Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości

Budowle sakr alne w Gdańsku Sacred Sites in Gdańsk Ark adiusz Staniszewski Kościół M ariacki w Gdańsku. Architektur a St M ary’s Church in Gdańsk. Architecture Gdańsk 2017 Pamięci księdza infułata Stanisława Bogdanowicza, wieloletniego włodarza Mariackiej świątyni i wielkiego miłośnika jej zabytków In memory of Rev. Stanisław Bogdanowicz, responsible for St Mary’s Church over many years and great lover of its historical works of art SPIS TR E ŚCI / CON TEN TS Jacek Friedrich Wstęp Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Elżbieta Pilecka Kościół Mariacki w Gdańsku – dzieje architektoniczne St Mary’s Church in Gdańsk: an architectural history . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Jacek Kriegseisen Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Marcin Gawlicki Kościół Mariacki w latach 1945–1955 St Mary’s Church: 1945–1955 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Arkadiusz Staniszewski Fotograiczne obrazy gdańskiego kościoła Mariackiego sprzed 1945 roku St Mary’s Church in Gdańsk in photographs taken before 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Fotograie Photographs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Fot./ Photo Otto Stiehl, ok./ca 1902 (HIM) Jacek Kriegseisen Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown P o północnej stronie największej świątyni Gdańska – kościoła Mariackiego, ograniczony ulicami Świętego Ducha od północy, Podkramarską od zachodu i Plebanią od południa, a od wschodu sąsiadujący z nieistniejącymi dzisiaj Ławami Mięsnymi znajduje się zespół budynków otaczających niewielki, nieregularny, czworoboczny dziedziniec. Zespół ten, pozornie jednolity i zwarty składa się jednak w rzeczywistości z kilku budowli o różnym przeznaczeniu i powstałych w różnych czasach. Najstarsza spośród nich jest plebania kościoła Mariackiego1. Informację o planowanej budowie kościoła pod wezwaniem Marii Panny zawierał już niezachowany przywilej lokacyjny dla Głównego Miasta Gdańska wydany przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Ludolfa Königa z około 1342 roku, znany nam z dokumentu z 1378 roku, w którym ów przywilej potwierdził wielki mistrz Winrich von Kniprode. Pod budowę przeznaczono wraz z planowanym przykościelnym cmentarzem kwadratową działkę o powierzchni 7056 m². Na wzniesienie zabudowań plebanii wyznaczono dodatkową działkę2. Kamień węgielny pod kościół Mariacki położono 28 marca 1343 roku. Już 31 sierpnia tego samego roku określono go jako kaplicę miasta Gdańska, a 4 grudnia 1344 roku pojawił się pierwszy znany proboszcz – Konrad. Można więc sądzić, że w tym samym czasie na wspomnianej działce paraialnej wzniesiono pierwsze zabudowania mieszkalne. 1 2 By nie mnożyć ponad miarę odnośników do literatury, umieszczono je tylko w tych miejscach, w których wydawały się niezbędne. J. Vollbaum, Der Pfarrhof von St. Marien in Danzig und seine Bewohner. Eine rechtshistorische Studie, Danzig 1876, s. 2–3; P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig, t. 1, Von den Anfängen bis 1517, Danzig 1913, s. 55, s. 61–62; Z. Maciakowska, Kształtowanie przestrzeni miejskiej Głównego Miasta w Gdańsku do początku XV w., Gdańsk 2011, s. 86–89. T Gottheil & Sohn, ok./ ca 1920 (JWW) here is a group of buildings surrounding a small irregular four-sided courtyard on the northern side of the largest church in Gdańsk ‒ St Mary’s. This group is bounded by three streets: Świętego Ducha to the north, Podkramarska to the west and Plebania to the south; while to the east, it is adjacent to the former shambles (Ławy Mięsne). This architectural group, apparently uniform and compact, consists in fact of several buildings of diferent ages and serving diferent functions but none are so early as the presbytery of St Mary’s Church1. The planned construction of the church of the Virgin Mary was included in the (now-lost) municipal charter establishing the Main Town (Główne Miasto) of Gdańsk issued by the Grand Master of the Teutonic Order, Ludolf König, in about 1342, a fact known to us from a document from 1378 in which the town privilege was conirmed by the then Grand Master, Winrich von Kniprode. A square parcel of land with an area of 7056 m² was allotted for the church along with a graveyard. An additional parcel was designated for the construction of the presbytery2. The ceremony of laying the foundation stone of the church was held on 28th March 1343, and on 31st August of the same year it was designated as the parish church of Gdańsk, while on 4th December 1344 Konrad, the irst known parish priest, was appointed. Thus, it is safe to assume that, at the same time, the irst presbytery was also erected. 1 2 In order to avoid an overwhelming number of literature references, they are only given where the author considers necessary. J. Vollbaum, Der Pfarrhof von St. Marien in Danzig und seine Bewohner. Eine rechtshistorische Studie, Danzig 1876, pp. 2–3; P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig, vol. 1, Von den Anfängen bis 1517, Danzig 1913, p. 55, pp. 61–62; Z. Maciakowska, Kształtowanie przestrzeni miejskiej Głównego Miasta w Gdańsku do początku XV w., Gdańsk 2011, pp. 86–89. 41 Jacek Kriegseisen Adalbert Ballerstädt, ok./ ca 1863 (BGPAN) Działka o trapezoidalnym kształcie została zlokalizowana między wspomnianymi ulicami: Plebanią, Świętego Ducha i Podkramarską oraz Mariacką i początkowo, jak zapewne wszystkie pierwsze budynki mieszkalne na Głównym Mieście, została zabudowana budynkami o konstrukcji szkieletowej. Pewne jest, że w 1363 roku budynek plebanii nie zajmował całej powierzchni działki, bowiem oprócz niej znajdowały się tam drewniane budy rzemieślników różnych specjalności. Z ich wynajmu dochody czerpał proboszcz kościoła Mariackiego3. Zapewne na początku, być może w końcu XV wieku powstał zwrócony szczytem do ulicy dom przy Plebanii 7 (pierwszy od wschodu, niegdyś sąsiadujący z Ławami Mięsnymi), który był właściwą siedzibą proboszcza kościoła Mariackiego. Jest to trójosiowa, pierwotnie dwukondygnacyjna, a obecnie trójkondygnacyjna kamienica o trójdzielnym schodkowym szczycie, zwieńczonym blankowaniem, ze szczytem rozczłonkowanym ostrołukowymi blendami o bogatymi proilowaniu. Zachowały się pisane informacje i nikłe ślady materialne czarno-biało-czerwonej dekoracji malarskiej jego fasady, imitującej maswerkowe laskowanie okien, błędnie określanej jako sgraito4. Równolegle do niego stoi dom szczytem zwrócony również ku ulicy Plebania, a trzypiętrową boczną elewacją szkieletową do ulicy Podkramarskiej. Dekoracja jego fasady, ozdobionej wysokimi płytkimi blendami, zwieńczonymi podwójnymi, bliźniaczymi łukami jest identyczna z trójosiowym, dwupiętrowym domem frontowym, zwanym Domem Ferbera, łączącym oba wspomniane budynki, stojącym jednak kalenicowo do ulicy Plebania i zawierającym wejście główne do plebanii. Można uznać, że fasada ta, stylistycznie nieco późniejsza w stosunku do domu przy Plebanii 7 powstała w wyniku prac budowlanych prowadzonych przy budynkach paraialnych przez Maurycego Ferbera (1471–1537), proboszcza kościoła Mariackiego, który urząd ten pełnił w latach 1517–1523. Na ten cel intensywnie zbierano fundusze pośród paraian, ale wykorzystano także środki publiczne. W rezultacie powstał okazały i zwarty kompleks budynków. Z czasów przeprowadzonej przez niego przebudowy plebanii pozostał również ślad w postaci kamiennej płyty z polichromowanym herbem rodziny Ferberów i datą 1518. Obecnie płyta, wraz z obramieniem – kamienną 3 4 42 J. Vollbaum, Der Pfarrhof von St. Marien…, s. 2–3. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa, t. 8, Miasto Gdańsk, cz. 1, Główne Miasto, red. B. Roll, I. Strzelecka, Warszawa 2006, s. 128. This parcel, trapezoidal in shape, was located between Plebania, Świętego Ducha and Podkramarska Sts (as well as Mariacka St) and initially, like all the earliest residential buildings in the Main Town, contained timber framed buildings. Evidence has been found that in 1363 the presbytery did not occupy the entire plot because it also accommodated wooden shacks used by various craftsmen who paid rent to the parish priest of St. Mary’s Church3. On the eastern corner stands a building, 7 Plebania St (once adjacent to the shambles), which served as the seat of the parish priest of St Mary’s and was probably the irst to be erected perhaps towards the end of the 15th c. This was originally a two-, but now three-storey, townhouse with three vertical axes, a triple-stepped gable topped with crenellations, divided by decorated blind ogival windows with a distinctive proiling featuring ornamental bands. Some written sources relate to the building and there is some material evidence of the black, white and red painted façade (incorrectly referred to as sgraito)4 imitating tracery bars and subdividing the blind windows. On the western corner stands a three-storey building overlooking Plebania St which additionally has a brick and timber side wall facing Podkramarska St. The decoration of its Plebania St façade, featuring tall and shallow blind windows with twin arcs, is identical to that of the two-storey building, called Ferber House, which connects the eastern and western buildings. Ferber house has its roof ridge parallel to Plebania St and contains the main entrance to the presbytery. Its façade, stylistically a bit later than 7 Plebania St, was built when some redevelopment work on the presbytery was carried out under the supervision of Maurice Ferber (1471‒1537) who held the post of parish priest of St Mary’s in 1517‒23. Money for the redevelopment was collected among the parishioners, but public funds were also acquired which allowed the founders to erect an impressive and compact cluster of buildings. A stone plaque showing a polychrome Ferber family crest and the date, 1518, is a reminder of the redevelopment implemented by their illustrious family member. The plaque with its decorative stone border detailing made ca 1715 in the time of the parish priest Andrzej Korcz (who himself initiated and then supervised some renovation work) can now be found above the entrance to the presbytery. The portal features two Latin inscriptions in gilded majuscule lettering and incorporating chronograms for the year 1715 in Roman numerals: on the lintel et fIat DeCVs | MVnIfICentIæ 3 4 J. Vollbaum, Der Pfarrhof von St. Marien…, pp. 2–3. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa, vol. 8, Miasto Gdańsk, Part 1, Główne Miasto, B. Roll, I. Strzelecka eds., Warsaw 2006, p. 128. Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości / Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown rzeźbiarską dekoracją powstałą w około 1715 roku, w czasie prac remontowych prowadzonych z inicjatywy proboszcza Andrzeja Korcza, jest wmurowana ponad wejściem do plebanii. W portalu tym umieszczono dwie majuskułowe złocone inskrypcje łacińskie, w których treści za pomocą chronostychu dwukrotnie powtórzono datę 1715: w inskrypcji wykutej w nadprożu drzwi – et fIat DeCVs | MVnIfICentIæ | ferberIanæ || (Na chwałę szczodrości Ferberów), oraz w tondzie w zwieńczeniu – aMoDo | CresCat | paX Vera || (Niech wzrasta odtąd prawdziwy pokój). Na cele mieszkalne przekształcono wtedy dom od strony ulicy Podkramarskiej, który mieścił niewielkie mieszkania do wynajęcia, wyposażając je w wewnętrzne schody spiralne. Oprócz wielu drobnych robót, podczas prac remontowych wykonano wtedy od strony dziedzińca plebanii charakterystyczny pięcioboczny wykusz w domu frontowym, a także dobudowano drewniane galerie pozwalające na dotarcie do mieszkań wynajmowanych na piętrach domu stojącego przy ulicy Podkramarskiej5. Nie mamy żadnych informacji o wewnętrznym wyglądzie budynków paraialnych. Wiadomo jedynie, że w XVI wieku, na skutek przejęcia kościoła Mariackiego przez protestantów, a pozostawienia w rękach katolików plebanii, w roku 1589 roku przystosowano jej wnętrza i urządzono w niej kaplicę pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła, co ma związek z umieszczeniem w tym roku w budynkach plebanii stacji misyjnej jezuitów6. Jedyne informacje o wystroju wnętrza przekazują fotograie archiwalne, pokazujące wnętrze wykusza, wyposażonego w drewnianą, płycinową boazerię i okna z ozdobnymi słupkami, oraz wnętrze sieni na pierwszym piętrze Domu Ferbera. Wszystkie budynki plebanii mariackiej przetrwały do drugiej wojny światowej zapewne bez większych zmian. W wyniku działań wojennych zostały w znacznej mierze zniszczone. Z domu sąsiadującego z Ławami Mięsnymi pozostała częściowo ocalała fasada i fragmenty murów obwodowych. Za wyjątkiem fragmentarycznie zachowanej fasady prawie całkowitemu zniszczeniu uległ budynek od ulicy Podkramarskiej. Przetrwały fragmenty fasady domu frontowego, a ściana od strony dziedzińca została zniszczona w znacznym stopniu. W latach powojennych do odbudowy budynków plebanii przystąpiono w 1956 roku, kiedy na podstawie opracowania wstępnego Z. Kopałki z 1953 roku projekt ich rekonstrukcji sporządził zespół pod kierunkiem Kazimierza Macura. Sama odbudowa miała miejsce jednak dopiero kilka lat później7. 