اصول هندسی در معماری سنتی

‫صفحات ‪44 - ۲۹‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی‬ ‫مطالعه موردی‪ :‬قصر خورشید و هندسه پنهان آن‬ ‫مجتبی رضازاده اردبیلی* ‪ ،1‬مجتبی ثابت فرد‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ ۱‬استادیار دانشکده معماری‪ ،‬پردیس هنر های زیبا‪ ،‬دانشگاه تهران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬ ‫‪ ۲‬دانشجوی کارشناسی ارشد معماری‪ ،‬دانشکده معماری و شهرسازی‪ ،‬دانشگاه شهید بهشتی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬ ‫(تاریخ دریافت مقاله‪ ،۹۱/۳/۱ :‬تاریخ پذیرش نهایی‪)۹۱/۱۲/۲۲ :‬‬ ‫چکیده‬ ‫استفاده از ترسیمات هندسی در هنر و معماری ایران سابقهای طوانی دارد‪ .‬طرحمایه های هندسی‬ ‫ً‬ ‫مخصوصا پس از اسام‪ ،‬برای معین کردن اندازه های بنا و به دست آوردن تناسبات مطلوب مورد استفاده قرار‬ ‫گرفته است‪ .‬مقاله حاضر تاشی است در جهت یافتن ترسیمات هندسی پایه در قصر خورشید کات نادری‪.‬‬ ‫این بنا به دستور نادر شاه افشار در اوایل قرن ‪ ۱۲‬هجری ساخته شد‪ .‬آیا طرح این بنا بر اشکال هندسی خاصی‬ ‫استوار است؟ برای یافتن پاسخ این پرسش‪ ،‬ابتدا مبانی نظری کاربرد هندسه در معماری بررسی می شود‪ .‬در‬ ‫این زمینه مروری بر آرای فاسفه و دانشمندان مسلمان و همچنین اصول نیارشی کاربرد هندسه در معماری‬ ‫خواهد شد‪ .‬پس از آن بنا با متدولوژی خاصی شناخته می شود که شامل مختصری از تاریخ و جغرافیای‬ ‫اثر‪ ،‬معرفی اثر‪ ،‬سبک شناسی و مطالعه نمونه های مشابه است‪ .‬سپس بر مبنای دو مقوله پیشین طرح‬ ‫هندسی شکل دهنده به قصر خورشید ارائه می شود‪ .‬این هندسه بر مبنای شش ضلعی منتظم است‪ .‬شکل‬ ‫به دستآمده در نما و مقطع صدق می کند و در عین حال بدون تغییر بر پان قابل انطباق است‪ .‬یافته های‬ ‫این مقاله می تواند در کنار مطالعات مشابه دیگر در جهت باز شناسی آثار معماری ایران و بازیابی هویت اصیل‬ ‫اسامی‪ -‬ایرانی آن به کار رود‪.‬‬ ‫واژههای کلیدی‬ ‫قصر خورشید‪ ،‬معماری سنتی‪ ،‬سبک اصفهانی‪ ،‬هندسه‪.‬‬ ‫* نویسنده مسئول‪ :‬تلفن‪ ،۰۹۱۲۲۰6۱۱۸۳ :‬نمابر‪.E-mail:[email protected] ،۰۲۱-66۹7۲۰۸۳ :‬‬ ‫‪۲۹‬‬ ‫‪۳۰‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫مقدمه‬ ‫بنایقصرخورشید در کاتنادری در حاشیهشمال شرقیاستان‬ ‫خراســان رضــوی‪ ،‬یکی از معــدود بناهای دوره افشــاری اســت‪ .‬در این‬ ‫مقالهتاشمیشودپساز معرفیاینبنا‪،‬اصولهندسیشکلدهنده‬ ‫به آن بررسی شود‪ .