Recenzja
prof. dr hab. Janusz Tandecki
prof. dr hab. Joachim Zdrenka
Redakcja wydawnicza
Anna Świtalska-Jopek
Koncepcja graficzna okładki
Piotr Samól
Projekt okładki i stron tytułowych
Karolina Zarychta
www.karolined.com
Skład i łamanie
SUNNY
Mecenas Wydania
Publikację dofinansowano ze środków
Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej
© Copyright by Uniwersytet Gdański
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-752-1
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot
tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206
e-mail:
[email protected]
www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
SPIS TReŚCI
SłoWo WSTęPNe · 9
WPRoWAdZeNIe · 11
GeNeZA PoWSTANIA,
PRZeSTRZeń I USTRóJ MłodeGo MIASTA · 37
Lokacja Młodego Miasta · 37
Przed założeniem miasta · 37
Proces lokacji · 50
Przywilej lokacyjny · 55
dochody skarbowe pobierane z Młodego Miasta przez władcę terytorialnego · 59
Przestrzeń miasta · 64
Położenie strefy osadniczej · 64
Granica między Starym i Młodym Miastem · 68
Ulice i ich zagospodarowanie · 78
Port – Bollwerk · 84
Patrymonium i jego przestrzeń · 86
Suchanino · 86
Wykup Rutek · 88
łąki nad Wisłą · 90
Swerenis · 93
Ustrój Młodego Miasta · 119
Zasadźca – dziedziczny sołtys · 119
Rada · 120
Sędzia · 130
ława · 133
oRGANIZACJA KoŚCIeLNA W MłodyM MIeŚCIe · 151
Topografia sakralna Młodego Miasta · 151
Teorie dotyczące liczby kościołów · 151
Jeden czy dwa szpitale św. Jakuba? · 158
Hipotetyczne położenie klasztoru Karmelitów · 163
Położenie kościoła św. Bartłomieja · 166
dzieje świątyń · 168
Kościół św. Bartłomieja i proboszczowie Młodego Miasta · 168
Klasztor Karmelitów i kościół Najświętszej Maryi Panny · 179
Szpital Wszystkich Bożych Aniołów · 187
Szpital św. Jakuba · 190
LUdZIe I GoSPodARKA · 215
demografia Młodego Miasta · 215
Szacunkowa liczba mieszkańców · 215
Problem obywatelstwa gmin w Gdańsku · 222
Próba ustalenia tendencji demograficznych w Młodym Mieście · 230
elita polityczna i gospodarcza · 234
Setheler – von oringen · 235
Von Kanten – Rycquin – Zukowen · 243
Stoltzefuss – Heiland – Rosenthal · 249
Powiązani z elitą władzy: Koch, Wittenburg, Ficke, Schönau, ewerd, Gleibitz · 252
Źródła dochodów mieszkańców · 257
Handel · 257
Główne towary przeładowywane w porcie Młodego Miasta · 257
Cło funtowe · 261
Kontakty handlowe Młodego Miasta · 265
Jarmark · 269
Uwagi ogólne o handlu Młodego Miasta · 270
Rzemiosło i działalność wytwórcza · 272
Rynek budowlany · 277
Rynek kapitałowy (kredyt) · 280
LIKWIdACJA MłodeGo MIASTA · 293
Przed wybuchem wojny trzynastoletniej · 293
Pierwsze zniszczenie Młodego Miasta · 293
Współpraca między Młodym Miastem a pozostałymi gminami w Gdańsku · 300
Młode Miasto w pierwszym roku wojny trzynastoletniej · 310
Inicjatywa Związku Pruskiego (do bitwy pod Chojnicami) · 310
Próba restytucji władztwa krzyżackiego i zburzenie miasta · 313
Po rozbiórce Młodego Miasta · 322
Postawy byłych mieszkańców Młodego Miasta w okresie wojny trzynastoletniej · 322
Likwidacja młodomiejskiego patrymonium · 329
Nicolaus Stoltzefuss w służbie Zakonu · 331
ePILoG – Młode MIASTo JAKo TZW. MIASTo NoWe · 359
Problematyka lokacji · 359
Relacje „nowego miasta” z władcą terytorialnym i sąsiednią gminą · 369
Likwidacja samodzielności gmin · 376
6
SPIS TReŚCI
PodSUMoWANIe · 381
WyKAZ SKRóTóW · 387
SPIS ILUSTRACJI · 389
SPIS TABeL · 392
SPIS TABLIC · 393
BIBLIoGRAFIA · 394
Źródła archiwalne · 394
Źródła drukowane · 396
opracowania · 399
SUMMARy. The young City ( Jungstadt)
in Gdańsk (1380–1455) and Its Territory · 417
SłoWo WSTęPNe
K
siążka, która trafia właśnie w ręce Czytelników, jest nieznacznie poprawioną i uzupełnioną wersją dysertacji pod tym samym tytułem, przygotowanej pod opieką merytoryczną Pani Profesor Beaty Możejko w Zakładzie Historii Średniowiecza Polski i Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu
Gdańskiego. Stanowiła ona podstawę nadania stopnia naukowego doktora nauk
humanistycznych przez Radę Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego (8 grudnia 2017 r.).
Niniejsza publikacja jest owocem moich ośmioletnich studiów i badań prowadzonych w Polsce i za granicą, poświęconych historii Młodego Miasta Gdańska. Nie byłyby one możliwe, gdyby nie pomoc wielu osób.
Przede wszystkim chciałbym serdecznie podziękować Pani prof. dr hab. Beacie
Możejko, bez której badawczej pasji, umiejętności zaciekawienia tematami bardzo
odległymi od bliskiej mi architektury, pomocy w wyszukiwaniu źródeł i literatury,
cierpliwości w czytaniu kolejnych fragmentów tekstu oraz wiary w to, że pracę
szczęśliwie ukończę, nigdy by ona nie powstała.