5 6 7 J. Vollbaum, Der Pfarrhof von St. Marien…, s. 2–3. S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2012, s. 73–90, 116–120. Wspomnienia z odbudowy Głównego Miasta, zebrała i opatrzyła wstępem I. GreczanikFilipp, t. 2, Gdańsk 1997, s. 71 (wspomnienie Kazimierza Macura); A. Macur, Gdańsk Kazimierza Macura. Z historii konserwacji i odbudowy zabytków w latach 1936–2000, Gdańsk 2016, s. 222. | ferberIanæ || (in commemoration of the generosity of the Ferbers) and on the pediment: aMoDo | CresCat | paX Vera || (May true peace prevail from now on). After a spiral staircase was built in the house on the corner of Podkramarska St it was converted into a tenement for rent. Apart from many other small alterations, a characteristic pentagonal bay window overlooking the courtyard was added to the building whose façade faces Plebania St. In addition, wooden galleries were added allowing access to the rented accommodation on the upper loors of the house in Podkramarska St5. We have no information on what the presbytery buildings looked like inside. What we do know is that, subsequent to the takeover of St Mary’s Church by Protestants, the presbytery was left in the hands of the Catholics. In 1589 its interior was altered and converted into a chapel dedicated to St Andrew the Apostle, which coincided with the opening of a Jesuit mission in the presbytery6. The only information about the former layout of the interior and its décor can be found in some archival photographs, showing the bay window from the inside featuring decorative pilasters, wooden wall paneling, and the hallway on the irst loor of Ferber House. All the buildings in St Mary’s presbytery complex survived until the Second World War, probably without many alterations. They suffered very serious damage then, however. Some fragments of side walls and the partially surviving façade were all that remained from the house standing on the corner of the shambles and Plebania St. Save for some parts of the façade, the building in Podkramarska St, was almost completely destroyed. Some fragments of the façade of the house facing Plebania St survived but its back wall overlooking the courtyard was seriously damaged. The post-war reconstruction of the presbytery was initiated in 1956 when a team run by Kazimierz Macur drafted a plan based on a 1953 preliminary damage report by Z. Kopałka. The reconstruction works commenced a few years later7. From the north side, i.e. from Świętego Ducha St, the quadrangle of buildings is completed by the Royal Chapel, whose construction began in 1678. In order to deservedly highlight its signiicance as a work of art, it is necessary to briely present its historical background. On 15th May 1454, King Kazimierz Jagiellończyk bestowed upon Gdańsk a royal privilege under which the town council had patronage 5 6 7 J. Vollbaum, Der Pfarrhof von St. Marien…, pp. 2–3. S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2012, pp. 73–90, 116–120. Wspomnienia z odbudowy Głównego Miasta, compiled and with an introduction by I. Greczanik-Filipp, vol. 2, Gdańsk 1997, p. 71 (reminiscences by Kazimierz Macur); A. Macur, Gdańsk Kazimierza Macura. Z historii konserwacji i odbudowy zabytków w latach 1936–2000, Gdańsk 2016, p. 222. 43 Jacek Kriegseisen Od strony północnej, czyli od ulicy Świętego Ducha czworobok zabudowań stojących na działce sąsiadującej z kościołem Mariackim zamyka Kaplica Królewska, której budowę rozpoczęto w 1678 roku. By jednak we właściwym świetle ukazać jej znaczenie artystyczne, konieczne jest przedstawienie tła historycznego, które zaważyło na jej dziejach. 15 maja 1454 roku król Kazimierz Jagiellończyk nadał Gdańskowi przywilej, na mocy którego radzie miasta przyznano prawa patronatu nad gdańskimi kościołami. Jednakże przywilej ten nie objął kościoła Mariackiego, głównej świątyni miasta, która podlegała królowi. Decyzja ta wpłynęła na późniejsze losy kościoła, gdy w Gdańsku rozpoczęły się procesy związane z reformacją. Pierwsze nabożeństwo luterańskie odprawiono w kościele Mariackim w 1529 roku, co nie oznaczało jednak przejęcia go przez protestantów, bowiem aż do 1572 roku pozostał on świątynią symultaniczną, dzieloną pomiędzy dwie konfesje, przy czym pieczę nad ołtarzem głównym sprawowali katolicy, a nad amboną protestanci, którzy nabożeństwa odprawiali przy stojącym naprzeciwko niej bocznym ołtarzu św. Mikołaja. Od chwili przejęcia kościoła Mariackiego przez luteran podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta II Augusta wielokrotnie ponawiano żądania oddania katolikom tej najważniejszej świątyni miasta. Jednak mimo że przy polskich królach wciąż pozostawał patronat nad kościołem, a więc między innymi prawo wyznaczenia proboszcza kościoła, to starania pozostawały bez rezultatu. Dodatkowe komplikacje powodował fakt, że choć kościół Mariacki znalazł się w posiadaniu protestantów, to jego plebania wciąż pozostała w rękach katolików. Bezpośredni impuls do budowy Kaplicy Królewskiej p.w. Świętego Ducha, św. Andrzeja i św. Jana Chrzciciela, która miałaby być głównym kościołem katolickim Gdańska, niejako zamiennikiem zajętego przez protestantów kościoła Mariackiego dał półroczny pobyt w Gdańsku króla Jana III Sobieskiego, trwający od 1 sierpnia 1677 do 18 lutego 1678 roku. Król zażądał od rady miasta Gdańska zwrócenia kościoła Mariackiego katolikom lub przynajmniej umożliwienia odprawiania im nabożeństw. Ze strony rady miasta żądania te spotkały się z odporem, jednak rozwiązanie sporu nadeszło nieoczekiwanie po śmierci prymasa i arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Olszowskiego, który zmarł w Gdańsku 29 sierpnia 1677 roku. Na mocy sporządzonego przez niego testamentu na budowę nowej świątyni katolickiej w Gdańsku przeznaczono osiemdziesiąt tysięcy złotych, a kolejne dwadzieścia tysięcy dołożył król. Na ulokowanie nowego kościoła katolickiego przeznaczono północną część działki paraialnej, której drugą część zajmowała plebania kościoła Mariackiego. Już 19 lutego 1678 roku, więc dzień po opuszczeniu Gdańska przez Sobieskiego podpisano kontrakt z Bartelem Ranischem 44 over its churches. This privilege did not extend to St Mary’s Church, the parish church of Gdańsk, however, because it was directly accountable to the king. This decision inluenced the later fate of the church when the Protestant Reformation movement reached Gdańsk. The irst Lutheran service was celebrated in St Mary’s in 1529, but this did not mean that the church had been taken over by Protestants because until 1572 it remained shared by two congregations with the Catholics keeping the main altar while the Protestants used the ambo opposite the side altar dedicated to St Nicholas. From the moment St Mary’s Church was taken over by the Lutherans, during the interregnum following the death of King Zygmunt II August, repeated demands were put forward to return this most important church in Gdańsk to the Catholic congregation. However, although the Polish monarchs still held authority over the church, including their royal privilege to nominate its parish priest, the Catholic congregation’s eforts remained unsuccessful. Additional complications were caused by the fact that, although St Mary’s Church had fallen into Protestant hands, its presbytery and the adjoining cluster of buildings still belonged to the Catholics. The six-year residence of King Jan III Sobieski in Gdańsk, which lasted from 1st August 1677 until 18th February 1678, generated strong motivation for the building of the Royal Chapel which was dedicated to the Holy Spirit, St Andrew and St John the Baptist. It was meant to become the main Catholic church in Gdańsk, replacing St Mary’s taken over by Protestants. The King demanded that the town council return St Mary’s Church to Catholics or at least allow them to worship within its walls. Although this demand met with resistance from the town council, the dispute terminated unexpectedly when the Primate and Archbishop of Gniezno, Andrzej Olszowski, died in Gdańsk on August 29th, 1677. In his last will the late archbishop bequeathed a sum of 80,000 zloty toward the building of a new Catholic church in Gdańsk, and this was followed by 20,000 zloty donated by the King. The northern part of the plot of land belonging to the presbytery was earmarked for the new Catholic church. As early as 19th February 1678, the day after Sobieski left Gdańsk, a contract was signed between Bartel Ranisch (1648 – after 1709), a city builder who took charge of the site. A little later, ive houses standing on the plot were demolished, foundations were laid, and on 21st July in the same year the ceremony for the laying of the foundation stone was held. Construction work was completed on 10th May 1681, but because the chapel still lacked furnishings, it was not consecrated and put into use until 16th January 1683. On 14th October 1685 the church was oicially consecrated by Bonawentura Madaliński, bishop of the diocese of Włocławek. Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości / Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown (1648‒1709), budowniczym miejskim, który został kierownikiem budowy. Nieco później wyburzono pięć kamienic stojących na działce i należących do paraii, założono fundamenty, a 21 lipca tego roku położono kamień węgielny. Budowę zakończono 10 maja 1681 roku, jednak ze względu na brak wyposażenia wnętrza kaplica została poświęcona i oddana do użytku dopiero 16 stycznia 1683 roku, natomiast 14 października 1685 roku została konsekrowana przez Bonawenturę Madalińskiego, biskupa diecezji włocławskiej. Kaplica Królewska jest budowlą centralną wzniesioną na planie wydłużonego prostokąta, zwieńczoną kopułą, z fasadą zwróconą w stronę ulicy Świętego Ducha, podpiwniczoną (tylko pod częściami bocznymi). Fasada składa się z części środkowej – dwukondygnacyjnej, ozdobionej bogatą dekoracją rzeźbiarską, oraz trzykondygnacyjnych i trójosiowych części bocznych, których forma nawiązuje do gdańskich kamienic mieszczańskich. Środkowa część elewacji została rozczłonowana na trzy osie, z których środkowa oś jest szersza, za pomocą czterech kolosalnych pilastrów wspartych na wysokich cokołach i zwieńczonych kompozytowymi kapitelami. W osiach, w przyziemiu umieszczono trzy portale – środkowy z przerwanym naczółkiem wspartym na półkolumnach o jońskich kapitelach, prowadzący na dziedziniec plebanii, oraz dwa boczne, zwieńczone odcinkowymi naczółkami, z których obecnie tylko prawe prowadzi do wnętrza kaplicy umieszczonego na piętrze, a pierwotnie prowadziły oba. Ponad portalami znajdują się okna, zwieńczone odcinkowym (środkowe) i trójkątnym naczółkiem (boczne)8. Ponad portalami znajdują się okna, zwieńczone naczółkiem odcinkowym (środkowe) i trójkątnym (boczne). Fasadę wieńczy balustrada, nad którą wznosi się kopuła z latarnią, wsparta na ośmiobocznym bębnie o ścianach z oknami, cofnięta w stosunku do lankujących ją ośmiobocznych „sygnaturkowych” kopułek o arkadowych bębnach. Na jej południowej części zachował się płat blachy z wytłoczonym i złoconym herbem Nabram pod infułą biskupią oraz datą 1770, należącym do biskupa sufragana pomorskiego Kazimierza Cypriana Wolickiego (1714–1775), który w latach 1765–1775 rezydował przy Kaplicy Królewskiej. Datę tę należy wiązać zapewne z bliżej nieokreślonymi pracami remontowymi. Całość fasady jest bogato zdobiona dekoracją rzeźbiarską, przede wszystkim girlandami i festonami, a także maszkaronami umieszczonymi w portalu środkowym pod i nad oknami, na ścianach i pilastrach bębna kopuły oraz w szczytach kamienic i na ich spływach. Środkową oś fasady zaakcentowano dodatkowo rozbudowanym i bogato zdobionym kartuszem z królewskim herbem Jana III Sobieskiego, 8 Jest to niepublikowana informacja, będąca wynikiem badań przeprowadzonych w Kaplicy Królewskiej w 2005 r. The Royal Chapel has a central-plan, crowned with a dome, and a façade facing Św. Ducha St additionally featuring basements (but only under the townhouses). The façade consists of a two-tier central part featuring rich sculpted detail, lanked by three-tier and tripartite sides, whose form corresponds to that found in Gdańsk burgher townhouses. The central part of the façade is divided into three parts (with the central one wider) by means of four colossal pilasters resting on high pedestals and crowned with composite capitals. There are three portals at ground-loor level: the central one with an arched head supported by engaged columns with Ionic capitals, leading to the courtyard of the presbytery, and two side-portals of which only one now leads to the chapel’s interior on the irst-loor8. Above the portals are windows with a segmental arch head above (middle) and triangular arch heads above (side windows). Vertically, the façade terminates in a balustrade above which rises the dome with a lantern supported by an octagonal drum, each side featuring a window. The dome is drawn back in relation to the two smaller octagonal ‘belfry-like’ domed arcaded turrets lanking it. On its southern side there is a surviving memorial with an embossed gilded Nabram coat of arms under a bishop’s mitre dated 1770, belonging to the sufragan Bishop of Pomerania, Kazimierz Cyprian Wolicki (1714-1775), who resided at the Royal Chapel between 1765 and 1775. This date should probably be linked with some unspeciied repair work. The entire façade is richly decorated with sculptural detail, mainly garlands and festoons as well as mascarons, featuring on the central portal under and above the windows, and on the walls and pilasters of the dome drum. It also features on the houses to each side on the gable walls with spiral scrollwork. The central axis of the façade was additionally highlighted with a richly decorated cartouche with the royal coat of arms of Jan III Sobieski, supported by two angels. Above the central window there is a plaque which reads: QVIS POTERIT PR ÆVALERE | VT ÆDIFICET TIBI DIGNAM DO | MVM SI COELVM ET COELI COE | LORVM CAPE TE NEQVEVNT | Paralipom. I. 2. C. 2. V. 6. ||. This is a passage from the Old Testament Book of Chronicles 2: “But who is able to build him an house, seeing the heaven, and heaven of heavens cannot contain Him”. In 1983 a plaque commemorating the 300th anniversary of the Battle of Vienna, designed and executed by Stanislaw Wyrostek, was mounted on the right-hand façade in honor of the victorious King Jan III Sobieski. Because the level of św. Ducha St has been raised by around 70 cm, 8 Unpublished information based on investigations carried out in the Royal Chapel in 2005. 