‬نظر به اهمیت هندسه در هنر و معماری ایران (و به‬ ‫طور کلی در تمام جهان قدیم) تحقیق در اصول هندسی شکلدهنده‬ ‫به آثار معماری را میتوان یکی از زمینههای مهم برای مطالعه دانست‪.‬‬ ‫در ایــن بــاره پیشتر مطالعاتی انجام شــده که از آن جملــه میتوان به‬ ‫ترسیمات پوپ بر مقبره امیر اسماعیل سامانی و ترسیمات هاردی بر‬ ‫چهارتاقی نیاسر اشاره کرد‪ .‬متأسفانه چنین تحلیلهایی کمتر در آثار‬ ‫معماری اسامی ایران انجام شده و فقدان این بررسیها از یک طرف‬ ‫باعث ناشــناخته ماندن رازهای معماری ســنتی و از طرف دیگر باعث‬ ‫تضعیفهویتمعماریمعاصرشدهاست‪.‬‬ ‫در تمامی این مطالعات فرض بر این بوده که معماران گذشته از‬ ‫ترسیمات هندسی پایهای برای شکل دادن به اثر معماری استفاده‬ ‫میکردند‪ ،‬یا حداقل از آن برای به دســت آوردن و تنظیم تناســبات‬ ‫اجــزای بنا ســود میبردند‪ .‬ســادهترین مثال آن اســتفاده از پیمون‬ ‫در طراحــی معمــاری و اســتفاده از روشهــای هندســی ســاده برای‬ ‫ترســیم تاقهاســت‪ .‬تحقیــق حاضر نیز به طور مشــابه بــا این فرض‬ ‫آغاز میشود که طرح منحصر به فرد قصر خورشید نمیتواند تنها بر‬ ‫ً‬ ‫مبنای اصول ســازه و به منظور تزئین آن شــکل گرفته باشد و حتما‬ ‫در طراحی آن از اصول هندسی خاصی استفاده شده که هدف این‬ ‫مقاله یافتن آن است‪.‬‬ ‫ایــن تحقیق در کنار تحقیقات مشــابه دیگــر میتواند به تکمیل‬ ‫مجموعه اطاعاتی از کاربرد هندســه در معماری سنتی بینجامد که‬ ‫بــر مبنای آن میتوان به کشــف رمز زبان هندســه در معمــاری ایرانی‬ ‫پرداخت و سخن آثار دیگر را از آن طریق شنید‪.‬‬ ‫در ایـن تحقیـق پیـش از معرفـی هندسـه بنـا‪ ،‬ابتـدا بـه منظـور‬ ‫یافتـن راهنمایی هایـی در مـورد نحـوه کاربـرد هندسـه در بنـا بـه‬ ‫معرفـی دسـتاوردهای مطالعـات مشـابه پیشـین بـر بناهـای دیگـر و‬ ‫بیـان ریشـههای فکری کاربرد هندسـه در معمـاری پرداخته خواهد‬ ‫شـد‪ .‬سـپس خـود بنـا بـه روش علمـی و به اختصـار معرفی میشـود‪.‬‬ ‫در پایـان هندسـه شـکلدهنده بـه بنـای قصـر خورشـید آورده‬ ‫خواهدشـد‪ .‬برای تهیه این ترسـیمات هندسـی‪ ،‬برخی از مهم ترین‬ ‫کتب دانشـمندان مسـلمان در زمینه مبانی نظری کاربرد هندسـه‪،‬‬ ‫روشهـای ترسـیم و علـوم مرتبـط مـورد مطالعـه قـرار گرفـت‪۱‬؛ اصـول‬ ‫اولیـه و کلیـات‪ ،‬از مطالعـات مشـابه اخـذ شـد و پـس از آزمونهـای‬ ‫بسیار و یافتن پاسخهای قابل قبول‪ ،‬گزینههایی به عنوان هندسه‬ ‫پنهان قصر خورشید پیشنهاد شد‪ .‬میتوان چنین انتظار داشت که‬ ‫در طراحی بنا نیز از اصول مشـابهی اسـتفاده شـده باشـد‪ .