Słowa wdzięczności kieruję również do mentorów piątkowych seminariów
doktorskich prowadzonych w Zakładzie – prof. dr. hab. Błażeja Śliwińskiego,
dr. hab. Sobiesława Szybkowskiego i dr. hab. Marka Smolińskiego, których uwagi znacząco wzbogaciły tekst i poszerzyły moje horyzonty, pomagając mi lepiej
zrozumieć wiele kwestii szczegółowych. Gorące podziękowania należą się również
częstemu gościowi tych spotkań (a wcześniej słuchaczowi) dr. Marcinowi Grulowskiemu z Instytutu Historii PAN, który służył mi radą i pomocą nie tylko
w zmaganiach z paleografią. Nie bez znaczenia była także atmosfera seminariów,
która pobudzała do zadawania nowych, często nieoczywistych pytań. Wdzięczny
jestem wszystkim ich uczestnikom, którzy wspierali trud moich dociekań – przede
wszystkim dr ewie Bojaruniec, dr. Adamowi Kromerowi i dr Agacie Larczyńskiej.
Najszczersze podziękowania za życzliwe przyjęcie rozprawy, ale jednocześnie
wskazanie jej mankamentów i możliwości potencjalnych uzupełnień, jestem winien jej receznentom – prof. dr. hab. Januszowi Tandeckiemu z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz prof. dr. hab. Joachimowi Zdrence z Uniwersytetu Zielonogórskiego. oczywiście – mimo zastosowania się do niemal wszystkich
9
postulowanych poprawek – wszelkie stwierdzone niedoskonałości pracy obciążają
wyłącznie mnie.
Pisząc rozprawę, a następnie przygotowując ją do druku, zawsze mogłem liczyć na życzliwość pracowników Archiwum Państwowego w Gdańsku i Biblioteki
Gdańskiej PAN. Szczególnie mocno chciałbym podziękować dr Zofii Tylewskiej-ostrowskiej, Krystynie Sarnowskiej-Jackowskiej, Marcie Pawlik i Marcinowi
Kurrowi, bez których pomocy dołączony materiał ilustracyjny byłby znacznie
uboższy. Istotna była również pomoc finansowa, jaką w trakcie studiów doktoranckich uzyskałem od Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Umożliwiła ona poszerzenie studiów literaturowych oraz kwerendę w zasobie Tajnego
Archiwum Państwowego w Berlinie, bez której pracy tej ukończyć by się nie udało.
obecnie na terenie Młodego Miasta prowadzone są intensywne ratunkowe
badania archeologiczne, podczas których odkryto relikty średniowiecznych zabudowań mieszkalnych. Chociaż pełniejszy obraz kultury materialnej tego ośrodka
zostanie ukazany dopiero w następnych latach, już teraz możliwe było – dzięki
uprzejmości kierujących pracami archeologów Macieja Marczewskiego i Tomasza Zielenkiewicza – dołączenie do pracy kilku zdjęć z prowadzonych wykopalisk.
Rozważania o sieci wodnej Młodego Miasta i przekształceniach terenów leżących na północ od Starego Miasta byłyby znacznie uboższe, gdyby nie pomocne
konsultacje dr. hab. inż. arch. Grzegorza Bukala i dr. inż. Marcina Blockusa.
Publikacja nie ukazałaby się, gdyby nie wsparcie finansowe Gdańskich Autobusów i Tramwajów Sp. z o.o. oraz życzliwość prezesa tej spółki – Pana Macieja
Lisickiego. Bardzo za ten mecenat dziękuję.
Na koniec chciałbym podziękować moim najbliższym – Rodzicom, Babci
i Bratu – za wspieranie mnie przez cały czas pisania doktoratu, poświęcanie
mi swojego czasu, pierwszą korektę językową tekstu, wszelkie opinie i inną
okazaną pomoc.
Piotr Samól
Gdańsk, czerwiec 2018 r.
WPRoWAdZeNIe
T
ematem rozprawy jest Młode Miasto Gdańsk i jego patrymonium. Ramy
chronologiczne odpowiadają okresowi funkcjonowania tego organizmu
miejskiego, od wystawienia przywileju lokacyjnego w 1380 r. po jego rozbiórkę w 1455 r. Młode Miasto zostało założone na północny zachód od Starego Miasta,
jako czwarty człon wchodzący w skład późnośredniowiecznej aglomeracji Gdańska –
obok Głównego i Starego Miasta oraz rybackiej osady osiek1. Krótki okres egzystencji ośrodka spowodował, że badaniami objęto nie tylko samą strefę osadniczą, ale
także jego terytorium ziemskie (patrymonium) oraz relacje między nimi2.
Zyskujące na popularności badania miejskie (urban studies) są przedmiotem
zainteresowania różnych dziedzin nauki (humanistycznych, społecznych, ekonomicznych czy technicznych). Na niwie dyscypliny naukowej historii duże zainteresowanie, szczególnie w okresie ostatnich trzydziestu lat, wzbudziła kwestia
tzw. miast nowych lokowanych przy wielkich miastach pruskich. Proces dotyczył
ośmiu gmin lokowanych przy Starym Mieście Toruniu, Starym Mieście elblągu,
Głównym Mieście Gdańsku, Starym Mieście Braniewie i Starym Mieście Królewcu. W 1991 r. Antoni Czacharowski sformułował koncepcję dwóch modeli rozwojowych nowych miast – miasta konkurujące były przez niego przeciwstawiane
miastom kooperacyjnym, tj. współpracującym ze sobą w ramach aglomeracji3.
Młode Miasto wzmiankowane jest w źródłach zawsze jako „Jungstadt” albo „Iuvenis oppidum”.
Natomiast nazwa „Nowe Miasto” (Neustadt, Nova Civitatis) była używana w różnych kontekstach:
w odniesieniu do części Głównego Miasta (tzw. dzielnicy świętojańskiej), włączonej w obręb miasta ok. 1346 r., na przełomie XIV i XV w. stosowano ją w odniesieniu do całego Głównego Miasta,
a w 1 poł. XV w. także w odniesieniu do Starego Przedmieścia.
