana: Baki Kitabevi. Zhao, Dingxin (2015) The Confucian-Legalist State A New Theory of Chinese History. Oxford: Oxford UP. 852 Zilfi, Madeline C. (1986) “The Kadızādelis: Discordant Revivalism in Seventeenth-Century Istanbul,” Journal of Near Eastern Studies 45/4 (October): 251–269. —— (1988) The Politics of Piety: The Ottoman Ulemâ in the Postcolonial Age (1600– 1800). Minneapolis: Bibliotheca Islamica. Ziya Şakir (1957) Büyük Türk İnkılâbı I 3üncü Sultan Selim Devrinden Yeni Osmanlılara Kadar. İstanbul: Çeltüt Matbaası. Zwemer, Samuel Marinus (1916) Mohammed or Christ: An Account of the Rapid Spread of Islam in All Parts of the Globe, the Methods Employed to Obtain Proselytes, Its Immense Press, Its Strongholds, and Suggested Means to be Adopted to Counteract the Evil. New York: Fleming H. Revell. 853