45 Jacek Kriegseisen podtrzymywanym przez dwie igury aniołów. Ponad oknem w osi środkowej umieszczono tablicę z napisem: QVIS POTERIT PR ÆVALERE | VT ÆDIFICET TIBI DIGNAM DO | MVM SI COELVM ET COELI COE | LORVM CAPERE TE NEQVEVNT | Paralipom. I. 2. C. 2. V. 6. ||, czyli fragment ze starotestamentowej 2. Księgi Kronik: „Któż zdoła wybudować Mu dom, skoro niebiosa i najwyższe niebiosa nie mogą Go ogarnąć?” W 1983 roku na prawej kamienicy z okazji trzechsetnej rocznicy odsieczy wiedeńskiej wmurowano tablicę ku czci Jana III Sobieskiego, zaprojektowaną i wykonaną przez Stanisława Wyrostka. Ze względu na podniesienie poziomu ulicy Świętego Ducha o około siedemdziesięciu centymetrów jej dzisiejsze proporcje są wyraźnie zniekształcone, co szczególnie mocno jest widoczne w partii środkowego portalu, mieszczącego przejazd bramny, który, przecinając budowlę na osi, łączy wewnętrzny dziedziniec plebanii z ulicą Świętego Ducha. Powstał on zapewne w miejscu wcześniejszego zaułka. Prawdopodobnie właśnie fakt istnienia owego przejazdu zdecydował o umieszczeniu wnętrza właściwej kaplicy na piętrze budynku. Jest to pomieszczenie założone na planie kwadratu, zwieńczone kopułą na ośmioboczym bębnie, który wspiera się z kolei na czterech ukośnie ściętych ilarach. Jego przestrzeń została powiększona o aneksy znajdujące się w bocznych kamienicach, co jest widoczne już na planie opublikowanym w 1695 roku w dziele pod tytułem Beschreibung aller KirchenGebäude in der Stadt Dantzig…, autorstwa Bartela Ranischa, który bez wątpienia był, jak już zaznaczono, kierownikiem budowy, realizującym wybitny projekt. Autorstwo projektu Kaplicy Królewskiej o włosko-holenderskim wyrazie architektonicznym jest niepewne, choć w 1957 roku Henryk Kondziela, powołując się na anonimowy rysunek, przypisał je wybitnemu i najważniejszemu architektowi Rzeczypospolitej czasów Jana III Sobieskiego, przybyłemu do Polski z holenderskiego Utrechtu – Tylmanowi z Gameren (1632–1706)9. Architekt wzniósł w Polsce w drugiej połowie XVII wieku szereg ważnych budowli sakralnych i świeckich – kościół p.w. św. Anny w Krakowie, kościoły p.w. Przemienienia Pańskiego na Rynku Nowomiejskim oraz p.w. św. Bonifacego na Czerniakowie w Warszawie, a także monumentalne rezydencje Branickich, Krasińskich czy Lubomirskich. Od czasu atrybucji Tylmanowi wykonania projektu kaplicy nie cichną jednak kontrowersje wokół jej autorstwa, co niedawno szczegółowo prześledził Tomasz Torbus10. 9 10 46 H. Kondziela, Kaplica Królewska w Gdańsku i jej twórcy, [w:] Studia Pomorskie, t. 2, Wrocław 1957, s. 281–343. T. Torbus, Ein Fremdkörper in der Danziger Architekturtradition? Die Königliche Kapelle – Zuschreibung, Form und Funktion (referat wygłoszony 11 maja 2017 roku podczas today’s proportions are clearly distorted, particularly noticeable in its central portal hiding a passage which, while crossing the building, connects the inner courtyard of the presbytery compound with św. Ducha St. The courtyard must have replaced an earlier back street. Most probably the existence of such a passage prompted the decision to build the chapel on the irst and not on the ground loor. The chapel itself was erected on a square plan and crowned with a dome resting on an octagonal drum, which is supported by four bevelled pillars. Its overall interior space was enlarged by annexes cut from the two side houses, an idea included in a diagram published in 1695 in Beschreibung aller Kirchen-Gebäude in der Stadt Dantzig… by Bartel Ranisch who, as already mentioned, undoubtedly supervised this work. The mastermind behind the idea of building the Royal Chapel in an Italian-Dutch architectural style is subject to speculation, although in 1957 Henryk Kondziela (referring to an anonymous drawing) attributed it to Tylman van Gameren (1632‒1706) the eminent and most renowned Dutch architect (from Utrecht) operating in the Polish-Lithuanian Commonwealth from the times of Jan III Sobieski9. In the second half of the 17th c. the architect designed a large number of important sacred and secular buildings in Poland, including one in Kraków (St Anne’s), two churches in Warsaw (the Transiguration in Rynek Nowomiejski (New Market Square) and St Boniface’s in the Czerniaków district) as well as such monumental residences as those of the Branicki, Krasiński and Lubomirski families. Since the chapel design was attributed to van Gameren, the controversy has not abated, as recently reviewed and discussed by Tomasz Torbus10. In his monograph on Tylman van Gameren11 published in 1973, Stanisław Mossakowski supported Kondziela’s indings. Although while speculating about its origins declared that it must have been drawn by another architect. He clearly concluded however that he could see in it the hand of the Dutch master. Though quoted to this day, the attribution of the diagram to van Gameren has been seriously questioned because the drawing, which is a mere sketch in fact or a irst idea, difers 9 10 11 H. Kondziela, Kaplica Królewska w Gdańsku i jej twórcy, [in:] Studia Pomorskie, vol. 2, Wrocław 1957, pp. 281–343. T. Torbus, Ein Fremdkörper in der Danziger Architekturtradition? Die Königliche Kapelle – Zuschreibung, Form und Funktion (paper delivered on 11 May 2017 at the conference Die Danziger Marienkirche – Der Bau und seine Ausstattung im europäischen Kontext); T. Torbus, Kaplica Królewska – obcy symbol katolicki w protestanckim Gdańsku. Funkcja i problemy atrybucyjne (paper delivered on 18 May 2017 at the conference Słowo Ewangelii i jego oddziaływanie w tradycji Reformacji; print version in preparation). S. Mossakowski, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wrocław 1973, pp. 139–141. Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości / Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown Zaproponowaną przez Kondzielę atrybucję potwierdził w 1973 roku Stanisław Mossakowski w monograii Tylmana z Gameren11. Choć stwierdził on, że rysunek architektoniczny zdradza inną rękę, to snując przypuszczenia odnośnie genezy tego planu, widział w nim jednak projekt holenderskiego mistrza. Atrybucja ta jest do dziś powszechnie powtarzana, mimo że wzbudza poważne wątpliwości, bowiem rysunek ten, będący w istocie szkicem, czyli pierwszym zamysłem czy wstępną koncepcją różni się znacznie od prac sygnowanych przez Tylmana. Ponadto przedstawia on budowlę, którą tylko w nieznacznym stopniu można porównać z Kaplicą Królewską. Atrybucja ta została oparta na przypuszczeniu, jakoby Tylman z Gameren towarzyszył królowi w podróży do Gdańska w 1677 roku, co nie zostało udowodnione. Badacz ten powrócił do tematu atrybucji kaplicy w artykule z 1993 roku12, dotyczącym grupy niesygnowanych rysunków z Archiwum Tylmana z Gameren w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, przypisując szkic innemu królewskiemu architektowi – Tytusowi Liwiuszowi Burattiniemu (1618–1681). W związku tym symptomatyczne jest, że w zaktualizowanej niemieckiej wersji monograii Tylmana z 1994 roku Mossakowski usunął rozdział poświęcony Kaplicy Królewskiej13, a w najnowszym wydaniu polskim wspomniał o niej lapidarnie i nie uznał jej za dzieło mistrza z Gameren14. Niedawno inny badacz – Mariusz Karpowicz – połączył projekt kaplicy z królewskim inżynierem wojskowym i architektem Isidoro Afaitatim (1622–1684). Zasugerował on, podobnie jak w przypadku domniemania o autorstwie Tylmana z Gameren, że to Afaitati towarzyszył Sobieskiemu podczas wizyty w Gdańsku. Przesłanką do takiej atrybucji miałyby być podobieństwa stylistyczne Kaplicy Królewskiej do kościoła w Pożajściu koło Kowna na Litwie, przypisanego Afaitatiemu na podstawie analizy źródeł archiwalnych15. Również ta teza wymaga szczegółowego porównania z niewątpliwymi pracami architekta. 11 12 13 14 15 konferencji zatytułowanej Die Danziger Marienkirche – Der Bau und seine Ausstattung im europäischen Kontext); T. Torbus, Kaplica Królewska – obcy symbol katolicki w protestanckim Gdańsku. Funkcja i problemy atrybucyjne (referat wygłoszony 18 maja 2017 roku podczas konferencji pt. Słowo Ewangelii i jego oddziaływanie w tradycji Reformacji; w przygotowaniu wersja drukowana). S. Mossakowski, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wrocław 1973, s. 139–141. S. Mossakowski, Nowe identyikacje projektów rysunkowych Tylmana z Gameren (Puławy, Ujazdów, Łazienki) i domniemana studia Tytusa Liwiusza Burattiniego, [w:] Między Padwą a Zamościem. Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej oiarowane profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, Warszawa 1993, s. 215. S. Mossakowski, Tilman van Gameren. Leben und Werk, München 1994. S. Mossakowski, Tylman z Gameren (1632–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa 2012, s. 7. M. Karpowicz, Kto jest autorem Kaplicy Królewskiej w Gdańsku?, „Barok” 7, 2000, 1, s. 133–145; M. Karpowicz, Architekt królewski Isidoro Afaitati (1622–1684), Warszawa 2011, s. 102–106. signiicantly from others actually signed by von Gameren. In addition, it depicts a building that only slightly resembles the Royal Chapel. This attribution was based on the assumption that van Gameren had accompanied the king on his journey to Gdańsk in 1677, a claim that has never been proven. This researcher returned to the theme of the chapel attribution in a 1993 article12 on a group of unsigned drawings accessed from the Tylman van Gameren Archive held in the Print Room of the Warsaw University Library (Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), attributing the sketch to another royal architect, Tito Livio Burattini (1618‒81). Therefore, it is symptomatic that, in the updated German version of von Gameren’s monograph, Mossakowski removed the chapter devoted to the Royal Chapel13 in 1994, and in the latest Polish edition he mentioned the chapel in brief without even mentioning van Gameren as its possible designer14. While discussing other contenders, another researcher, Mariusz Karpowicz, recently mentioned the name of the royal military engineer and architect Isidoro Afaitati (1622‒84). He suggested that, following a similar line of speculation as that applied to Tylman van Gameren, that it was Afaitati who accompanied Sobieski during his visit to Gdańsk. Another premise supporting such an attribution would be the stylistic similarity of the Royal Chapel to the Pažaislis monastic church near Kaunas in Lithuania attributed to the Afaitati on the basis of an analysis of archival sources15. This thesis also requires a detailed comparison with other buildings whose attribution to the architect has been conirmed. The chapel’s original décor remains unknown. What is certain, however, is that its furnishings were gradually accumulated until 1945, when they were destroyed almost completely. Before the war the chapel interior had featured a high altar and two side altars, an ambo, a baptismal font and confessionals from the 18th c., as well as 19th-c. galleries 12 13 14 15 Adalbert Ballerstädt, ok./ ca 1863 (BGPAN) S. Mossakowski, Nowe identyikacje projektów rysunkowych Tylmana z Gameren (Puławy, Ujazdów, Łazienki) i domniemana studia Tytusa Liwiusza Burattiniego, [in:] Między Padwą a Zamościem. Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej oiarowane profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, Warsaw 1993, p. 215. S. Mossakowski, Tilman van Gameren. Leben und Werk, Munich 1994. S. Mossakowski, Tylman z Gameren (1632–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warsaw 2012, p. 7. M. Karpowicz, Kto jest autorem Kaplicy Królewskiej w Gdańsku?, „Barok” 7, 2000, 1, pp. 133–145; M. Karpowicz, Architekt królewski Isidoro Afaitati (1622–1684), Warsaw 2011, pp. 102–106 47 NN. / Photographer unknown ok./ ca 1900 (BM) 48 Nie jest znany wystrój kaplicy zaraz po jej wybudowaniu. Pewne jest natomiast, że narastał on stopniowo aż do 1945 roku, kiedy to uległ prawie całkowitej zagładzie. Znajdowały się więc w niej ołtarz główny i dwa boczne, ambona, chrzcielnica i konfesjonały, które powstały w XVIII wieku, a z XIX stulecia pochodziły empory i wystrój malarski wykonany przez Friedricha Eduarda Meyerheima (1808–1879) i Alberta Ferdinanda Renné (1822–1885)16. Kolejne zmiany następowały podczas prac remontowych i konserwatorskich, bowiem fasada Kaplicy Królewskiej w XIX wieku była remontowana przynajmniej dwukrotnie – w 1838 i 1877 roku. Z tych lat pochodziła część wyposażenia wnętrza i malowidła ścienne oraz zapewne niewielkie przemurowania w elewacji od strony ulicy Podkramarskiej. W XX wieku kaplicę konserwowano w latach 1934–1937, w okresie odbudowy Gdańska w latach 1946–1949, następnie w latach 1971–1972, a ostatnio w latach 1998–2001. Prawdopodobnie żadne poważniejsze prace przy samej dekoracji Kaplicy Królewskiej nie były wykonywane aż do 1934 roku. Jednak fotograie z tego czasu pokazują bardzo zły stan fasady – odpadające płatami tynki, zawilgocone szczyty bocznych kamienic, potłuczone szybki w oknach. Znalazło to wyraz w ubolewaniach nad stanem zachowania kaplicy, wyrażonych w 1920 roku przez Brunona Lucksa17. Można założyć, że pierwsze kompleksowe prace przy kamiennej rzeźbie Kaplicy Królewskiej miały miejsce w latach 1934–1937. W trakcie tych prac przede wszystkim wymieniono wszystkie tynki i część dekoracji kamiennej, co dokumentują fotograie zachowane z tego czasu, pokazujące kamieniarzy odkuwających na dziedzińcu plebanii i wzdłuż elewacji południowej kościoła Mariackiego elementy dekoracji z piaskowca szczytów kamieniczek bocznych i arkad kopułek bocznych, które zostały później zastąpione nowymi uzupełnieniami. W czasie badań poprzedzających prace prowadzone w latach 1998–2001 zidentyikowano ten wtórny piaskowiec także w innych elementach – pasach dekoracji zdobiącej pilastry, rozmieszczone na stykach ścianek bębna głównej kopuły oraz w większości tralek i słupków z maszkaronami, tworzących balustradę nad gzymsem wieńczącym fasadę. Elementy odkute na nowo odróżniają się sposobem wykończenia ich powierzchni. Pierwotne elementy z piaskowca gotlandzkiego były opracowane gładko z przeznaczeniem do naniesienia polichromii, a wtórnie wbudowane elementy mają powierzchnię opracowaną fakturowo. 16 17 Najwięcej informacji o wyposażeniu przekazuje W. Drost, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig (Bau- und Kunstdenkmäler des Deutschen Ostens, Reihe A, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig), Bd. 3, Sankt Nikolai, St. Joseph, Königliche Kapelle, Hl. Leichnam, St. Salvator, Stuttgart 1959, s. 175–201. B. Lucks, Die Königliche Kapelle in Danzig, „Die Denkmalpflege”, 22, 1920, 5, s. 35. and wall paintings by Friedrich Eduard Meyerheim (1808‒79) and Albert Ferdinand Renné (1822‒85)16. Changes were introduced during subsequent renovation and restoration; the Royal Chapel’s façade was renovated at least twice in the 19th c. in 1838 and 1877, when some furnishings and wall paintings were added and some, probably minor, alterations were made to the side wall of the ‘townhouse’ facing Podkramarska St. In the 20th c. the Chapel underwent restoration: irst in 1934‒37, then again in 1946‒49, when the historic centre of Gdańsk was rebuilt after the enormous damage its sufered at the end of the Second World War. Later restorations occurred in 1971‒72 and, most recently, in 1998‒2001. Most probably no major work was done on the outer walls of the Royal Chapel prior to 1934. Old photographs show evidence of the poor condition of the façade: plaster deteriorating, peeling and laking, patches of damp showing on the gable walls of the ‘townhouses’ lanking the chapel as well as broken window panes. This was relected in the words expressed by Bruno Lucks in 192017. It can be assumed that the irst comprehensive work on the stone and plaster took place in 1934‒37 resulting in re-plastering the outer walls and replacing the damaged stonework. This is documented by some surviving photographs taken from the vantage points of the courtyard and along the southern wall of St Mary’s Church showing stonemasons sculpting gable wall detail on the side houses and the pillars of the domed turrets lanking the chapel dome. During research work preceding the renovation carried out in 1998‒2001, sandstone diferent from that used by the original builders was identiied in other details: in stonework bands decorating the pilasters on the corners of the octagonal drum supporting the main dome and on most balusters and posts featuring mascarons which form the balustrade over the cornice crowning the façade. The re-sculpted elements also difer from the original pieces in the way they are inished. The original pieces made of Gotland sandstone were smooth because they were meant to be decorated in a variety of colours while the copied architectural details have a rough texture. The Royal Chapel survived the destruction of the war as the only building in the entire frontage. In 1945, the interior perished in a ire together with all its furnishings. Parts of its walls were no longer vertical, the vaulted ceiling was seriously damaged and so were the roof and the lantern over the dome. Because of the poor condition of the damaged structure 16 17 Most information on the furnishings can be found in W. Drost, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig (Bau- und Kunstdenkmäler des Deutschen Ostens, Reihe A, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig), Bd. 3, Sankt Nikolai, St. Joseph, Königliche Kapelle, Hl. Leichnam, St. Salvator, Stuttgart 1959, pp. 175–201. B. Lucks, Die Königliche Kapelle in Danzig, „Die Denkmalpflege”, 22, 1920, 5, p. 35. 49 Jacek Kriegseisen Kaplica Królewska ocalała ze zniszczeń wojennych jako jedyny budynek w całej pierzei. W 1945 spłonęło wnętrze wraz z wyposażeniem, fragmenty murów odchyliły się od pionu, uszkodzone były sklepienia, dach i latarnia nad kopułą. Z obawy o stan naruszonej konstrukcji w 1946 roku zdecydowano o rozebraniu pozostałości kamieniczek do poziomu parteru i wzniesieniu ich na nowo. Ostatecznie szczyt budynku po stronie wschodniej ukończono dopiero w 1973 roku. Podczas odbudowy nie demontowano ani nie poddawano konserwacji dekoracji rzeźbiarsko-kamieniarskiej partii centralnej fasady i kopuł. Na prace te przyszedł czas dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku. Zostały one zlecone Przedsiębiorstwu Państwowemu Pracownie Konserwacji Zabytków. Prace, które prowadzono przez dwa sezony w latach 1971–1972, objęły między innymi całkowite usunięcie tynków i gruntowne oczyszczenie kamieniarki. Całą dekorację rzeźbiarską wykonaną z piaskowca gotlandzkiego oczyszczono, co spowodowało usunięcie warstw polichromii, interpretowanych wtedy jako wtórne. W ten sposób pozbawiono kamieniarkę fasady Kaplicy Królewskiej i jej kopuł resztek zachowanego wystroju malarskiego. Ze względu na trudności technologiczne i brak dalszego inansowania prace przerwano jesienią 1972 roku. Zakończono jedynie montaż kamieniarki szczytu budynku wschodniego z elementami uzupełnionymi przez kamieniarza Romualda Frejera. Fasada budynku pozbawiona tynków pozostała w tym stanie do 1998 roku. W latach 1998–2001 miały miejsce kompleksowe prace konserwatorskie przy elewacjach kaplicy. Przeprowadzono wtedy pełną konserwację kamiennej dekoracji wraz z rekonstrukcją brakujących elementów oraz przywróceniem polichromii i złoceń. Szczegółowe badania pozwoliły także zidentyikować resztki polichromii zachowane w zagłębieniach festonów i girland. Uzupełniono wtedy drobne ubytki i wykonano rekonstrukcje rzeźbiarskie, z których największe znajdują się w partii zwieńczenia – górna część korony nad tarczą herbową, głowa wraz z ramieniem i fragmentem torsu oraz ramię i stopa anioła po lewej, a także twarz, ramię i noga anioła po prawej stronie. Duże wątpliwości budzą natomiast twarze głów anielskich umieszczonych w zwieńczeniu portalu głównego. W przeciwieństwie do partii skrzydeł i włosów powierzchnia kamienia jest tu dobrze zachowana, a jej zbita, twarda i przebarwiona powierzchnia świadczy o przeprowadzonych wcześniej zabiegach konserwatorskich. Jednak rysy twarzy aniołów zostały uproszczone. Świadczy o tym pogłębienie osadzenia oczu, „zapadnięte” w stosunku do linii włosów, spłaszczone czoło, zwężenie owalu twarzy, spłaszczenie partii podbródka i szyi. Brak zniszczeń i opisane zmiany proporcji twarzy świadczą o tym, że wierzchnia, zwietrzała warstewka kamienia została skuta według zastanej formy. Usuwanie zwietrzałej, osypującej 50 of the houses lanking the chapel a decision was made in 1946 to pull them down to ground-loor level and rebuild. The façade of the house lanking the chapel to the east was not completed until 1973. During the reconstruction works, neither the sculpted stone detail decorating the central façade nor the domes were removed or restored. This state of afairs lasted until the 1970s when restoration work was commissioned by Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków (State Enterprise for Historic Preservation). The works, carried out for two seasons in 1971 and 1972, included the complete removal of the plaster rendering and a thorough cleaning of the stonework. All the sculpted decorative detail made of Gotland sandstone was cleaned, which resulted in the removal of the surviving polychrome paint layers, then erroneously interpreted as not original. Thus the stonework details of the façade and the domes of the Royal Chapel were deprived of the remnants of their earlier painted decoration. Due to technological diiculties and lack of further funding the work was terminated in the autumn of 1972. Only stonework details using elements made by the mason Romuald Frejer were successfully mounted on the gable wall of the east-side ‘townhouse’ but its façade remained bare of plaster until 1998. In 1998‒2001 the chapel’s outer walls underwent extensive restoration, including the decorative stonework together with the reconstruction of its missing elements and the restoration of earlier polychromy and gilding. Detailed research allowed identiication of the remains of the polychromy preserved in the grooves of the sculpted festoons and garlands. Minor imperfections were smoothed over, some details were reconstructed, the largest of which can be found in the uppermost part – the upper part of the crown above the coat-of-arms, the head, a shoulder, a part of the torso, an arm and a foot of the angel on the left as well as the face, an arm and a leg of the angel on the right. The faces of the angels featuring in the head of the main portal are surrounded by controversy. In contrast to the wings and the hair, the surface of the original stonework is well preserved; its compact, hard, and discolored surface testiies to previous conservation eforts. The facial features of the angels have been simpliied, however. This is evidenced by the ‘sunken’ look to their eyes placed too deep in relation to the hairline, their lat foreheads, the narrow, oblong faces and the ‘lattened’ chin and neck parts. No visible damage and the changes apparently made to the proportions of the faces suggest that the outermost layer of the weathered stone must have been chiseled of. Removing a weathered, crumbling outer layer was a technique commonly used in the 19th and the early 20th c. Research conducted during the conservation and restoration project presented proved that the authentic sculptural decoration of the façade Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości / Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown się warstewki powierzchni było metodą często stosowaną w XIX i na początku XX wieku. Badania przeprowadzone podczas tej konserwacji dowiodły, że autentyczna dekoracja rzeźbiarska fasady i kopuł kaplicy królewskiej jest zachowana w dużym stopniu, ale oryginalną formę możemy bez wątpliwości podziwiać jedynie w partiach kapiteli pilastrów, w girlandach i festonach oraz centralnym maszkaronie z akantami nad głównym portalem, gdzie nienaruszone wydają się włosy i skrzydła aniołów. Jednak już ich twarze nie mogą być pewnym materiałem porównawczym do analizy twórczości artysty, któremu je przypisano – Andreasowi Schlüterowi. Właśnie jego działalność, podobnie jak udział Tylmana z Gameren, budzi kontrowersje. Andreas Schlüter, aktywny w Gdańsku, Warszawie, Berlinie i Petersburgu, mimo poszukiwań trwających już wiele dziesiątek lat, mimo istnienia wielu przyczynków, artykułów, opracowań, katalogów wystawowych i monograii zabytków należy wciąż do grona artystów słabo rozpoznanych, zarówno pod względem znajomości jego biograii, dorobku, jak i stylu jego twórczości. Szczególnie dokuczliwy jest właśnie brak informacji biograicznych dotyczących początkowego etapu jego życia i działalności w Gdańsku. O ile bowiem o okresach późniejszej twórczości artystycznej Schlütera – w orbicie dworu królewskiego w Warszawie, a potem przede wszystkim w Berlinie – można powiedzieć znacznie więcej, o tyle na temat początkowego etapu jego życia i działalności w Gdańsku nie wiadomo niemal nic. Znalazło to zresztą wyraźne odbicie w katalogu wystawy berlińskiej z 2014 roku18, która została zorganizowana w trzechsetną rocznicę śmierci artysty, fetowanego w Berlinie głównie ze względu na jego zasadniczą rolę w budowie tamtejszego zamku. W katalogu pominięto wszystkie realizacje atrybuowane dotychczas Schlüterowi, a dotyczące jego okresu gdańskiego, z tego okresu jego aktywności uwzględniając jedynie właśnie dekorację fasady Kaplicy Królewskiej oraz przede wszystkim – ze względu na skojarzenie go ze szczegółami dekoracji Sali Rycerskiej zamku berlińskiego – nieistniejącą dekorację sztukatorską stropu kamienicy stojącej przy Długim Targu 7/819. W ostatnich latach nad biograią i twórczością rzeźbiarza w różnych jego okresach w swoich badaniach i licznych publikacjach skupił się przede wszystkim Kevin E. Kandt 20. Na podstawie wieloletnich poszukiwań 18 19 20 Wystawa pt. Schloss Bau Meister. Andreas Schlüter und das barocke Berlin trwała od 4 kwietnia do 13 lipca 2014 roku w Bode-Museum w Berlinie. R. Deckers, Andreas Schlüter in Danzig und Polen, [w:] Andreas Schlüter und das barocke Berlin, katalog wystawy, Bode-Museum w Berlinie, Hg. H.