2
W kwestii związków między małymi miastami pruskimi a ich wiejskim zapleczem zob. H. Samsonowicz, Kleinstädte im Deutschordensstaat Preußen [w:] Stadt und Orden. Das Verhältnis des Deutschen
Ordens zu den Städten in Livland, Preußen und im Deutschen Reich, hrsg. v. U. Arnold, Marborg 1993
(„Quellen und Studien zur Geschichte des deutschen ordens”, Bd. 44), s. 143–158; R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki. Studia nad stosunkami między miastem a władzą terytorialną w późnym
średniowieczu, Toruń 1999; idem, Der Deutschen Orden als Stadtherr im Reich, in Preußen und Livland,
„ordines militares. Colloquia Torunensia Historica”, t. 14: Die Ritterorden als Träger der Herrschaft.
Teritorien, Grundbesitz und Kirche, hrsg. v. R. Czaja, J. Sarnowsky, Toruń 2007, s. 127–141.
3
A. Czacharowski, Die Gründung der „Neustädte” im Ordensland Preußen, „Hansisches Geschichtsblätter” 1990, Bd. 108, s. 1–12; idem, Początki nowych miast w państwie krzyżackim [w:]
Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach, red. A. Wyrobisz, Warszawa 1991, s. 47–55.
1
11
Sprowokowało to dyskusję na temat charakteru lokacji nowych organizmów
przy najważniejszych miastach Prus. Większość badaczy nie przyjęła bezkrytycznie koncepcji Czacharowskiego4. Polemizował z nim m.in. Marek Słoń – autor
syntezy dziejów średniowiecznych aglomeracji opublikowanej w prestiżowej serii
Fundacji na rzecz Nauki Polskiej5. Recenzując tę pracę, Roman Czaja zauważył
jej niepełność wynikającą z braku badań podstawowych dotyczących Nowego
Miasta elbląga i Młodego Miasta Gdańska6. Celem niniejszej rozprawy jest zatem uzupełnienie istotnego braku wiedzy w zakresie dziejów Gdańska, a szerzej
problematyki „miast nowych” w państwie zakonu krzyżackiego, poprzez próbę
przedstawienia monografii tego ośrodka.
Takie założenia badawcze i szeroka kwerenda archiwalna pozwoliły ustalić
nowe fakty dotyczące rozwoju przestrzennego średniowiecznego zespołu osadniczego Gdańska (określenie położenia strefy osadniczej miasta i granic jego patrymonium), członków władz miejskich Młodego Miasta (uzupełnienie dotychczasowych informacji o składach rady i ławy Młodego Miasta), jego organizacji
kościelnej (w tym statusu parafialnego kościoła św. Bartłomieja przed 1456 r.),
powiązań rodzinnych i gospodarczych między patrycjatem Głównego, Starego
i Młodego Miasta, podstaw prawnych i ekonomicznych życia jego mieszkańców,
przyczyn powstania oraz zagłady miasta, a także roli, jaką Młode Miasto i jego
mieszkańcy odgrywali w polityce zakonu krzyżackiego (m.in. kwestia kompletnej apatii politycznej Młodego Miasta w okresie istnienia Związku Pruskiego
oraz próby pojednawcze podejmowane przez wielkiego mistrza Ludwiga von
erlichshausena po wybuchu wojny trzynastoletniej).
—
Jak dotąd Młode Miasto rzadko stanowiło przedmiot odrębnych badań, a większość ustaleń pojawiała się na marginesie szerszych opracowań dotyczących całego zespołu osadniczego Gdańska. Głównym wydarzeniem omawianym w gdańskiej historiografii już w 2 poł. XV w. był sam fakt zburzenia Młodego Miasta7.
Z.H. Nowak, Neustadtgründungen des Deutschen Ordens in Preußen. Entstehung, Verhältniszu den
Altstädten, Ende der Eigenständigkeit [w:] Stadt und Orden…, s. 129–142. Sformułował on cztery
główne obszary analizy miast nowych: lokacji, relacji między „miastem nowym” a Zakonem, kontaktów z „miastem starym” i likwidacji niezależności „miasta nowego”.
5
M. Słoń, Miasta podwójne i wielokrotne w średniowiecznej Europie, Wrocław 2010 (seria „Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej”).
6
R. Czaja, W odpowiedzi Markowi Słoniowi, „Roczniki Historyczne” 2013, R. 79, s. 278.
7
Johann Lindau’s Geschichte des Dreizehnjährigen Krieges, hrsg. v. T. Hirsch [w:] Scriptores Rerum
Prussicarum [dalej: SRP], Bd. 4, hrsg. v. M. Toeppen, T. Hirsch, e Strehlke, Leipzig 1870, s. 502–
637.
4
12
WPRoWAdZeNIe
Podstawowy problem związany z najstarszymi opracowaniami dziejów
Gdańska, w których wspomniano o Młodym Mieście, stanowi możliwość traktowania części z nich równocześnie jako źródeł historycznych. Jednak to właśnie
warstwa narracyjna miała największy wpływ na kształtowanie się poglądów historiografii na ten organizm miejski. opisując okoliczności zniszczenia miasta,
Simon Grunau zawarł informacje świadczące o stanie świadomości gdańszczan
w 1 poł. XVI w. Na Młodym Mieście znajdować się miało wedle niego wiele
budowli wzniesionych z cegieł, w tym klasztor Karmelitów. Powodem rozbiórki
była próba obsadzenia przez Krzyżaków Młodego Miasta w styczniu 1455 r.
Mieszkańcy tego ośrodka mieli zostać przesiedleni na Stare Miasto8.
Wiedzę na temat Młodego Miasta i jego rozbiórki znacznie poszerzyli Stentzel Bornbach i Caspar Schütz w 2 poł. XVI w. Bornbach, jako pisarz miejski
mający dostęp do archiwum Rady Głównego Miasta, przygotował rękopis historii Prus, wykorzystując nieznane wcześniej dokumenty dotyczące także Młodego
Miasta. Zachował się tylko jeden tom tego dzieła, obejmujący lata 1449–14569.
działający w Gdańsku w tym samym czasie Schütz w 1592 r. wydał dzieło Historia rerum Prussicarum, wykazujące we fragmentach wiele zbieżności z rękopisem
Bornbacha. Według obu autorów już w 1386 r. wybrano burmistrza, radę i ławę
Młodego Miasta. Młode Miasto miało liczyć aż 1400 domów i znajdowały się
w jego obrębie kościoły: św. Jerzego, św. Bartłomieja, Najświętszej Maryi Panny
z klasztorem Karmelitów, św. Michała (Wszystkich Bożych Aniołów) oraz „jakieś zgromadzenie mniszek”10.