‬ا گرچه‪ ،‬با‬ ‫ً‬ ‫وجود اسـتفاده از روشـی که توأما به ریشـهیابی مسـئله و مقایسـه با‬ ‫نمونههای مشـابه میپردازد‪ ،‬ترسـیمات هندسی ارائه شده در این‬ ‫مقاله به منزله تنها جواب صحیح مسئله نیست‪ .‬یافتن پاسخ دقیق‬ ‫و صحیـح ایـن مسـئله تنهـا در صـورت امکان دسترسـی بـه اطاعات‬ ‫مستند ازطرف طراحان بنا ممکن بود‪.۲‬‬ ‫جایگاه هندسه در معماری‬ ‫بحـث در مبانـی کاربـرد هندسـه در معمـاری‪ ،‬نیازمنـد مجالـی‬ ‫گسـترده اسـت امـا ذ کـر کوتاهـی از ایـن مبانـی میتوانـد بـه درک‬ ‫جایـگاه هندسـه در معمـاری کمـک کنـد‪ .‬ایـن بخـش از مقالـه‬ ‫دیدگاه هـای فاسـفه و دانشـمندان مسـلمان را در مـورد هندسـه‬ ‫مـرور می کنـد‪ .‬امـا پیـش از آن اشـاره ای خواهـد داشـت بـه آنچـه که‬ ‫باعث ارزش یافتن هندسـه و نظم نزد مسـلمانان شـده اسـت‪« .‬در‬ ‫هنر اسامی تمامیت کائنات به وسیله هندسه‪ ،‬اعداد و الفبا قابل‬ ‫درک می شـود» (‪.)Akkach, 2005, xviii‬‬ ‫تصویر ‪ -1‬استفاده از هندسه در شاخه های مختلف هنر اسامی به خصوص معماری و هنرهای وابسته به آن دارای جایگاه ویژهای است‪ .‬نمونه هایی از کاربرد هندسه در آثار هنری‬ ‫اسامی؛ راست‪ :‬تحلیل هندسی فرش مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی بر مبنای تقسیم هشت‪ ،‬وسط‪ :‬تحلیل هندسی قصر مشتی در سوریه بر مبنای مربع و مستطیل ‪ ،√2‬چپ‪ :‬تحلیل‬ ‫هندسی نوعی گره چینی برمبنای تقسیم هشت‪.‬‬ ‫مأخذ‪( :‬السعید‪ 60 ،1363 ،‬و ‪ 140‬و ‪)160‬‬ ‫‪۳۱‬‬ ‫بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی‬ ‫تصویر ‪-2‬راست‪ :‬تحلیل هندسی چهارتاقی نیاسر از هاردی‪ .‬ماخذ‪( :‬گدار‪ ،)153 ،1388 ،‬وسط و چپ‪ :‬تحلیل هندسی گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان‪.‬‬ ‫ماخذ‪( :‬پوپ‪)23 ،1365 ،‬‬ ‫جایگاه هندسه در قرآن و احادیث‬ ‫کلمه «قدر» در قرآن کریم به معانی قدرت‪ ،‬تنگ گرفتن‪ ،‬تقدیر و‬ ‫شأن و منزلت به کار رفته است‪ .‬از این میان تقدیر (طاق‪ ،۳:‬قمر‪4۹:‬‬ ‫و قمر‪ )۱۲:‬به اندازه و اندازهگیری تعبیر شده و پیوند تنگاتنگی با علم‬ ‫هندسه به عنوان علم تعیین اندازهها دارد‪ .‬امام رضا(ع) در حدیثی‬ ‫در اصـول کافـی خطـاب بـه یونـس بـن عبدالرحمـن میفرمایـد‪...«:‬‬ ‫قـدر همـان هندسـه و مرزبنـدی اسـت‪ ،‬ماننـد مقـدار بقا و زمـان فنا»‬ ‫(بمانیان‪.)۲6 ،۱۳۹۰ ،‬‬ ‫کاربرد هندسه در هنر معماری همچون معیار زیباییشناسی‬ ‫همـه انسـانها بـه طـور کلـی درکـی از زیبایـی دارنـد‪ ،‬دلنشـین‬ ‫بـودن نتهـای موسـیقی را تشـخیص میدهنـد و بعضـی رایحههـا را‬ ‫مطلوب میدانند‪ .‬همچنین بعضی تصاویر را زشت‪ ،‬بعضی اصوات‬ ‫را گوشخراش‪ ،‬و بعضی بوها را بد تلقی میکنند‪ .