-U. Kessler, Berlin 2014, s. 21–22. K.E. Kandt, Schlüteriana I. Studies in the Art, Life, and Milieu of Andreas Schlüter (c. 1659–1714), [w:] Aus Hippocrenes Quell’. Ein Album amicorum kunsthistorischer Beiträge zum 60. Geburtstag von Gerd-Helge Vogel, Hg. K.E. Kandt, H. Vogel von Vogelstein, and the three domes of the royal chapel have been preserved to a large extent, but its original details can only be found in the capitals crowning the pilasters, the stone garlands and festoons, and the mascaron with an acanthus motif centrally-placed above the main portal. Although the hair and wings of the angels seem to be intact (original), their faces cannot possibly serve as reference material for comparative studies of works by Andreas Schlüter, the artist to whom they were initially attributed. Attribution to architect or artist (Tylman van Gameren and Andreas Schlüter) will certainly not cease to be surrounded by controversy. Despite research spanning many decades as well as studies, articles, exhibitions catalogues and monographs of historical buildings, Andreas Schlüter, who was active in Gdańsk, Warsaw, Berlin and St Petersburg, is still one of the least-known artists as far as his personal biography, his oeuvre and the style of his artwork are concerned. The lack of biographical information about his early life and his time in Gdańsk is particularly annoying. As for the period of Schlüter’s later artistic career, when he was active within the orbit of the royal court in Warsaw, and in particular later in Berlin, much more can be said, but practically nothing is known about his early years and what exactly he did in Gdańsk. Information on his life and work in Berlin was included in an exhibition catalogue printed in 201418 to commemorate the 300th anniversary of the artist’s death. Schlüter is celebrated in Berlin, mainly due to the central role he played in the construction of the Berlin Royal Palace. In the catalogue, all earlier works related to his career in Gdańsk (and previously attributed to him) were omitted with only two exceptions: the decorative masonry and stonework on the façade of the Royal Chapel and – mostly because of its close correspondence to the decorative detail of the Knights’ Hall in the Berlin Royal Palace – the now-lost stucco decoration of the ceiling in the townhouse at 7/8 Długi Targ in Gdańsk19. Recently Kevin E. Kandt 20 focused on the life and work of the sculptor looking at consecutive periods in his career and frequently publishing 18 19 20 Ulica Plebania / Plebania St (BM) The exhibition Schloss Bau Meister. Andreas Schlüter und das barocke Berlin was held from 4 April until 13 July 2014 in the Bode-Museum in Berlin. R. Deckers, Andreas Schlüter in Danzig und Polen, [in:] Andreas Schlüter und das barocke Berlin, exhibition catalogue, Bode-Museum in Berlin, Hg. H.-U. Kessler, Berlin 2014, pp. 21–22. K.E. Kandt, Schlüteriana I. Studies in the Art, Life and Milieu of Andreas Schlüter (ca 1659– 1714), [in:] Aus Hippocrenes Quell’. Ein Album amicorum kunsthistorischer Beiträge zum 60. Geburtstag von Gerd-Helge Vogel, ed. K.E. Kandt, H. Vogel von Vogelstein, Berlin 2011, pp. 325–594; K.E. Kandt, Schlüteriana II. Studies in the Art, Life, and Milieu of Andreas Schlüter (c. 1659–1714), Berlin 2014; K.E. Kandt, Schlüteriana III. Studies in the Art, Life and Milieu of Andreas Schlüter (c. 1659–1714), Berlin 2015, bibliography p. 462–463. 51 Jacek Kriegseisen prowadzonych przede wszystkim w gdańskim Archiwum Państwowym Kandt opublikował wiele artykułów, które przekonują że Schlüter jest niestety w dalszym ciągu postacią skrytą we mgle, a wypowiedziane przeszło osiemdziesiąt lat temu słowa Heinza Ladendorfa, którymi rozpoczął przedmowę do swojej książce o rzeźbiarzu 21, niestety wciąż pozostają aktualne. Nie odmawiając Kandtowi zasług w mrówczym zbieraniu i publikowaniu licznych drobnych informacji archiwalnych, stwierdzić trzeba z naciskiem, że w ogólnym zarysie dla gdańskiego okresu twórczości artysty wniosły one niewiele rozstrzygających informacji i w tym zakresie wciąż aktualne pozostają dane biograiczne dotyczące Schlütera opracowane i opublikowane jeszcze przed 1945 rokiem 22. Badania Kandta nad biograią artysty, choć przyniosły per saldo negatywne efekty, to pośrednio i paradoksalnie dały jednak zasadniczy efekt pozytywny, wskazując na konieczność wykorzystania źródeł innych niż gdańskie. Choć prościej byłoby postawić pytanie: co wiemy o Schlüterze? i w odpowiedzi wyliczać znane informacje o rzeźbiarzu, powinniśmy raczej spytać: czego nie wiemy? Tak postawione pytanie odsłania bowiem znaczenie i wielkość problemu. W dalszym ciągu nie znamy daty jego urodzenia, a w opinii piszącego te słowa nie możemy nawet przyjąć za pewnik, że urodził się w Gdańsku 23. Nie zostały do końca udowodnione ani wyjaśnione jego związki rodzinne z Andreasem Schlüterem zwanym 21 [w:/in:] C. Gurlitt, Danzig. Historische Stadtbild, 1910 (KK) 22 23 52 Berlin 2011, s. 325–594; K.E. Kandt, Schlüteriana II. Studies in the Art, Life, and Milieu of Andreas Schlüter (c. 1659–1714), Berlin 2014; K.E. Kandt, Schlüteriana III. Studies in the Art, Life, and Milieu of Andreas Schlüter (c. 1659–1714), Berlin 2015, tu bibliografia na s. 462–463. „Das Dunkel um das Schaffen und Leben Andreas Schlüters zu erhellen, waren zahlreiche Forscher bemüht”, zob. H. Ladendorf, Der Bildhauer und Baumeister Andreas Schlüter. Beiträge zu seiner Biographie und zur Berliner Kunstgeschichte seiner Zeit, Berlin 1935, s. 3. E. Blech, Schlüter und Ranisch. Zur Danziger Kunstgeschichte, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 3, 1904, 2, s. 34–38; E. Blech, Andreas Schlüter aus Danzig, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 8, 1909, 2, s. 29– 35; G. Cuny, Danziger Kunst im 17. Jahrhundert und Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 8, 1909, 2, s. 26–29; G. Cuny, Danzigs Kunst und Kultur im 16. und 17. Jahrhundert. Erstes Buch. Baugeschichtliches. Danzigs Künstler mit besonderer Berücksichtigung der beiden Andreas Schlüter, Frankfurt am Main 1910, s. 110; A. Muttray, Der Danziger Bildhauer Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 11, 1912, 3, s. 44–49; E. Keyser, Die Danziger Herkunft des Berliner Hofbildhauers Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 24, 1925, 4, s. 57–64; E. Keyser, Alte und neue Beiträge zur Andreas Schlüter Forschung, „Altpreußische Geschlechterkunde”, 2, 1928, s. 50–54; H. Nirrnheim, Wo und wann wurde Andreas Schlüter geboren? „Zeitschrift des Vereins für Hamburgische Geschichte” 31, 1930, s. 253–256; E. Keyser, Andreas Schlüter und Danzig, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 30, 1931, 2, s. 39–42; E. Keyser, Die Herkunft von Andreas Schlüter, „Zeitschrift für bildende Kunst” 65, 1931/1932, 7–8, s. 63. Hamburgisches Künstler-Lexikon, t. 1, Die bildenden Künstler, Hamburg 1854, s. 220– 222, tu wcześniejsza literatura; H. Nirrnheim, Wo und wann…, s. 253–256. his indings. Having spent several years in the State Archive in Gdańsk in particular, Kandt published many articles concluding that Schlüter remains an obscure igure. Heinz Ladendorf ’s21 words from over eighty years ago, quoted in the foreword to Kandt’s book, unfortunately remain true. Without challenging the merits of his painstaking work collecting and publishing an impressive number of minor archival indings, it must be pointed out that on the whole Kandt has provided little conclusive information concerning Schlüter’s activity in Gdańsk thus failing to bring anything essentially new to the biographical data amassed and published prior to 194522. Though on the whole Kandt’s research on the biography of the artist found nothing positive, it indirectly and paradoxically produced a positive efect because it drew attention to the necessity to use resources available in places other than Gdańsk. Although it would be easier to ask what we know about Schlüter and simply enumerate known facts, the question we should really ask is what do we not know. This question reveals the importance and magnitude of the problem. We still do not know the date of his birth, and in the opinion of the author, we cannot even assume that he was born in Gdańsk 23. His family ties with Andreas Schlüter the Elder24 have not been fully explored and remain unclear. We know nothing about his schooling nor are we able to trace the visits which he should have made after completing his apprenticeship and becoming a journeyman. These he probably did undertake, judging by his familiarity with French, Dutch and also Italian art which was iltered through his 21 22 23 24 „Das Dunkel um das Schaffen und Leben Andreas Schlüters zu erhellen, waren zahlreiche Forscher bemüht”, see: H. Ladendorf, Der Bildhauer und Baumeister Andreas Schlüter. Beiträge zu seiner Biographie und zur Berliner Kunstgeschichte seiner Zeit, Berlin 1935, p. 3. E. Blech, Schlüter und Ranisch. Zur Danziger Kunstgeschichte, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 3, 1904, 2, pp. 34–38; E. Blech, Andreas Schlüter aus Danzig, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 8, 1909, 2, pp. 29– 35; G. Cuny, Danziger Kunst im 17. Jahrhundert und Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 8, 1909, 2, pp. 26–29; G. Cuny, Danzigs Kunst und Kultur im 16. und 17. Jahrhundert. Erstes Buch. Baugeschichtliches. Danzigs Künstler mit besonderer Berücksichtigung der beiden Andreas Schlüter, Frankfurt am Main 1910, p. 110; A. Muttray, Der Danziger Bildhauer Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 11, 1912, 3, pp. 44–49; E. Keyser, Die Danziger Herkunft des Berliner Hofbildhauers Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 24, 1925, 4, pp. 57–64; E. Keyser, Alte und neue Beiträge zur Andreas Schlüter Forschung, „Altpreußische Geschlechterkunde”, 2, 1928, pp. 50–54; H. Nirrnheim, Wo und wann wurde Andreas Schlüter geboren? „Zeitschrift des Vereins für Hamburgische Geschichte” 31, 1930, pp. 253–256; E. Keyser, Andreas Schlüter und Danzig, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 30, 1931, 2, pp. 39–42; E. Keyser, Die Herkunft von Andreas Schlüter, „Zeitschrift für bildende Kunst” 65, 1931/1932, 7–8, p. 63. Hamburgisches Künstler-Lexikon, t. 1, Die bildenden Künstler, Hamburg 1854, pp. 220– 222, earlier literature; H. Nirrnheim, Wo und wann…, pp. 253–256. K.E. Kandt, Schlüteriana II…, pp. 70–71. Podczas prac renowacyjnych z lat 1934–37 / During renovation work in 1934–37 (HIM) Gottheil & Sohn, ok./ ca 1920 (JWW) 53 Jacek Kriegseisen starszym 24. Nie znamy historii kształcenia rzeźbiarza ani drogi jego podróży artystycznych, które powinien był odbyć po wyzwoleniu na czeladnika i zapewne odbył, sądząc po widocznej w jego twórczości dobrej znajomości sztuki francuskiej, holenderskiej, a także włoskiej, przeiltrowanej przez doświadczenia północnoeuropejskie. W końcu – co może dla okresu gdańskiego najważniejsze – na podstawie przekazów archiwalnych lub dawnej tradycji, obiektywnie nie jesteśmy w stanie wskazać w Gdańsku i okolicach żadnego zabytku, niezachowanego czy zachowanego, który bez żadnej wątpliwości byłby przez niego wykonany. Andreasowi Schlüterowi przypisuje się obecnie w Gdańsku wykonanie kilku zabytków zachowanych i jednego niezachowanego. Tym ostatnim jest wspomniana już dekoracja stropu w kamienicy położonej przy Długim Targu 7/8, przypisana Schlüterowi w 1938 roku przez Irmgard Koskę25, a zniszczona doszczętnie w czasie ostatniej wojny. Zabytki zachowane, ale niestety w różnych okresach poddane w rozmaitym stopniu (czasami bardzo znacznym) przekształceniom konserwatorskim to obiekty przypisane mu jeszcze w XIX lub na początku XX wieku – dekoracja rzeźbiarska Kaplicy Królewskiej, dekoracja rzeźbiarska kamienicy położonej przy Długim Targu 20 (według daty w jej zwieńczeniu ukończona w 1680 roku) i portal kamienicy stojącej przy ulicy Ogarnej 25 (według obecnej numeracji 24/25)26. W 1957 roku Henryk Kondziela przypisał jeszcze Schlüterowi wykonanie dekoracji kamienicy położonej przy Długim Targu 3, zrealizowanej około 1680 roku27, a dopiero w 1968 roku Mariusz Karpowicz atrybuował naszemu rzeźbiarzowi wykonanie dwóch epitaiów w katedrze we Fromborku – powstałe w 1682 roku epitaium Joachima Hirtenberga (zwanego Pastoriusem), proboszcza Kaplicy Królewskiej w Gdańsku (zmarł w 1681 roku) oraz epitaium Adama Zygmunta Konarskiego (zmarł w 1685 roku), wykonane w 1687 roku 28. Schlüterowi przypisano również wykonanie w latach 1688–1693 monumentalnego ołtarza głównego cysterskiego kościoła opackiego w Oliwie29, north European experience. Finally, what might be most important for our explorations into Schlüter’s time in Gdańsk based on available archival resources or even established tradition, we are not able objectively to identify and point to a single historical artefact or architectural detail in Gdańsk or its vicinity, whether lost or surviving, that was his work beyond any doubt. A few surviving works and one lost have been attributed to Andreas Schlüter. The latter is the ceiling decoration (destroyed completely during the war) formerly in the townhouse at 7/8 Długi Targ and attributed to him by Irmgard Koska 25 in 1938. Those surviving, but unfortunately modiied to varying degrees (sometimes very signiicantly) during restoration in diferent periods, are those attributed to Schlüter in the 19th and the early 20th c.: the sculpted decoration of the Royal Chapel, the sculpted decorative details in the townhouse standing at 20 Długi Targ (completed in 1680, according to the date featuring on its gable), and the portal of the townhouse at 25 Ogarna St (currently 24/25)26. In 1957 Henryk Kondziela also attributed the decorative detail of the townhouse at 3 Długi Targ built around 168027 to Schlüter. As late as 1968 Mariusz Karpowicz attributed the two epitaphs found in the cathedral at Frombork to him: to Joachim Hirtenberg (known as Pastorius), the parish priest of the Royal Chapel in Gdańsk (d. 1681), and to Adam Zygmunt Konarski (d. 1685), from 168728. The monumental altarpiece belonging to the Cistercian abbey in Oliwa 29(built in 1688‒93), as well as the decorative detail of its main portal, probably completed in 168830 was also attributed to Schlüter. In addition, he could have made the side altars in the same church: the Four Evangelists, Christ before the Senhedrin, the Transiguration and the Archangel Michael31; but these require veriication. 