Ustalenia te stały się podstawą dla prac kolejnych nowożytnych historyków,
m.in. Christophera Hartknocha, Theodora Beniamina Meissnera i daniela Gralatha11. Niektórzy z nich, jak Reinhold Curicke12 czy Friedrich Carl Gottlieb von
duisburg13, podawali informacje o fundamentach i śladach zabudowy znajdujących się między nowożytną Bramą oliwską a szpitalem Wszystkich Bożych
Simon Grunau’s preussische Chronik, Bd. 2, hrsg. v. M. Perlbach, R. Philippi, P. Wagner, Leipzig
1889, s. 208–209. o najstarszych dziejopisach gdańskich, charakterze ich dzieł oraz uwarunkowaniach, w jakich powstawały, zob. J. Możdżeń, Przedstawienia świata przez kronikarzy gdańskich na
przełomie XV i XVI wieku, Toruń 2016.
9
Biblioteka Gdańska PAN [dalej: BG PAN], Ms. Uph., fol. 113: Geschichte im Lande zue Preussen
von Anno 1449 bis zue Anno 1456; Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek, Bd. 2,
bearb. v. o. Günther, danzig 1903. Bornbachowi przypisywane są jedynie s. 489–706.
10
C. Schütz, Historia rerum Prussicarum, [Leipzig] 1599.
11
Por. Ch. Hartknoch, Alt- und Neues Preussen, Frankfurt a. Main–Leipzig 1684, s. 433; d. Gralath, Versuch einer Geschichte Danzgis aus zuverläßigen Quellen und Handschriften, Königsberg 1789,
s. 90, 123–124, 127, 264, 272–275.
12
R. Curicke, Der Stadt Danzig historische Beschreibung, Amsterdam–danzig 1687, s. 13.
13
F.C.G. v. duisburg, Versuch einer historisch-topographischen Beschreibung der freien Stadt Danzig,
Bd. 2, danzig 1809, s. 237–238, 370–372.
8
WPRoWAdZeNIe
13
Aniołów. Ich informacje zebrał i podsumował Gotthilf Löschin14, za przyczynę
zniszczenia Młodego Miasta uznając jego konkurowanie w handlu z Głównym
i Starym Miastem. Wkład Löschina stanowiło zebranie informacji o śladach zabudowy po Młodym Mieście, które lokował między składami drewna (okolicami
Szańca Wapiennego i Lazaretu) a szpitalem Wszystkich Bożych Aniołów15.
Pierwszym badaczem, który przeprowadził naukową krytykę źródeł historycznych w celu ustalenia faktów dotyczących Młodego Miasta, był Karl Hoburg. W 1852 r. opublikował historię gdańskich fortyfikacji, na marginesie której
analizował położenie Młodego Miasta w świetle dokumentu z 1402 r. o rowie
granicznym tego ośrodka16. Przełomem w historiografii Gdańska, w tym także
Młodego Miasta, stała się jednak opublikowana w 1858 r. rozprawa Theodora
Hirscha17. Korzystając z wielu nieznanych wcześniej źródeł, badacz ten ustalił
nazwy niektórych młodomiejskich ulic, postawił hipotezę o istotnej roli handlu
drewnem w gospodarce tego ośrodka, a także podał znane profesje rzemieślników
działających na Młodym Mieście. Zaproponowana przez niego lokalizacja gminy
była jednak bardzo enigmatyczna i nie wykraczała poza wcześniejsze ustalenia.
W porównaniu z pracami Hoburga i Hirscha niewiele nowego na temat Młodego Miasta wniosła praca Gustava Köhlera, powtarzając ustalenia zwłaszcza
pierwszego z przywołanych wyżej autorów. Należy jednak podkreślić, że próba
ustalenia chronologii budowy fortyfikacji Starego Miasta miała olbrzymi wpływ
na późniejszych badaczy w określaniu przebiegu granicy między Starym i Młodym Miastem18.
G. Löschin, Geschichte Danzigs von der ältesten bis zur neuesten Zeit, Bd. 1, danzig 1822, s. 79–
85. Autor znał poprawną datę założenia Młodego Miasta, większość informacji powtarzał jednak
za wcześniejszymi historykami. Uważał zatem, że było tam więcej niż 1400 domów (s. 80) oraz
cztery kościoły, z których do początku XIX w. pozostał jedynie kościół św. Michała i Wszystkich
Bożych Aniołów (s. 84). Ponadto twierdził, że na Młodym Mieście założono szpital św. Rocha,
który następnie połączono z Lazaretem (s. 85).
15
Ibidem, s. 104–106. Podczas prac fortyfikacyjnych prowadzonych w latach 1683 i 1698 odkryto
jakoby wiele fundamentów zniszczonych domów. W 1725 r. natrafiono na ślady cmentarza. Na
terenie składów drewna znaleziono rzędy pali umacniających nabrzeże, co Löschin utożsamiał
z kanałem łączącym Młode Miasto z Wisłą. W 1760 r. w rejonie składów drewna przy domu ospy
odnaleziono m.in. przesklepioną piwnicę, a w niej cynową tacę i inne sprzęty domowe (domyślnie
łączone z Młodym Miastem).
16
K. Hoburg, Geschichte der Festungswerke Danzigs, danzig 1852, s. 5, przyp. 2.
17
T. Hirsch, Danzigs Handels- und Gewerbegeschichte unter der Herrschaft des Deutschen Ordens,
Leipzig 1858.
18
G. Köhler, Geschichte der Festungen Danzigs und Weichselmünde bis zum Jahre 1814, Bd. 1, Breslau 1893, s. 29–31. Trzeba przy tym zaznaczyć, że zaproponowana przez Köhlera chronologia
powstawania fortyfikacji Starego Miasta rzutowała na późniejsze hipotezy na temat lokalizacji
granicy między Starym i Młodym Miastem. Według Köhlera, w 1433 r. Stare Miasto zostało
otoczone fortyfikacjami polowymi o przebiegu podobnym do tego z końca XV w. – w takim
przypadku kościół św. Jakuba przy ul. łagiewniki leży w granicach Młodego Miasta. Ustale14
14
WPRoWAdZeNIe
Badania nad przeszłością Młodego Miasta były kontynuowane w XX w.