‬این قابلیت بدون‬ ‫فـرا گرفتـن تعلیمـات خاصـی در انسـان وجـود دارد‪ .‬به عبـارت دیگر‪،‬‬ ‫تناسبات و هماهنگیهایی در جهان وجود دارد که قراردادی نیست‬ ‫و به زمان و مکان بستگی ندارد‪ .‬تحقیقات و آزمایشات افرادی مثل‬ ‫فشـنر‪ ،‬فیلسـوف و روانشـناس آلمانی(‪ ،)۱۸76‬میت مار(‪ ،)۱۸۹4‬لوا‬ ‫(‪ ،)۱۹۰۸‬ترندایـک (‪ ،)۱۹۱7‬و هانتلـی (‪ )۱۹7۰‬مؤیـد ایـن نظریـه اسـت‬ ‫(صالح مجتهد‪ ۱۳7۸ ،‬به نقل از طاهباز‪.)۹۸ ،۱۳۸۳ ،‬‬ ‫از دیـدگاه فلسـفی‪ ،‬افاطـون بـا اسـتناد بـه وجـود عالـم ُم ُثـل و‬ ‫دوسـاحتی بـودن انسـان (جسـم و روح)‪ ،‬معتقـد اسـت کـه روح قبـل‬ ‫از حلـول در جسـم انسـان وجـود داشـته و در عالـم مثـل سـا کن بـوده‬ ‫اسـت‪ .‬ولـی بـا ورود بـه جسـم دچـار فراموشـی شـده و آن مثالهـای‬ ‫اعـا را از یـاد میبـرد‪ .‬هنگامـی کـه بشـر صورتهـای گونا گـون جهـان‬ ‫طبیعـت را میبینـد‪ ،‬خاطـرهای مبهـم در روحـش جرقه میزنـد (گادر‬ ‫‪ ،۱۳75‬به نقل از طاهباز‪ .)۱۰۳ ،۱۳۸۳ ،‬وی معتقد است که هرچقدر‬ ‫شـکل‪ ،‬صـوت یـا معنایـی که در عالـم واقعی با آن روبهرو میشـویم به‬ ‫آن مثل اعا نزدیکتر باشد‪ ،‬یادآوری آن آسانتر است‪ .‬میتوان عالم‬ ‫مثـل افاطـون را بـا عالـم ملکـوت‪ ۳‬در تفکـر اسـامی متناظـر دانسـت‪.‬‬ ‫ملکـوت یـا همـان عالـم خیـال و مثـال دارای صـورت اسـت لکـن مـاده‬ ‫بـه معنـای مشـایی این کلمـه نـدارد‪ .‬حکمای ایـران ماننـد ماصدرا‪،‬‬ ‫بـه شـرح و بسـط مفصـل ایـن عالـم پرداختهانـد و رسـائل جدا گانـه‬ ‫بسـیاری در وصـف آن تالیـف شـده اسـت‪ ،‬ماننـد رسـاله قطـب الدیـن‬ ‫اهیجی‪ ،‬بهاالدین اهیجی و ماهادی سبزواری (نصر‪.)۱۰۸ ،۱۳۸۳ ،‬‬ ‫این همان عالمی است که هنرمند مسلمان در معماری‪ ،‬موسیقی‪،‬‬ ‫مینیاتـور و ‪ ...‬سـعی در یـادآوری آن دارد‪ .‬عالمـی کـه فطـرت انسـان بـا‬ ‫اشـکال و اصـوات موجـود در آن آشـنا اسـت و هنرمنـد بـا انعـکاس این‬ ‫اشـکال و اصـوات در اثـر خـود‪ ،‬سـعی در تقدیـس و جاودان نمـودن آن‬ ‫دارد‪ .‬به عنوان مثال فضا در مینیاتور ایرانی در واقع نمودار این فضای‬ ‫ملکوتـی اسـت و اشـکال و الـوان آن‪ ،‬جلـوهای از اشـکال و الوان همین‬ ‫عالم مثالی است‪ .‬رنگهایی که در مینیاتور ایرانی به کار برده شده‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫مخصوصـا رنگهـای طایـی و آبـی و کبـود و فیـروزهای‪ ،‬صرفـا از وهـم‬ ‫هنرمند سرچشمه نگرفتهاست‪ ،‬بلکه نتیجه رؤیت و شهود واقعیتی‬ ‫اسـت عینـی‪ ،‬کـه فقـط بـا شـعور و آ گاهـی خاصـی در وجـود هنرمنـد‬ ‫امکانپذیـر اسـت‪ ،‬چـون همـان طـور کـه مشـاهده عالـم محسـوس‬ ‫محتاج به چشـم سـر اسـت‪ ،‬رؤیت عالم مثال نیز محتاج به بازشـدن‬ ‫چشم دل و رسیدن به مقام شهود میباشد (نصر‪.)