25 24 25 26 27 28 29 54 K.E. Kandt, Schlüteriana II…, s. 70–71. I. Koska, Eine barocke Stuckdecke im Hause Langer Markt 7/8, „Weichselland. Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 37, 1938, 1, s. 4–7. G. Cuny, Danzigs Kunst und Kultur…, s. 117. H. Kondziela, Kaplica Królewska w Gdańsku i jej twórcy (Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 24. X. 1955 r.), „Biuletyn Historii Sztuki” 18, 1956, 2, 307–308; H. Kondziela, Kaplica Królewska…, s. 331. M. Karpowicz, Andrzej Schlüter w Polsce. Dzieła i inspiracje, [w:] Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII w. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu, Wrocław, październik 1968, Warszawa 1970, s. 187–192. Z. Iwicki, Der Hochaltar der Kathedrale in Oliva. Ein Werk von Andreas Schlüter, Freiburg 1980, s. 81–112. 26 27 28 29 30 31 I. Koska, Eine barocke Stuckdecke im Hause Langer Markt 7/8, „Weichselland. Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 37, 1938, 1, pp. 4–7. G. Cuny, Danzigs Kunst und Kultur…, p. 117. H. Kondziela, Kaplica Królewska w Gdańsku i jej twórcy (abstract of a paper presented at a seminar in Poznań on 24 Oct.1955) „Biuletyn Historii Sztuki” 18, 1956, 2, pp. 307–308; H. Kondziela, Kaplica Królewska…, p. 331. M. Karpowicz, Andrzej Schlüter w Polsce. Dzieła i inspiracje, [in:] Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII w.: materials from a symposium of the Association of Art Historians organized jointly with the Silesian Museum in Wrocław, October 1968, Warsaw 1970, pp. 185–192. Z. Iwicki, Der Hochaltar der Kathedrale in Oliva. Ein Werk von Andreas Schlüter, Freiburg 1980, pp. 81–112. Z. Iwicki, Der Hochaltar der Kathedrale…, pp. 30–31, 94–97. Z. Iwicki, Oliwa wczoraj i dziś. Przewodnik po zabytkach katedry i byłego klasztoru, Gdańsk 2001, pp. 39–40, 67–69, 71–72, 74–75. Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości / Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown a także dekoracji tamtejszego portalu, ukończonego zapewne w 1688 roku30. Poza tymi dziełami Schlüter miałby wykonać w tym samym kościele boczne ołtarze: Czterech Ewangelistów, Chrystusa przed Senhedrynem, Przemienienia Pańskiego i Michała Archanioła31, co wymaga weryikacji. W obecnym stanie badań są to wszystkie zabytki, które w różnym czasie zostały związane z działalnością Schlütera w okresie gdańskim. Jednak i tu musimy dokonać znaczących korekt, bowiem portal kamienicy przy ulicy Ogarnej 25, najpewniej błędnie z nim związany prawie całkowicie wymyka się dalszej analizie porównawczej, ponieważ igurę wieńczącą ukradziono przed laty, sam portal i jego części są przed- i powojenną rekonstrukcją, a dokładniejszych fotograii inwentaryzacyjnych detali niestety brakuje32. Podobna sytuacja jest związana z kamienicami przy Długim Targu 3 i 20 – w czasie wojny zostały zniszczone do wysokości pierwszego piętra, przez co ich dekoracja przepadła lub została znacznie uszkodzona, a zrekonstruowano je w latach pięćdziesiątych XX wieku. W tej sytuacji do badań porównawczych pozostaje tylko Kaplica Królewska, która szczęśliwie, jak na skalę wojennych zniszczeń Gdańska, przetrwała w niezłym stanie. Jednak również w tym przypadku trzeba brać pod uwagę jej historię i zakres licznych prac konserwatorskich, którym była poddana w XIX i XX wieku. Możemy wskazać z pewnością, że z czasów konserwacji z lat 1934–1937 pochodzą: szczyty kamieniczek bocznych i cała kamieniarka bocznych kopułek, pasy dekoracji zdobiącej przypory rozmieszczone na stykach ścianek bębna głównej kopuły oraz większość tralek i słupków z maszkaronami, tworzących balustradę nad gzymsem wieńczącym fasadę. Z czasów powojennej odbudowy pochodzą z kolei liczne naprawy i uzupełnienia kamieniarki. Natomiast z elementu najbardziej atrakcyjnego dla porównań – charakterystycznej kompozycji herbu ponad portalem – z oryginału do naszych czasów zachowała się jedynie jego tarcza, dolna część korony, orzeł oraz fragment torsu lewego anioła z częścią nogi i ramienia (jego głowa zachowała się tylko szczątkowo w tylnej jej części) i fragment torsu z ramieniem i nogą prawego anioła. Zapewne oryginalne są ponadto kapitele z orłami, girlandy i festony, maszkaron z ornamentem akantowym i być może twarze aniołów w portalu głównym, ale i przy nich prowadzono prace konserwatorskie, polegające najprawdopodobniej na zdjęciu cienkiej warstwy zwietrzałego kamienia. Tak głębokie i rozległe zmiany samej materii zabytków stawiają pod wielkim znakiem zapytania możliwość wykorzystania ich jako 30 31 32 Z. Iwicki, Der Hochaltar der Kathedrale…, s. 30–31, 94–97. Z. Iwicki, Oliwa wczoraj i dziś. Przewodnik po zabytkach katedry i byłego klasztoru, Gdańsk 2001, s. 39–40, 67–69, 71–72, 74–75. A. Kriegseisen, Das Problem der Authentizität der Andreas Schlüter zugeschriebenen Werke (w druku). In the light of the present state of research the list of works associated at diferent times and by diferent historians with Schlüter’s time in Gdańsk ends here. However, some further signiicant comments must be added because the portal of the building at 25 Ogarna St, probably wrongly attributed to Schlüter, almost completely escapes any further comparative analysis. This is because the main igure was stolen years ago, the portal itself and its detail were reconstructed both before and after the war; unfortunately, photographs recording its architectural details are not available32. The situation is similar in the townhouses at 3 and 20 Długi Targ. During the war all loors above the irst were destroyed. In consequence, their decorative detail was lost or badly damaged; the houses were rebuilt in the 1950s. Therefore, the only site that might be used for comparative research is the Royal Chapel, which in the context of the enormous scale of war damage sufered by the historical centre of Gdańsk was extremely lucky to survive in a relatively good condition. In its case, however, we must take into account the repeated conservation works it underwent in the 19th and the 20th c. What we do know is that the following elements were replaced during 1934‒37: the gables of the ‘townhouses’ lanking the chapel, the entire stonework of the side domes, the decorative detail on the pillasters on the corners of the octagonal drum supporting the main dome, as well as most of the balusters and posts featuring mascarons forming the balustrade over the cornice crowning the central façade. The postwar reconstruction involved extensive repairs made to the stonework. On the other hand, the only original parts, i.e. the characteristic sculpted composition with a coat of arms mounted above the portal (most interesting for comparative research), are the shield, the lower part of the crown, the eagle and a part of the lefthand angel’s torso, a part of its leg and arm (its head has survived in fragments and only at the back) as well as a fragment of the right-hand angel’s torso with an arm and leg. It seems there are other original details, including capitals featuring eagles, garlands and festoons, a mascaron with a decorative acanthus motif and, possibly, the faces of the angels in the main portal, but they have also been subject to conservation work probably involving the removal of a thin layer of weathered stone. Such far-reaching and extensive changes in the architectural details alone question their value as solid and incontestable reference material to compare with Schlüter’s later achievements. This also applies to the original elements of the stonework dismantled 32 A. Kriegseisen, Das Problem der Authentizität der Andreas Schlüter zugeschriebenen Werke (in print). 55 Jacek Kriegseisen Wnętrze Kaplicy Królewskiej / Royal Chapel interior [w:/in:] G.Cuny, Danzigs kunst und kultur, Frankfurt am Main, 1910 (JWW) pewnego i bezdyskusyjnego materiału porównawczego z późniejszymi dziełami Schlütera. Dotyczy to również oryginalnych elementów kamieniarki, zdemontowanych w latach 1934–1937, które choć ocalały z pożogi wojennej i zostały odnalezione na terenie plebanii kościoła Mariackiego w 1998 roku, to są w znacznym stopniu destruktami. Dla przypisania lub odmówienia wykonania wymienionych zabytków Schlüterowi zasadnicze znaczenie ma jego biograia. Nie wnikając w szczegóły i pomijając ewidentne pomyłki, w literaturze najczęściej podawanych jest kilka dat urodzenia naszego rzeźbiarza: 1659, 1660, 1662 lub 1664 rok. Najczęściej przyjmowany jest 1660 rok i on stanie się naszym punktem odniesienia. W gdańskiej praktyce cechowej, od której jednak możliwe były czasami nawet znaczne odstępstwa, do warsztatów mistrzowskich przyjmowano uczniów w wieku od trzynastu do osiemnastu lat (najczęściej około trzynastego – piętnastego roku życia), a nauka trwała średnio pięć lat (jeśli uczeń był oporny i nie wykazywał postępów, niekiedy ją przedłużano). Około dwudziestego roku życia wyszkolony uczeń był wyzwalany na czeladnika, czyli rzemieślnika, który w świetle prawa nie mógł jeszcze samodzielnie wykonywać zamówień. Mógł je realizować jedynie właśnie jako czeladnik, czyli najemny pracownik zatrudniony w warsztacie mistrza cechowego lub jako partacz, pozostający pod opieką na przykład miejscowych klasztorów. Jeżeli czeladnik chciał się usamodzielnić, czyli zdobyć tytuł mistrzowski, to musiał odbyć w sumie około dziesięciu lat udokumentowanej praktyki zawodowej w miejscu swego wyuczenia, ale przede wszystkim poza nim 33. Dla synów mistrzów cechowych okres ten bywał skracany. Jeżeli po tym czasie czeladnik zgromadził wystarczające, niemałe środki inansowe i nadal chciał zostać mistrzem, to po odpracowaniu jednego roku w jednym warsztacie, złożeniu pracy mistrzowskiej, wykonanej pod nadzorem mistrza-egzaminatora i przyjęciu jej przez cech, a także spełnieniu kilku innych mniej znaczących dla nas warunków głównie natury inansowej, zostawał nim do około trzydziestego roku życia. W praktyce oznaczało to również, jeśli nie 33 56 Por. J. Pałubicki, Die danziger Bildhauer im 17. und 18. Jahrhundert. Herkunft, Wanderschaft, Wirkung, [w:] Barockskulptur in Mittel- und Osteuropa, Hg. K. Kalinowski, Poznań 1981, s. 159–165. in 1934‒37, which, though surviving the ravages of war (found only in 1998 in the presbytery of St. Mary’s Church) can only be considered as damaged beyond repair. In order to conirm or deny such attributions to Schlüter it is necessary to analyse the biography of the artist. Without going into detail, and omitting obvious mistakes, the literature most frequently suggests 1659, 1660, 1662 or 1664 as the year of his birth, but 1660 seems to be the consensus and therefore it will become our reference point. In Gdańsk’s craft guild practices, from which even signiicant departures were possible, master craftsmen accepted apprentices aged 13 to 18 (most commonly between 13 and 15). On average apprenticeships lasted ive years (sometimes extended when the apprentice was ‘reluctant’ or showed little progress). At the age of 20 the fully-trained apprentice was liberated to become a journeyman who under the law then existing could not take commissions independently of his guild master. He could only execute them as a paid worker employed in a guild-master’s workshop or as a parte paternitatis, a non-guild craftsman under the care of local monasteries. If a journeyman sought independence, i.e. to become a master craftsman himself, he had to complete a total of about 10 years of documented professional practice at his place of apprenticeship or, preferably, somewhere else33. This new period was shortened in the case of the sons of guild masters. If after this the journeyman had accumulated suicient inancial resources and still wanted to become a master, he needed employment for one year in a workshop and to submit a master piece produced under the supervision of a ‘guild-examiner’. If the work was accepted by the guild and the candidate had fulilled some other less signiicant conditions, mainly of a inancial nature, he could become a guild-master around the age of thirty. It was common practice too that if he stayed in the city he was obliged to ind a wife in order to be granted municipal citizenship because the municipal guilds operating in Gdańsk as well as its authorities were very reluctant to admit bachelors into their ranks. This, of course, had a traditional moral justiication based on the assumption that establishing a family was a guarantee of morality and stability, but also, and perhaps above all, a practical one, because the wife of the master ran his household, and took care of the living-in apprentices and journeymen. Taking all this into account and remembering that Schlüter’s date of birth was 1660, he could not possibly have become a trained and independent master-sculptor until about 1690. How was it possible then that 33 Cf. J. Pałubicki, Die danziger Bildhauer im 17. und 18. Jahrhundert. Herkunft, Wanderschaft, Wirkung, [in:] Barockskulptur in Mittel- und Osteuropa, ed. K. Kalinowski, Poznań 1981, pp. 159–165. Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości / Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown opuszczał miasta, że w tym czasie żenił się i otrzymywał obywatelstwo miejskie, ponieważ w Gdańsku bardzo niechętnie i tylko w wyjątkowych przypadkach przyjmowano do prawa miejskiego kawalerów. Miało to oczywiście swoje dawne uzasadnienie obyczajowe – założenie rodziny było gwarantem obyczajności i stabilności, zapobiegało rozwiązłości i pijaństwu, ale również, a może przede wszystkim, praktyczne – żona mistrza prowadziła jego dom, opiekowała się uczniami i czeladnikami, przebywającymi z mistrzem we wspólnym gospodarstwie domowym. Jeżeli uwzględnimy to wszystko, przypominając, że za datę urodzenia Schlütera przyjęliśmy 1660 rok, to wykształconym i przygotowanym do samodzielności rzeźbiarzem mógłby Schlüter zostać dopiero około 1690 roku. Jednak wtedy już od kilku lat był czynny w Warszawie i okolicach! W związku z tym za rzecz wątpliwą czy wręcz graniczącą z niemożliwością należałoby uznać, by prestiżowe zlecenie wykonania dekoracji Kaplicy Królewskiej, ukończonej w 1681 roku, traiło do młodego rzeźbiarza, mającego ledwie około dwudziestu lat, który zapewne dopiero co ukończył naukę zawodu, z powodów prawno-ekonomicznych nie mógł założyć i wyposażyć warsztatu ani zatrudniać współpracowników, a jego doświadczenie zawodowe było nikłe i związane tylko z praktyką w warsztacie mistrza. W tym kontekście i z tego samego powodu należałoby odrzucić autorstwo Schlütera również w wypadku dekoracji rzeźbiarskiej wspomnianych kamienic stojących przy Długim Targu 3 i 20. Nie znamy co prawda dokładnej chronologii ich przekształceń, ale zapewne przebudowano je około 1680 roku, kiedy rzeźbiarz mógł mieć dwadzieścia lat, a więc jeszcze mniej niż w chwili ukończenia Kaplicy Królewskiej34. Chcąc Andreasowi Schlüterowi w dalszym ciągu przypisywać wykonanie wymienionych już zabytków gdańskich, pozostaje tylko jedna możliwość – Andreas Schlüter musiał urodzić się wcześniej, niż to na początku przyjęliśmy, czyli przed 1660 rokiem. Jak się zdaje, daty urodzenia Andreasa Schlütera powinniśmy więc poszukiwać około 1650 roku 35. Druga połowa XVII wieku, szczególnie koniec tego wieku to okres, kiedy powoli spadało znaczenie polityczne i gospodarcze Gdańska i zmniejszyła się liczba zamówień publicznych. Dla dziejów rzeźby gdańskiej jest to również okres nie najlepiej rozpoznany, ale wiemy, że wciąż przecież działali w Gdańsku artyści utrzymujący prężne pracownie, zatrudniający wielu czeladników i reprezentujący wysoki poziom warsztatowy. 34 35 J. Kriegseisen, Andreas Schlüters Danziger Anfänge. Über die Wissenslücken in der Biographie und die Notwendigkeit ihrer Erforschung im Hinblick auf die Leistungen des Bildhauers (w druku). Szczegółowe obliczenia zdają się potwierdzać takie przypuszczenie, zob. J. Kriegseisen, Andreas Schlüters… Trzeba również przypomnieć, że już w latach 50. XX wieku Henryk Kondziela uważał, że datę urodzin Schlütera powinniśmy przesunąć na czas około 1650 roku lub nieco wcześniej, zob. H. Kondziela, Kaplica Królewska…, s. 327. he had already been active in Warsaw and its surroundings for several years by that time! Therefore, it is highly doubtful, a speculation bordering on impossibility, that such a prestigious commission as decorating the Royal Chapel with stonework detail, completed in 1681, could have been entrusted to a young, barely twenty-year-old sculptor who had probably just completed his apprenticeship. For legal and inancial reasons he could not possibly have opened his own workshop nor could he have employed help while his professional experience must have been negligible and related only to his guild-master’s workshop. Therefore, the attribution of the sculpted decorative detail of the townhouses at 3 and 20 Długi Targ to Schlüter should also be disclaimed for the same reasons. The exact chronology of their transformations is not known, but they were probably altered around 1680, when the sculptor could have been only twenty years old, i.e. even younger than when the Royal Chapel was completed 34. There is only one possibility to continue to attribute the work in Gdańsk to him which is accepting that he must have been born earlier than we initially accepted, i.e. before 1660. It seems that Andreas Schlüter’s date of birth should be set around 165035. The second half of the 17th c., in particular its end, was a period when Gdańsk gradually lost its earlier political and economic importance, a situation leading to a decrease in public commissions for works of art. As far as the history of the art of sculpting is concerned, Gdańsk entered a period of obscurity, although it is known that active artists and prestigious 34 35 Wnętrze sieni plebanii Kaplicy Królewskiej, ok. 1920 / Royal Chapel, vestibule, ca 1920 (MHMG) J. Kriegseisen, Andreas Schlüters Danziger Anfänge. Über die Wissenslücken in der Biographie und die Notwendigkeit ihrer Erforschung im Hinblick auf die Leistungen des Bildhauers (in print). Detailed calculations seem to confirm this assumption, see: J. Kriegseisen, Andreas Schlüters… It should be recalled that in the 1950s Henryk Kondziela suggested that Schlüter’s birthdate be set at ca 1650 or even a little earlier, see: H. Kondziela, Kaplica Królewska…, p. 327. 57 Jacek Kriegseisen Z wcześniejszego okresu najbardziej znany jest Wilhelm Richter (zmarł w 1667 roku), który przejął warsztat po Abrahamie van den Blocke36, a obok niego czynni byli Hans Caspar Gockheller (zmarł w 1681 roku) i jego syn Hans Michael Gockheller (zmarł w 1684 roku)37 oraz Caspar Günter (zmarł w 1688 roku)38, a w końcu nieco później Hans Caspar Äschmann (zmarł w 1694 roku), którego ewentualny udział w wykonaniu dekoracji Kaplicy Królewskiej został już w literaturze podniesiony39. Wydaje się, że działanie w mieście warsztatów tych doświadczonych twórców, mogących podołać większym zamówieniom oraz młody wiek i brak doświadczenia Andreasa Schlütera byłyby przeszkodą w skierowaniu akurat do niego tak dużego i prestiżowego zlecenia królewskiego, jakim była Kaplica Królewska. Dobry przykład na to, jak ostrożnym należy być przy określaniu wczesnego dorobku Andreasa Schlütera, stanowi przypadek ustawionego w katedrze gnieźnieńskiej nagrobka głównego fundatora Kaplicy Królewskiej, zmarłego w 1677 roku arcybiskupa Andrzeja Olszowskiego. W literaturze nagrobek ten przypisywano wcześniej właśnie Schlüterowi40, tymczasem jest to dzieło wspomnianego rzeźbiarza Hansa Michaela Gockhellera, co zostało potwierdzone archiwalnie41. Wielu badaczy przyjmowało dotąd niejako przez niedomówienie, że geniusz rzeźbiarski Andreasa Schlütera objawił się już w bardzo młodym wieku. Z przywołanych wcześniej i omówionych już powodów nie wydaje się jednak możliwe powierzenie mu w tak młodym wieku tak ważnych zleceń. Może więc powinniśmy zastanowić się nad narzucającym się rozwiązaniem alternatywym i przypomnieć zaproponowane już w literaturze znaczne „postarzenie” rzeźbiarza? Już w 1909 roku Ernst Blech, archidiakon i pierwszy pastor kościoła św. Katarzyny w Gdańsku opublikował informację o chrzcie 5 marca 1634 roku Andreasa Schlütera, który był synem 36 37 Artur Rogorsch, ok./ ca 1914 (AS) 38 39 40 41 58 M. Heydel, Richter Wilhelm, [hasło w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graicy, t. VIII, Warszawa 2007, 349–351. J. Pałubicki, Rzeźbiarz gdański Hans Caspar Gockheller, „Gdańskie Studia Muzealne”, 2, 1978, s. 121–140. K. E. Kandt, Günther (Günter; Guntter), Caspar (Casper; Kaspar; Kasper), [hasło w:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd. 65, München 2009, s. 389–390. M. Wardzyński, Flemish Trend in Schleswig-to-Königsberg Baroque Sculpture in Marble and Stone in the Second Half of the 17th Century, [w:] Polish Baroque, European Contexts. Proceedings of an International Seminar held at The Institute for Interdisciplinary Studies „ Artes Liberales” University of Warsaw, June 27–28, 2011, ed. P. Salwa, Warszawa 2012, s. 249. M. Karpowicz, Andrzej Schlüter w Polsce…, s. 194–195. Autor ten w późniejszej książce o Schlüterze przemilczał swoją wcześniejszą atrybucje, zob. M. Karpowicz, Andrzej Schlüter – rzeźbiarz królów, Warszawa 2014. K.E. Kandt, A Recently Discovered Archival Source for the Epitaph of Sambor II and Mestwin II at Pelplin Cathedral and Some Unknown Biographical Notes on Andreas Schlüter the Elder, „Barok” 8, 2001, 2, s. 52. workshops employing journeymen maintaining high artistic standards were still found there. The best-known artist was Wilhelm Richter (d. 1667) who had taken over Abraham van den Blocke’s36 workshop. There were also Hans Caspar Gockheller (d.1681)37 and his son Hans Michael Gockheller (d.1684) as well as Caspar Günter (d.1688)38, and inally Hans Caspar Äschmann (d. 1694), whose presumed involvement in the Royal Chapel’s decoration has been hinted at in the literature39. It seems that there were experienced guild masters running workshops who were certainly more than capable of executing challenging commissions and Andreas Schlüter’s youth coupled with his lack of experience would have made it next to impossible to be given such a prestigious royal commission as to decorate the Royal Chapel. A good example of how careful it is necessary to be while discussing Andreas Schlüter’s early achievements is the unfortunate case of Archbishop Andrzej Olszowski (d. 1677), the principal founder of the Royal Chapel, whose tombstone lies in Gniezno Cathedral. In the literature this tombstone has been attributed to Schlüter40 whereas it was made by Hans Michael Gockheller, as conirmed by archival material41. Many scholars have accepted, as at best an understatement, that Andreas Schlüter’s sculpting genius was revealed at an early age. For the reasons already mentioned and briely argued, it does not seem possible that he won such important commissions at such a young age. Therefore, we should perhaps relect on the obvious alternative and return to the ‘re-ageing’ of a sculptor as already suggested in the literature. As early as 1909 Ernst Blech, an archdeacon and the irst pastor of St Catherine’s Church, published that in Gdańsk on 5th March 1634 an entry appeared in the parish register announcing the birth of Andreas Schlüter, the son of a smith and locksmith, 36 37 38 39 40 41 M. Heydel, Richter Wilhelm, [entry in:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graicy, vol. VIII, Warsaw 2007, pp. 349–351. J. Pałubicki, Rzeźbiarz gdański Hans Caspar Gockheller, „Gdańskie Studia Muzealne”, 2, 1978, pp. 121–140. K. E. Kandt, Günther (Günter; Guntter), Caspar (Casper; Kaspar; Kasper), [entry in:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd. 65, Munich 2009, pp. 389–390. M. Wardzyński, Flemish Trend in Schleswig-to-Königsberg Baroque Sculpture in Marble and Stone in the Second Half of the 17th Century, [in:] Polish Baroque, European Contexts. Proceedings of an International Seminar held at the Institute for Interdisciplinary Studies „Artes Liberales” University of Warsaw, June 27–28, 2011, P. Salwa ed., Warsaw 2012, p. 249. M. Karpowicz, Andrzej Schlüter w Polsce…, pp. 194–195. In his later book on Schlüter the writer did not mention his earlier attribution, see: M. Karpowicz, Andrzej Schlüter – rzeźbiarz królów, Warsaw 2014. K.E. Kandt, A Recently Discovered Archival Source for the Epitaph of Sambor II and Mestwin II at Pelplin Cathedral and Some Unknown Biographical Notes on Andreas Schlüter the Elder, „Barok” 8, 2001, 2, p. 52 Plebania kościoła Mariackiego i Kaplica Królewska. Fakty i wątpliwości / Presbytery of St Mary’s Church and the Royal Chapel: the known and the unknown pochodzącego z Brandenburga, a od 1622 roku posiadającego obywatelstwo Gdańska kowala rzeczy drobnych i ślusarza, również Andreasa Schlütera i jego drugiej żony Barbary Stangen (ich ślub odbył się 25 stycznia 1630 roku)42. Owocem tego małżeństwa była przynajmniej jeszcze dwójka dzieci: Anna (ochrzczona 29 sierpnia 1631 roku) i Ernst (ochrzczony 22 września 1641)43. Jeżeli przyjmiemy, że data urodzenia Andreasa Schlütera w 1634 roku dotyczy późniejszego rzeźbiarza czynnego w Warszawie, a potem w Berlinie, to jego mogłaby dotyczyć opublikowana również przez Blecha data ukończenia przez niego nauki w warsztacie gdańskiego rzeźbiarza Wilhelma Richtera w 1656 roku, która byłaby w przybliżeniu zgodna z przedstawionym już okresem kształcenia – miałby wtedy dwadzieścia dwa lata44, a w chwili śmierci równo lat osiemdziesiąt. Wydaje się, że wieloletnie dociekania, utrwalone w obszernej literaturze przedmiotu krępują dotychczas myśl badaczy. Najlepszym wyjściem byłoby więc ponowne rozpatrzenie postaci Schlütera z wykorzystaniem opublikowanych archiwaliów i w oderwaniu od komentarzy znanych z wcześniejszych publikacji. Liczne artykuły i wielopiętrowe polemiki, szczególnie chętnie umieszczane w całostronicowych przypisach, a nawet dyskusje wokół ujawnianych dzieł niewiele nowego wnoszą do poznania gdańskiej części biograii artysty, z którym związano wykonanie dekoracji Kaplicy Królewskiej – bez wątpienia najważniejszego dzieła barokowej architektury w Gdańsku. 