Paul Simson jako pierwszy opracował spis urzędników tego ośrodka19. Chociaż
poszerzył on bazę źródłową, to w świetle późniejszych badań Joachima Zdrenki
i autora niniejszej rozprawy, o których będzie mowa niżej, ustalone spisy były
znacząco niekompletne. Jego edycja wilkierza gdańskiego z 1455 r. przyczyniła
się do upowszechnienia wiedzy na temat prawnych podstaw likwidacji zabudowy Młodego Miasta20. Poza tym w wyniku bardzo szerokich studiów (obejmujących częściowo również archiwum wielkich mistrzów w Królewcu) podał on
w 1913 r. nowe informacje dotyczące Młodego Miasta, określając status parafialnego kościoła św. Bartłomieja czy wprowadzając do obiegu naukowego fakt
nadania w 1446 r. przywileju na organizowanie jarmarku w Młodym Mieście.
W kwestii lokalizacji utrzymywał, że granica między Starym i Młodym Miastem została na początku XV w. przesunięta w kierunku zachodnim (twierdził,
że w dokumentach wielkich mistrzów z lat 1402 i 1415 chodziło o dwa różne
rowy graniczne)21. Nie wychodząc poza ustalenia Simsona, pierwszą próbę wytyczenia w przestrzeni miasta zasięgu strefy osadniczej Młodego Miasta podjął
Friedrich Froese22.
W latach 20. XX w. swoje pierwsze prace, na marginesie których pojawiała
się kwestia lokalizacji Młodego Miasta, opublikował erich Keyser23. Najważniejszym opracowaniem z okresu międzywojennego dotyczącym średniowiecznego
Gdańska była rozprawa otto Kloeppela, w której autor przeprowadził analizę
urbanistyczną Młodego Miasta. Ponieważ nie ulegało dla niego wątpliwości,
że ośrodek ten został założony przez Krzyżaków jako konkurencja dla Głównego Miasta, postanowił zestawić i porównać wymiary obu organizmów24. Ponadto, zastanawiając się nad lokalizacją rowu granicznego proponowaną przez
nia Köhlera częściowo obalił w 2008 r. Tomasz Larczyński (Rozwój fortyfikacji Starego Miasta
Gdańska w II połowie XV–początkach XVI w. [w:] Z dziejów średniowiecza. Pamięci profesora Jana
Powierskiego (1940–1999), red. W. długokęcki, Gdańsk 2010, s. 201–226) oraz Grzegorz Bukal
(Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły w latach 1454–1793. Studium z dziejów nowożytnej architektury
militarnej, Sopot 2012, s. 51–56).
19
P. Simson, Die urkundlich nachweisbaren Burgermeister, Ratmannen und Schoeffen der Rechtstadt
Danzig bis 1417 und Altstadt und Jungstadt Danzig bis 1455, „Zeitschrift des Westpreussischen
Geschichtsvereins” 1918, H. 55, s. 167–181.
20
Idem, Geschichte der Danziger Willkür, danzig 1904. Niezwykle ważne były uzupełnienia otto
Günthera (o. Günther, Zwei unbekannte altpreußische Willküren, „Zeitschrift des Westpreussischen
Geschichtsvereins” 1905, H. 48, s. 3–54).
21
P. Simson, Die Geschichte der Stadt Danzig [dalej: Geschichte…], Bd. 1, danzig 1913, passim.
22
F. Froese, Die Entwicklung des Danziger Stadtbildes, „der Nordenosten” 1931, Jg. 1, s. 155–170.
23
e. Keyser, Danzigs Geschischte, danzig 1921, s. 34, 51.
24
o. Kloeppel, Das Stadtbild von Danzig in drei Jahrhunderten seiner großen Geschichte, danzig
1937, s. 30, 41. Mimo braku odniesień do pracy Froesego prawdopodobnie korzystał z jego planu
rekonstrukcji Gdańska.
WPRoWAdZeNIe
15
Gustava Köhlera, postawił otwartą hipotezę, że być może część terenów późniejszego Starego Miasta (z działkami św. Bartłomieja i św. Jakuba) należała początkowo do Młodego Miasta25. Mając to na uwadze, Kloeppel jako pierwszy
sformułował tezę, że co najmniej do czasu najazdu husytów (1433) fosą Starego
Miasta był Rów Gnilny (w ciągu późniejszych ulic Gnilnej i Aksamitnej)26.
W latach 30. XX w. studia poświęcone podmiejskim wsiom gdańskim prowadził John Muhl, opracowując po raz pierwszy dzieje osad wchodzących w skład
patrymonium Młodego Miasta – Suchanina i Rutek27. W 1941 r. rozprawę o pochodzeniu mieszkańców miast pruskich ok. 1400 r. opublikował Theodor Penners, pierwszy badacz, który wykorzystał księgę obywatelską Młodego Miasta
w badaniach statystycznych28, ustalając na ich podstawie, że 95% osób przyjmujących obywatelstwo tego ośrodka w latach 1400–1420 pochodziło z obszarów
Cesarstwa. Chociaż wydaje się oczywiste, że znaczna większość mieszkańców
musiała być niemieckojęzyczna, to przyjęcie aż tak wysokiego odsetka stanowiło
efekt stronniczego interpretowania kryterium imionowego, wynikającego z ówczesnej sytuacji politycznej i ideologii nazizmu29.
Pierwszą pracą wydaną po II wojnie światowej, która wnosiła nowe ustalenia do dziejów Młodego Miasta, była dysertacja Mariana Biskupa (wydana
drukiem w 1952 r.) na temat stosunków między Gdańskiem a królem Kazimierzem Jagiellończykiem30. Autor zrekonstruował w niej m.in. zabiegi polityczne Głównego Miasta zmierzające na przełomie lat 1454 i 1455 do likwidacji
Młodego Miasta, wprowadzając do współczesnej historiografii ustalenia Bornbacha/Schütza. Z uwagi na czas powstania pracy autor używał w niej narzuIbidem, s. 78.