۱۰۹ ،۱۳۸۳ ،‬‬ ‫معانی نمادین اشکال هندسی‬ ‫فیثاغـورث و پیروانـش قائـل بـه وجـود رابطـهای میـان اعـداد‪،‬‬ ‫اشـکال و موسـیقی بودنـد‪ .‬فاسـفه اسـامی نظیـر اخوانالصفـا نیـز‬ ‫معتقد به پیدایش جهان بر اساس اعداد بودند‪ .‬به عقیده آنان‪ ،‬پایه‬ ‫جوهـری ایـن عالـم عـدد اسـت و بنابرایـن عدد اسـت کـه در حقیقت‬ ‫بایـد کمیـت محـض شـمرده شـود‪ .‬امـا در ایـن تفکـر‪ ،‬منظـور از عـدد‪،‬‬ ‫مقادیـری کـه بـرای اندازهگیـری کمیـات فیزیکـی اسـتفاده میشـود‪،‬‬ ‫نیسـت‪ .‬دو‪ ،‬رقمـی بعـد از یـک نیسـت و از جمـع دو یـک بـه دسـت‬ ‫نمیآیـد‪ ،‬بلکـه یـک بـا تقسـیم خـود بـه دو تبدیـل میشـود‪ .‬در ایـن‬ ‫تفکر اعداد از یک شروع میشوند و هر عددی جایگاه خود را دارد‪.‬‬ ‫عدد یک میتواند کمیت را مشـخص کند‪ ،‬ولی به مفهوم دیگر‬ ‫ً‬ ‫میتوانـد اصـل وحـدت مطلـق را ارائـه دهـد‪ .‬بدیـن ترتیـب غالبـا بـه‬ ‫عنـوان نمـاد خـدا عرضـه میشـود‪ .‬از نظر شـکل نیـز به نحـوی ارائهگر‬ ‫نقطـه اسـت‪ ،‬یـا در مفهومـی دیگـر میتوانـد دایـره کاملـی را نمایانگـر‬ ‫باشـد‪ .‬عـدد دو از نظـر نمادیـن‪ ،‬اصـل دوگانگـی و نیـروی کثـرت و‬ ‫تعـدد را عرضـه میکنـد‪ .‬همزمـان در معنـای صـوری خـود خطـی را‬ ‫مینمایاند که در آن دو نقطه محدود میشود‪ .‬عدد سه یک کمیت‬ ‫اسـت‪ .‬لکـن بـه عنـوان یـک اصـل‪ ،‬تثلیـث را ارائـه میدهـد‪ .‬معنـای‬ ‫صوری آن عبارت است از مثلثی که از سه نقطه درست شده است‪.‬‬ ‫بـا عـدد سـه یـک تحول کیفـی در عناصر مجرد و محـض نقطه و خط‬ ‫حاصـل میشـود و از آن کیفیتـی اندازهگرفتنـی و ملمـوس کـه سـطح‬ ‫خوانـده میشـود پدیـد میآیـد‪ .‬مثلـث به عنـوان مادر اشـکال ایفای‬ ‫نقش میکند (لولر‪.)۲۰ ،۱۳6۸ ،‬‬ ‫‪۳۲‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫تصویر ‪ -3‬باا‪ :‬تحلیل هندسی مقبره امیر اسماعیل سامانی‪.‬‬ ‫ماخذ‪( :‬پوپ‪)103 ،1365 ،‬‬ ‫پایین‪ :‬تحلیل هندسی نمای مسجد شیخ لطف اه از حاجی قاسمی‪. 30 ،1375 ،‬‬ ‫ماخذ‪( :‬ترسیم مجدد از نگارندگان)‪.‬‬ ‫ً‬ ‫عـدد چهـار نهایتـا جهـان طبیعـت را ارائـه میدهـد و گرایـش بـه‬ ‫سـوی مـاده را عرضـه میکنـد‪ .‬عـدد چهـار‪ ،‬چهـار وجهـی بـودن بعضی‬ ‫از پدیدههـا نظیـر جهـات اصلـی جغرافیایـی و فصـول سـال را نشـان‬ ‫میدهد‪ .‬تمثیل آن در اشکال مربع است (لولر‪ .)۲۰ ،۱۳6۸ ،‬عدد پنج‬ ‫را بـه منزلـه شـکوفایی یـا جوهـر حیات میشناسـند‪ .