42 43 44 E. Blech, Andreas Schlüter…, s. 32. E. Blech, Andreas Schlüter…, s. 30–32. E. Blech, Schlüter und Ranisch…, s. 34. Andreas Schlüter, and of his second wife Barbara Stangen (their wedding had taken place on 25th January 1630)42, from Brandenburg and, from 1622, a citizen of Gdańsk. The couple had at least two more children: Anna (baptized on 29th August 1631) and Ernst (baptized on 22nd September 1641)43. If we assume that the date of Andreas Schlüter’s birth in 1634 is that of the sculptor active in Warsaw and then in Berlin, then the date of his completing an apprenticeship in the workshop run by Gdańsk-based sculptor, Wilhelm Richter, in 1656 (also mentioned by Blech) would roughly correspond with the required apprenticeship and thus place Andreas Schlüter on an appropriate time line. He would have been a journeyman at the age of 2244 and died at the age of 80. It seems that long-term research and conclusions persisting in the extensive literature have encumbered researchers’ freedom of thought. The best solution would be to review what we know about Schlüter using published archival resources but somehow ignoring the comments and conclusions known from earlier publications. The many articles and multi-level polemics, especially those featuring in full-length footnotes (plus adding lengthy discussions on the arts) contribute very little to our knowledge of the Gdańsk period in the biography of the artist to whom the stonework decoration of the Royal Chapel, undoubtedly the most important work of Baroque architecture to be found in Gdańsk, has been attributed. 42 43 44 E. Blech, Andreas Schlüter…, p. 32. E. Blech, Andreas Schlüter…, pp. 30–32. E. Blech, Schlüter und Ranisch…, p. 34. 59 Bartel Ranisch, [w:/in:] Beschreibung aller Kirchen-Gebäude der Stadt Danzig, Gdańsk 1695 Liter atur a / Bibliogr aphy Andreas Schlüter. Schöpfer des Barocken Berlin, Hg. Hans-Ulrich Kessler, katalog wystawy, Bode-Museum Berlin, Berlin 2014. Ernst Blech, Andreas Schlüter aus Danzig, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 8, 1909, 2, s. / pp. 29–35. Ernst Blech, Schlüter und Ranisch. Zur Danziger Kunstgeschichte, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 3, 1904, 2, s. / pp. 34–38. Stanisław Bogdanowicz, Kaplica Królewska w Gdańsku, Gdańsk 1992. Georg Cuny, Danziger Kunst im 17. Jahrhundert und Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 8, 1909, 2, s. / pp. 26–29. Georg Cuny, Danzigs Kunst und Kultur im 16. und 17. Jahrhundert. Erstes Buch. Baugeschichtliches. Danzigs Künstler mit besonderer Berücksichtigung der beiden Andreas Schlüter, Frankfurt am Main 1910. Reinhold Curicke, Der Stadt Dantzig historische Beschreibung worinnen Von dero Uhrsprung, Situation, Regierung-Art, grführten Kriegen, Religions- und Kirchen-Wesen außführlich gehandelt wird. Verfasset und zusamen getragen durch Reinhold Curicken secretarium. Im Jahr Christi 1645. Anitzo aber mit sonderbahrem Fleiß, nebst vielen dazu gehörigen Kupferstücken in ofentlichen Druck außgegeben von Georg Reinhold Curicken. Anno Domini 1686. Und mit vielen newen Additionibus vermehret und continuiret biß auf die gegenwertige Zeit, Amsterdam 1687. Theodor Hirsch, Geschichte der Ober-Pfarrkirsche zu St. Marien in Danzig oder Kirchengeschichte von Danzig seit Einführung der Reformation, Th. 2, Danzig 1847. Kevin E. Kandt, Schlüteriana I. Studies in the Art, Life, and Milieu of Andreas Schlüter (c. 1659–1714), [w./in] Aus Hippocrenes Quell’. Ein Album amicorum kunsthistorischer Beiträge zum 60. Geburtstag von Gerd-Helge Vogel, Hg. Kevin E. Kandt, Hermann Vogel von Vogelstein, Berlin 2011, s. / pp. 325–594. Kevin E. Kandt, Schlüteriana II. Studies in the Art, Life, and Milieu of Andreas Schlüter (c. 1659–1714), Berlin 2014. Kevin E. Kandt, Schlüteriana III. Studies in the Art, Life, and Milieu of Andreas Schlüter (c. 1659–1714), Berlin 2015. Mariusz Karpowicz, Andrzej Schlüter – rzeźbiarz królów, Warszawa 2014. 60 Mariusz Karpowicz, Andrzej Schlüter w Polsce. Dzieła i inspiracje, [w./in] Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII w. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu, Wrocław, październik 1968, Warszawa 1970, s. / pp. 185–197. Heinz Ladendorf, Der Bildhauer und Baumeister Andreas Schlüter. Beiträge zu seiner Biographie und zur Berliner Kunstgeschichte seiner Zeit, Berlin 1935. Mariusz Karpowicz, Architekt królewski Isidoro Afaitati (1622–1684), Warszawa 2011. Dąbrówka Lipska, Dekoracje fasad gdańskich kamienic przypisywane Andrzejowi Schlüterowi Młodszemu, „Acta Universitatis Nicolai Copernici (Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, XL)”, 2011, s. / pp. 95–128. Mariusz Karpowicz, Kto jest autorem Kaplicy Królewskiej w Gdańsku?, [w./in] „Barok” 7, 2000, 1, s. / pp. 133–145. Bruno Lucks, Die Königliche Kapelle in Danzig, „Die Denkmalplege”, 22, 1920, 5, s. / pp. 35–37. Katalog Zabytków Sztuki, Seria Nowa, t. / vol. VIII, Miasto Gdańsk, cz. 1, Główne Miasto, red. B. Roll, I. Strzelecka, Warszawa 2006. Zofia Maciakowska, Kształtowanie przestrzeni miejskiej Głównego Miasta w Gdańsku do początku XV w., Gdańsk 2011. Erich Keyser, Alte und neue Beträge zur Andreas Schlüter Forschung, „Altpreußische Geschlechterkunde”, 2, 1928, s. / pp. 50–54. Andrzej Macur, Gdańsk Kazimierza Macura. Z historii konserwacji i odbudowy zabytków w latach 1936–2000, Gdańsk 2016. Erich Keyser, Andreas Schlüter und Danzig, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 30, 1931, 2, s. / pp. 39–42. Katarzyna Mikocka-Rachubowa, Schlüter Andreas, [w./in] Polski Słownik Biograiczny, t. / vol. XXXV, z. / fasc. 147, Warszawa 1994, s. / pp. 527–530. Erich Keyser, Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Köln 1972. Adam Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, t. / vol. 1, Warszawa 1980. Erich Keyser, Die Danziger Herkunft des Berliner Hofbildhauers Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 24, 1925, 4, s. / pp. 57–64. Stanisław Mossakowski, Nowe identyikacje projektów rysunkowych Tylmana z Gameren (Puławy, Ujazdów, Łazienki) i domniemane studia Tytusa Liwiusza Burattiniego, [w./in] Między Padwą a Zamościem. Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej oiarowane profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, Warszawa 1993, s. / pp. 209–224. Erich Keyser, Die Herkunft von Andreas Schlüter, „Zeitschrift für bildende Kunst”, 65, 1931/1932, 7–8, s. / pp. 62–63. Stanisław Mossakowski, Tilman van Gameren. Leben und Werk, München 1994. Henryk Kondziela, Kaplica Królewska w Gdańsku i jej twórcy (Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 24.X.1955 r.), „Biuletyn Historii Sztuki”, 18, 1956, 2, s. / pp. 307–308. Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wrocław 1973. Henryk Kondziela, Kaplica Królewska w Gdańsku i jej twórcy, [w./in] Studia Pomorskie, t. / vol. 2, Wrocław 1957, s. / pp. 281–343. Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren (1632–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa 2012. Irmgard Koska, Eine barocke Stuckdecke im Hause Langer Markt 7/8, „Weichselland. Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 37, 1938, 1, s. / pp. 4–7. Alfred Muttray, Der Danziger Bildhauer Andreas Schlüter, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 11, 1912, 3, s. / pp. 44–49. Sławomir Kościelak, Kaplica Królewska i plebania kościoła NMP, www. gedanopedia.pl (dostęp / accessed: 20 VII 2017). Anna Kriegseisen, Das Problem der Authentizität der Andreas Schlüter zugeschriebenen Werke (w druku / in print). Jacek Kriegseisen, Andreas Schlüters Danziger Anfänge. Über die Wissenslücken in der Biographie und die Notwendigkeit ihrer Erforschung im Hinblick auf die Leistungen des Bildhauers (w druku / in print). Hans Nirrnheim, Wo und wann wurde Andreas Schlüter geboren? „Zeitschrift des Vereins für Hamburgische Geschichte”, 31, 1930, s. / pp. 253–256. Bartel Ranisch, Beschreibung Aller Kirchen-Gebäude der Stadt Danzig, Worinnen einer jeden Kirchen Grund-Riß, Aufzug oder Abriß vollkömmlich zu ersehen, wie dann auch von den Kunstreichen Gewölbern in denen Kirchen, sowohl im Grund-Riße als Aufstellung derselben deutlich gehandelt wird; Nebst der Beschreibung aller anderen Kirchen, so ausserhalb Walles in den Vorstädten gelagen seyn, nach ihrer Maaß. Verfasset und gezeichnet durch Bartel Ranisch, Bürgern und MauerMeister in Dantzig, Dantzig 1695. Leo Redner, Skizzen aus der Kirchengeschichte Danzigs, Danzig 1875. Jakub Szczepański, Kaplica Królewska i plebania kościoła NMP, www. gedanopedia.pl (dostęp / accessed: 20 VII 2017). Jakub Szczepański, Odbudowa kościołów Gdańska po II wojnie światowej, Gdańsk 2009. Tomasz Torbus, Ein Fremdkörper in der Danziger Architekturtradition? Die Königliche Kapelle – Zuschreibung, Form und Funktion (referat wygłoszony 11 V 2017 podczas konferencji pt. Die Danziger Marienkirche – Der Bau und seine Ausstattung im europäischen Kontext). Tomasz Torbus, Kaplica Królewska – obcy symbol katolicki w protestanckim Gdańsku. Funkcja i problemy atrybucyjne (referat wygłoszony 18 V 2017 podczas konferencji pt. Słowo Ewangelii i jego oddziaływanie w tradycji Reformacji; w przygotowaniu / in preparation) Johannes Vollbaum, Der Pfarrhof von St. Marien in Danzig und seine Bewohner. Eine rechtshistorische Studie, Danzig 1876. Michał Wardzyński, Flemish Trend in Schleswig-to-Königsberg Baroque Sculpture in Marble and Stone in the Second Half of the 17th Century, [w./in] Polish Baroque, European Contexts. Proceedings of an International Seminar held at he Institute for Interdisciplinary Studies “Artes Liberales” University of Warsaw, June 27–28, 2011, ed. Piotr Salwa, Warszawa 2012, s. / pp. 229–256. Jan Wrabec, Kaplica Królewska w Gdańsku. Rodowód, pokrewieństwa oraz wymowa form architektonicznych, „Porta Aurea”, 2, 1993, s. / pp. 15–30. Wspomnienia z odbudowy Głównego Miasta, zebrała i opatrzyła wstępem (compiled and with an introduction by) Izabella Greczanik-Filipp, t. / vol. 2, Gdańsk 1997. Janusz Pałubicki, Die Danziger Bildhauer im 17. und 18. Jahrhundert. Herkunft, Wanderschaft, Wirkung, [w./in] Barockskulptur in Mittel- und Osteuropa, Hg. Konstanty Kalinowski, Poznań 1981, s. / pp. 159–165. Janusz Pałubicki, Rzeźbiarz gdański Hans Caspar Gockheller, „Gdańskie Studia Muzealne”, 2, 1978, s. / pp. 121–140. 61 Redakcja / Editing Jacek Friedrich Ilustracje ze zbiorów instytucjonalnych / Illustrations taken from collections held by the following institutions: Wybór zdjęć, komentarze i podpisy do zdjęć / Photograph selection commentary and photo captions Arkadiusz Staniszewski Jerzy W. Wołodźko Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk (BGPAN ) Bildindex, Marburg (BM ) Fundacja Karrenwall (FK ) Recenzja naukowa/ Peer review Jakub Szczepański Tłumaczenia / Translation Joanna Przewięźlikowska Korekta / Proofreading Roman Spandowski Projekt graiczny / Graphic design Jerzy W. Wołodźko Copyright by Fundacja Karrenwall, Gdańsk 2017 © Copyright by Wydawnictwo V I A, Toruń 2017 © Wszystkie prawa zastrzeżone / All rights reserved / Alle Rechte vorbehalten Wszelkie wykorzystanie dzieła, zarówno w części, jak i w całości, naruszające ustawę o prawie autorskim jest zabronione i będzie ścigane z litery prawa. Dotyczy to szczególnie przekładu, przedruku, mikroilmowania tekstów i ilustracji w całości i fragmentach, a także tworzenia i użytkowania baz danych. Any use of this work, either in part or in its entirety, violating the copyright law is prohibited and will be prosecuted to the fullest extent of the law. his particularly refers to unlawful translation, reprinting, reproduction on microilm of texts and illustrations whether in full or in fragments as well as storage in databases. ISBN: 978-83-940172-2-4 Fundacja Karrenwall ul. Okopowa 17/11, 80-819 Gdańsk [email protected], www.karrenwall.eu Wydawnictwo VIA ul. Stefana Batorego 107, 87-100 Toruń, [email protected] Herder-Institut, Marburg (HIM ) Instytut Sztuki PAN w Warszawie (ISPAN ) Library of Congress USA (LCUSA ) Muzeum Historyczne Miasta Gdańska (MHMG) Muzeum Narodowe w Warszawie (MNW ) Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID) Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków (PWKZ ) SLUB Dresden / Deutsche Fotothek / Walter Möbius (SDDF ) Süddeutsche Zeitung Photo/Forum (SZP ) Technische Universität Berlin. Architekturmuseum ( TUB ) Ilustracje ze zbiorów osób prywatnych / Illustrations taken from private collections: Jacek Friedrich (JF) Krzysztof Grynder (KG) Krzysztof Krempeć (KK) Arek Staniszewski (AS) Jerzy W. Wołodźko (JWW) inne zbiory prywatne / other private collections (ZP) Fotograie współczesne / Modern photographs: Dariusz Kula (pilot Bartosz Bujak) Dominik Kulaszewicz, Stanisław Bednarz