Ibidem, s. 76 – chociaż jednocześnie nie był pewien, kiedy granice Starego Miasta przesunięto
na zachód (por. s. 166). Prawdopodobnie pod wpływem ustaleń Kloeppela hipotezę o lokalizacji
fosy staromiejskiej (i zarazem granicy między gminami) na Rowie Gnilnym poparł Jerzy Stankiewicz ( J. Kowalski, R. Massalski, J. Stankiewicz, Rozwój urbanistyczny i architektoniczny Gdańska
[w:] Gdańsk. Jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 133). Fakt, że powyższa hipoteza nie była
przedmiotem krytyki naukowej w późniejszym okresie, wynikał chyba z hermetyczności ustaleń
historyków urbanistyki i niewystarczającego – z punktu widzenia nauk historycznych – jej udokumentowania w źródłach innych niż plany miasta.
27
J. Muhl, Geschichte der Dörfer auf der Danziger Höhe, danzig 1938.
28
T. Penners, Untersuchungen über die Herkunft der Stadtbewohner im Deutsch-Ordensland Preußen
bis in die Zeit um 1400, Leipzig 1942.
29
Metodologia przypisywania poszczególnych obywateli do konkretnych regionów ówczesnej
Rzeszy może być stosowana przy założeniu, że jest to tylko prawdopodobieństwo, źródło nie podaje bowiem miasta/kraju pochodzenia wpisywanego do księgi. Poza tym – na co zwracam uwagę
w rozdziale 2 (kwestia podwójnego obywatelstwa) – nie wiadomo, jaka część obywateli młodomiejskich wywodziła się z Głównego i Starego Miasta, co zakłóca wyniki otrzymane przez Pennersa.
30
M. Biskup, Stosunek Gdańska do Kazimierza Jagiellończyka, Toruń 1952. Większość ustaleń
dotyczących Młodego Miasta została następnie streszczona w pracy: M. Biskup, Trzynastoletnia
wojna z Zakonem Krzyżackim 1454–1466, Warszawa 1967.
25
26
16
WPRoWAdZeNIe
conego przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowości terminu „Nowe Miasto”
zamiast „Młode Miasto”31.
Współczesne stanowisko historiografii na temat położenia i roli Młodego
Miasta ukształtowały dwie prace – Stanisława Mielczarskiego i ericha Keysera.
Pierwszą z nich był wydany w 1961 r. artykuł Mielczarskiego, radykalnie zrywający z dotychczasowymi koncepcjami32. Autor postawił hipotezę, że Młode
Miasto leżało w pobliżu dzisiejszych ulic Heweliusza, łagiewniki i Rybaki Górne, a po rozbiórce zostało wchłonięte przez staromiejskiego sąsiada. Podstawą
koncepcji była zbieżność nielicznych nazw występujących w topografii Młodego
Miasta (np. Kalkgasse) z próbą interpretacji genezy układu urbanistycznego Starego Miasta. Brak badań archeologicznych i analizy planistycznej spowodował,
że ustalenia te, początkowo entuzjastycznie przyjęte33, zostały po paru latach –
wobec braku ewidentnych dowodów przemawiających za nimi – skrytykowane
przez Keysera34. Jednak nacisk kładziony przez Mielczarskiego na transformację
topografii Gdańska pozwolił mu powiązać powódź z 1371 r. ze zmianą układu
ramion Wisły i odsunięciem głównego nurtu od miasta oraz uznać, że granice
Starego Miasta w średniowieczu ulegały zmianom.
drugą z prac była wydana pośmiertnie monografia ericha Keysera o historii budowy Gdańska, zawierająca jego autorską rekonstrukcję dziejów Młodego
Miasta. Jest to, jak dotąd, najobszerniejsze opracowanie poświęcone tej gminie.
Keyser podał wymiary miasta i jego hipotetyczne położenie, jako pierwszy wykorzystując w tym celu plan Friedricha Berndta z 1601 r., dokumentujący topografię terenów pomiędzy Starym Miastem Gdańskiem a Wrzeszczem i posiadłościami cystersów oliwskich. Jednocześnie jednak pominął szereg innych
unikatowych XVII-wiecznych planów terenów między Gdańskiem a Wrzeszczem. Analizując niewykorzystywane wcześniej źródła pisane, zebrał szereg
nowych informacji na temat mieszkańców Młodego Miasta. Nie sposób jednak
oprzeć się wrażeniu, że zostały one wyselekcjonowane dość chaotycznie, co
wynikało z faktu, że po 1945 r. Keyser nie miał dostępu do części źródeł (znajPodobny problem, wynikający z narzucenia nazwy urzędowej, dotyczy opracowań z lat 50.
i początku lat 60. XX w. Maria Bogucka (Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV–XVII wieku,
Warszawa 1962) też stosuje określenie „Nowe Miasto”, gdy pisze o Młodym Mieście. Niekiedy
nazwy „nowe miasto” w odniesieniu do Młodego Miasta używają także współcześni badacze (zob.
np. R. Kubicki, Zarządzenia wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego w sprawie domu pokutnic przy
klasztorze brygidek i przytułku dla biednych w Starym Mieście Gdańsku ok. 1417 r., „Rocznik Gdański”
2011–2012, t. 71/72, s. 25, przyp. 10: Kościół św. Jakuba w Nowym Mieście Gdańsku).
32
S. Mielczarski, Gdańsk – Młode Miasto ( Jungstadt), „Rocznik Gdański” 1960–1961, t. 19/20,
s. 273–290.
33
A. Zbierski, Metody badań nad rozplanowaniem wczesnośredniowiecznego Gdańska, „Rocznik
Gdański” 1960–1961, t. 19/20, pocz. części VI.
34
e. Keyser, Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Köln–Wien 1972 [dalej: Baugeschichte…], s. 275.
31
WPRoWAdZeNIe
17
dujących się przeważnie w Archiwum Państwowym w Gdańsku), ale musiał
korzystać ze swoich notatek i wypisów dokonanych jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej35.