‬پنـج در طبیعت‬ ‫ً‬ ‫نیز نقش حیات بخش دارد‪ .‬مثا گل داوودی و گل سرخ مانند همه‬ ‫گیاهانی که میوه خورا کی دارند‪ ،‬پنج گلبرگی است‪ .‬از این رو عدد پنج‬ ‫نشانههایی از غذای کامل را نزد انسان تداعی میکند‪ .‬پنج ضلعی به‬ ‫منزله نماد زندگی‪ ،‬خاصه زندگی انسان است (لولر‪.)۱۲۲ ،۱۳6۸ ،‬‬ ‫عدد شش در فرهنگ اسامی‪ ،‬تعداد ایام خلق کل عالم هستی‬ ‫است (یونس‪ ۳:‬و هود‪ .)7:‬عاوه بر آن‪ ،‬این عدد نماد عالم طبیعت‬ ‫است‪ .‬چنان که سهروردی در رساله فی حقیقة العشق از آن به عنوان‬ ‫تصویر ‪ -4‬مطالعه پروفسور دوناتو بر نمونه هایی از گره چینی و کاشیکاری با‬ ‫مبنای شش ضلعی‪.‬‬ ‫ماخذ‪)Donato, 1990, 112( :‬‬ ‫زنـدان شـش جهـت یـاد میکنـد‪ .‬در همـان رسـاله در تعبیـری شـش‬ ‫طناب را به شش جهت نیز اطاق نموده است (سهروردی‪،۱۳76 ،‬‬ ‫‪ ۱5۸‬بـه نقـل از نقـی زاده‪ .)۱۰ ،۱۳۸۳ ،‬پروفسـور دوناتـو‪ ،4‬معمـاری و‬ ‫شهرسازی اسامی را بر خاف ظاهر ارگانیک آن‪ ،‬دارای مبانی دقیق‬ ‫هندسـی میداند‪ .‬وی با بررسـی نقوش هندسـی اسـامی از مربع به‬ ‫عنوان نماد جهان به شش ضلعی در گرهچینی میرسد و سپس آن‬ ‫را در پان محات بافت شـهری گسـترش میدهد (‪Donato, 1990,‬‬ ‫‪ .)112‬شـشضلعی در تحلیـل هندسـی قصـر خورشـید در ایههـای‬ ‫مختلف نقشی اساسی دارد‪.‬‬ ‫و بااخـره عـدد هشـت کـه بارزتریـن نمـاد آن در تفکـر اسـامی‬ ‫‪۳۳‬‬ ‫بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی‬ ‫تصویر ‪ -5‬ترسیم قوس پنج اوهفت کند بر نمای ایوان جنوبی قصر خورشید‪،‬‬ ‫نمونه مشهوری از کاربرد هندسه در ترسیمات معماری‪.‬‬ ‫حامـان عـرش الهـی اسـت‪ .‬حامـان عـرش الهـی در قیامـت هشـت‬ ‫ملـک هسـتند (صـدوق‪ 4۹ ،۱۳۳۰ ،‬بـه نقـل از نقـی زاده‪،۱۳۸۳ ،‬‬ ‫‪ .)۱۱‬همچنیـن عـدد هشـت عـدد درهـای بهشـت اسـت (نقـی زاده‪،‬‬ ‫‪ .)۱۱ ،۱۳۸۳‬پان قصر خورشید در اولین نگاه به شکل هشتضلعی‬ ‫غیرمنتظم دیده میشود‪.‬‬ ‫بدیـن صـورت اسـت کـه اشـکال از اعـداد منتـج میشـوند‪ .‬در‬ ‫موسیقی نیز به شکل مشابهی فاصله گامها و هارمونیها بر مبنای‬ ‫اعـداد تنظیـم میشـود‪ .‬شـاید بـه علـت همیـن ریشـههای مشـترک‬ ‫عـددی باشـد کـه آ کرمـن معمـاری را موسـیقی تجسـدیافته میداند‬ ‫(رضازاده‪.)۸ ،۱۳۹۰ ،‬‬ ‫هندسه در نیارش و پیمون‬ ‫معمـار ایرانـی همـواره بیشـترین توجـه را بـه جنبههـای مثبـت‬ ‫معماری (از قبیل منطق‪ ،‬اصول ایستایی‪ ،‬مسائل فنی و علمی بنا‪،‬‬ ‫مقیـاس انسـانی‪ ،‬اسـتفاده از مصالـح محلـی‪ ،‬صرفـه جویـی وغیـره)‬ ‫معطـوف میکـرده اسـت‪ .