Większość tez z jego opracowania znalazła uznanie historyków zajmujących
się tematem Młodego Miasta – Mariana Biskupa36, Jana Powierskiego37, Adama
Szarszewskiego38, Zofii Maciakowskiej i Marka Słonia39. Kontrowersje wzbudziła jedynie lokalizacja Młodego Miasta w kontekście interpretacji przywileju lokacyjnego oraz motywy założenia i rozbiórki miasta40. W pierwszej kwestii Keyser uznał, że Młode Miasto zostało założone na planie prostokąta o obwodzie
30 sznurów (1290 m). W kontrze do tej hipotezy Biskup stwierdził, że miasto
miało kształt kwadratu o boku 30 sznurów, natomiast Maciakowska (przez analogię do tzw. dzielnicy mariackiej Głównego Miasta) dowodziła, że w przywileju
określano sumaryczny wymiar trzech boków kwadratu41. Abstrahując od kwestii
planu miasta, problematykę topografii kościelnej Młodego Miasta przedstawił
ostatnio autor niniejszej pracy42 – skrócona wersja tego artykułu została włączona
Ibidem, s. 274–291 (np. informacje o właścicielach ogrodów znajdowały się na początku księgi
ogólnej Młodego Miasta i wybranie przez Keysera akurat tej informacji wydaje się potwierdzać, że
korzystał z niepełnych wypisów, co wpłynęło na narrację książki; podobnie było w przypadku spisu
czynszów szpitala św. elżbiety z lat ok. 1437–1438 i 1447, gdzie zamiast przeanalizować źródło lub
podać wszystkie informacje na temat parceli młodomiejskich, wymienił kilka z nich).
36
M. Biskup, Gdańsk pod panowaniem krzyżackim [w:] Historia Gdańska, t. 1: Do roku 1454, red.
e. Cieślak, Gdańsk 1978, s. 337–627.
37
J. Powierski, Dzieje polityczne Gdańska w latach 1308–1454 [w:] Wielka księga miasta Gdańska,
red. A. Januszajtis, Gdańsk 1997, s. 161–314. Autor zajmował się Młodym Miastem właściwie
jedynie w kontekście historii politycznej, uzupełniając ustalenia ericha Keysera i Mariana Biskupa
(zob. przyp. 36). Zasugerował m.in. związek między niepokojami społecznymi w 1378 r. i przerostem zaludnienia Głównego Miasta a lokacją nowej gminy nad Wisłą. działkę kościoła parafialnego lokalizował aż w rejonie dzisiejszego przystanku SKM Politechnika. Jego ustalenia z powodu
albumowej formy wydania pracy nie zostały opatrzone aparatem naukowym, co spowodowało, że
mimo swojej oryginalności nie dostrzegła ich część późniejszych badaczy.
38
A. Szarszewski, Szpital i kościół św. Jakuba w Gdańsku. Zarys historyczny, Toruń 2000; idem, Patrocinia średniowiecznych szpitali gdańskich [w:] Kaci, święci, templariusze, red. B. Śliwiński, Malbork
2008, s. 327–398 (seria „Studia z dziejów średniowiecza”, nr 14).
39
M. Słoń, Miasta podwójne…, passim (w tym mapa).
40
Mimo to Zenon Hubert Nowak uznawał Keysera za największego znawcę topografii Gdańska,
co – jak uważał – pozwoliło mu zlokalizować Młode Miasto (Z.H. Nowak, Erich Keyser (1893–
1968) – ein Historiker aus Danzig [w:] Das Preußenland als Forschungsaufgabe. Eine europäische Region in ihren geschichtlichen Bezügen. Festschrift für Udo Arnold zum 60. Geburstag gewidmet von den
Mitgliedern der Historischen Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung, hrsg. v. B. Jähnig, G. Michels, Lüneburg 2000, s. 635).
41
Z. Maciakowska, Młode Miasto w Gdańsku. Jego położenie i wielkość [w:] Z dziejów średniowiecza.
Pamięci profesora Jana Powierskiego (1940–1999), red. W. długokęcki, Gdańsk 2010, s. 227–242.
42
P. Samól, Kościoły i szpitale w topografii Młodego Miasta Gdańska [w:] Między Gdańskiem a Santiago. 600-lecie konsekracji kościoła św. Jakuba fundacji szyprów w Gdańsku, red. B. Siek, A. Szarszewski, P. Paluchowski, Gdańsk 2015, s. 65–90.
35
18
WPRoWAdZeNIe
do rozdziału drugiego rozprawy. Natomiast motywy założenia miasta i pojawienie się w kręgu Rady Głównego Miasta pomysłu likwidacji samodzielności politycznej sąsiedniej gminy były przedmiotem polemiki między Markiem Słoniem
a Romanem Czają43.
Sprawy handlowe i powiązania młodomieszczan zostały zauważone przez
Czaję w jego przyczynku do badań nad powiązaniami gospodarczymi między szafarzami krzyżackimi a gdańskim kupiectwem44. dla badań porównawczych nad
Młodym Miastem istotne są jego dwie prace poświęcone szerzej miastom państwa zakonnego45 oraz monografia Janusza Tandeckiego o strukturach prawno-społecznych w miastach pruskich46. W tej ostatniej pracy autor poruszył m.in.
problem nadzoru sądowego komturów zamkowych nad Młodym i Starym Miastem Gdańskiem47. Ponadto Piotr oliński wygłosił w Towarzystwie Naukowym
w Toruniu, w czasie prac nad edycją ksiąg Młodego Miasta, referat na temat
mieszkańców młodomiejskich – niestety jego tezy nie zostały później opublikowane. Z ośrodkiem toruńskim wiązała się także rozprawa Cezarego Kardasza
dotycząca rynku kredytu w średniowiecznych miastach portowych południowego pobrzeża Bałtyku, w ramach której autor przeprowadził analizę statystyczną
wzmianek o rentach m.in. z Młodego Miasta Gdańska48.
Problemy ustrojowe i najpełniejszą, jak dotąd, próbę odtworzenia składu
władz Młodego Miasta podjął Joachim Zdrenka49. Analogicznie do pozostałych
gmin w Gdańsku uznał, że istniał podział na radę ogólną i zasiadającą. Na podstawie badań źródłowych i wcześniejszej literatury przyjął, że urząd sędziego był
wydzierżawiany. opisał dzieje księgi ławniczej Młodego Miasta, nie podając jednak nikogo z członków ławy. Jego ustalenia, uzupełnione badaniami własnymi,
R. Czaja, [rec.:] M. Słoń, Miasta podwójne i wielokrotne w średniowiecznej Europie (Monografie
Fundacji na rzecz Nauki Polskiej), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, ss. 742,
„Roczniki Historyczne” 2012, R. 78, s. 281–285; M. Słoń, Jeszcze raz o miastach podwójnych w Prusach. W odpowiedzi Romanowi Czai, „Roczniki Historyczne” 2013, R. 79, s. 271–276; R. Czaja,
W odpowiedzi…, s. 276–278.
44
R. Czaja, Kontakty gospodarcze Gdańska z zakonem krzyżackim w XV w. [w:] Mieszczaństwo
gdańskie, red. S. Salmonowicz, Gdańsk 1997, s. 13–23.
45
Idem, Miasta a Zakon…; idem, Grupy rządzące w miastach nadbałtyckich w średniowieczu, Toruń 2008.
46
J. Tandecki, Struktury administracyjne i społeczne oraz formy życia w wielkich miastach Prus Krzyżackich i Królewskich w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, Toruń 2001.
47
Ibidem, s. 102.
48
C. Kardasz, Rynek kredytu pieniężnego w miastach południowego pobrzeża Bałtyku w późnym średniowieczu (Greifswald, Gdańsk, Elbląg, Toruń, Rewel), Toruń 2013.
49
J. Zdrenka, Rats- und Gerichtspatriziat der Rechten Stadt Danzig, Bd. 1: 1342–1525, Hamburg
1991; ibidem, Bd. 2: 1526–1792, Hamburg 1989; idem, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–
1792 i 1807–1814, t. 1: Spisy, Gdańsk 2008 [dalej: Spisy…]; ibidem, t. 2: Biogramy, Gdańsk 2008
[dalej: Biogramy…]; idem, Główne, Stare i Młode Miasto Gdańsk i ich patrycjat, Toruń 1992.
43
WPRoWAdZeNIe
19
stanowiły dla piszącego te słowa podstawę popularnonaukowej wersji biogramów
burmistrzów tego ośrodka50.
W ostatnich latach znacznie poszerzony został dorobek literatury dotyczącej dziejów szpitala św. Jakuba. Informacje o średniowiecznym obiekcie zebrał
i przeanalizował Adam Szarszewski51, na jego ustaleniach zaważyła jednak koncepcja istnienia dwóch osobnych kościołów pod wezwaniem św. Jakuba w Starym i Młodym Mieście. Badania architektoniczne istniejącego do dziś obiektu przeprowadził Aleksadner Piwek52, a badania archeologiczne Filip Kuczma
i Krzysztof dyrda53. Umożliwiły one ponowne spojrzenie na dzieje tej instytucji
w średniowieczu. Kwestię fundacji na szerokim tle wydarzeń w Gdańsku omówili
Beata Możejko i Błażej Śliwiński54. Natomiast problematyka identyfikacji kościoła – wchodząca w skład niniejszej rozprawy – została już wstępnie zaprezentowana przez jej autora55. Stan badań pozostałych świątyń młodomiejskich jest
uboższy. Ich lokalizację badali Wolfgang Günter deurer56 i Adam Szarszewski57.
Ten ostatni zajął się również patrociniami młodomiejskich szpitali. duży wkład
do badań wniosła przede wszystkim monografia fundacji mieszczańskich autorstwa olińskiego58.
osobne miejsce w literaturze przedmiotu zajmuje bardzo ważna edycja źródłowa Krzysztofa Kopińskiego i Piotra olińskiego, zmieniająca optykę patrzenia
na problem Młodego Miasta59. Autorzy w komentarzu wydawniczym nie postawili sobie za cel omówienia całej zawartości ksiąg, a jedynie egzemplifikowali
50
P. Samól, Burmistrzowie Młodego Miasta w latach 1380–1455 [w:] Poczet sołtysów, burmistrzów,
nadburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów Gdańska od XIII do XXI
wieku, red. B. Możejko, Gdańsk 2015, s. 77–88.
51
A. Szarszewski, Szpital i kościół św. Jakuba w Gdańsku…, passim.
52
A. Piwek, Architektura kościoła i szpitala św. Jakuba w Gdańsku [w:] Szpital i kościół św. Jakuba.
600 lat fundacji gildii szyprów w Gdańsku, red. A. Sroka, Toruń 2009, s. 125–166.
53
F. Kuczma, K. dyrda, Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych
w kościele św. Jakuba w Gdańsku w 2009 r. [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2: Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk 2013, s. 471–486.
54
B. Możejko, B. Śliwiński, Morskie aspekty Gdańska w okresie powołania fundacji szpitala św. Jakuba [w:] Między Gdańskiem a Santiago…, s. 13–34.
55
P. Samól, Kościoły i szpitale…, s. 65–90.
56
W.G. deurer, Neue Forschungen über die St. Jakobskirche, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej. Architektura” 1981, nr 20, s. 171–184; idem, Gdańsk i jego kościoły. Dokumentacja 56 zabytkowych istniejących i nieistniejących kościołów Gdańska, Inowrocław 2003.
57
A. Szarszewski, Patrocinia średniowiecznych szpitali…, s. 327–398.
58
P. oliński, Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów
nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008.
59
Idem, Die Stadtbücher der Jungstadt Danzig und die Probleme ihrer Edition [w:] Editionswissenschaftliche Kolloquien 2003/2004. Historiographie, Briefe und Korrespondenzen Editorische Methoden,
hrsg. v. M. Thumser, J. Tandecki, Toruń 2005, s. 323–334; Księgi Młodego Miasta Gdańska, oprac.
K. Kopiński, P. oliński, Toruń 2008.
20
WPRoWAdZeNIe