‬مبنـای دسـتیابی بـه نـوع و شـکل صحیـح‬ ‫پوشـشها و اندامهـای باربـر و محـل و ابعـاد آنهـا جانگـذار بـوده کـه‬ ‫معمـار بـر میـزان و کـم و کیـف آن احاطـه کامـل داشـته‪ .‬محاسـبات‬ ‫و هندسـه چنـدان پراهمیـت بـوده کـه فقـط معمـاران طـراز اول و‬ ‫مقنیهـای دانشـمند و نامـی را مهنـدس میخواندنـد‪ .‬باا تریـن‬ ‫وظیفـه معمـار‪ ،‬شـناخت‪ ،‬درک و تجسـم فضایـی نیروهـای سـا کن‬ ‫و جـاری در کالبـد باربـر سـاختمان بـوده کـه بـا اشـراف کامـل بـه آن‬ ‫ً‬ ‫تناسبات و ابعاد قسمتهای پر و خالی را دقیقا مشخص میکرده‪.‬‬ ‫در ایـن امـر عـاوه بـر دانـش و تجربیـات معمـار‪ ،‬کیاسـت و فراسـت او‬ ‫دخالـت تـام داشـته (عمرانـی پـور‪ .)۲4 ،۱۳۸4 ،‬ایـن نـوع کاربـرد‬ ‫هندسه در طراحی پوششها و ابعاد و تناسب بخشهای پر و خالی‬ ‫بنا‪ ،‬کاربرد نیارشی هندسه در طراحی معماری است‪.‬‬ ‫گاه نیـز بـه منظـور ایجـاد هماهنگـی و ایجاد تناسـبات معقول در‬ ‫بنـا‪ ،‬شـاخص یـا مأخـذی تعییـن و تمـام ابعـاد را تابـع آن میکردنـد‪.‬‬ ‫پیمـون در معمـاری ایرانـی و مـدول در معمـاری اروپایـی چنیـن‬ ‫شـاخصی بـوده اسـت‪ .‬در ایـن معماری پیمون بـا عنایت به جانگذار‬ ‫و فضاهـای مقصـود‪ ،‬وسـیله تنظیـم ابعـاد و انـدازه هاسـت‪ ،‬و‬ ‫هندسـه راهنمـای معمـاری در تامیـن تناسـبات و هماهنگی اصولی‬ ‫(عمرانیپور‪.)۲7 ،۱۳۸4 ،‬‬ ‫البته در مطالعه کاربرد هندسـه در معماری‪ ،‬چه معانی عرفانی‬ ‫آن مدنظـر باشـد‪ ،‬چـه کاربـرد نیارشـی و چـه اندازههـای پیمـون‪ ،‬تـا‬ ‫زمانـی کـه نتـوان هندسـه را در پـان و نمـا نشـان داد‪ ،‬نمیتـوان ادعا‬ ‫کـرد کـه چنیـن شـناختی حاصـل شـده اسـت‪ .‬در مرحلـهای بااتـر‪،‬‬ ‫محقـق بایـد بتوانـد بـا تکیـه بـر ایـن دانـش‪ ،‬دسـت بـه طراحـی بزنـد‪.‬‬ ‫البته منظور از طراحی در اینجا تغییر و تبدیل بی حساب چند عنصر‬ ‫طرح نیست‪ .‬این طراحی نیازمند شناسایی درست عناصر هندسی‬ ‫در سـطوح مختلـف و جایـگاه هـر عنصـر در طـرح‪ ،‬درک روابـط بیـن‬ ‫آنهـا‪ ،‬فنـون ترکیـب و معانـی آنهاسـت‪ .‬هرچند امروزه مبانـی عرفانی‪،‬‬ ‫نیارشـی و پیمونی هندسـه با مبانی جدیدی جایگزین شـده اسـت‪،‬‬ ‫اما شناخت آن مبانی و کاربرد سنتی در مطالعه آثار معماری سنتی‬ ‫‪5‬‬ ‫و بـه دسـت آوردن درک جامعـی از طـرح آنها ضروری اسـت‪ .‬طاهباز‬ ‫در مقالـهای بـا عنـوان "شـکل مقـدس"‪ 6‬بـا معرفـی اشـکال هندسـی‬ ‫پایـه و اشـکال حاصـل از تناسـبات ‪ √۲‬و ‪ √۳‬و ‪ )φ( √5‬آثـار هنـری بـه‬ ‫دست آمده از ترکیب آنها را دارای شکل مقدس مینامد و در انتهای‬ ‫مقاله بر لزوم جسـتجوی قوانین حا کم بر تناسـبات موجود در هنر و‬ ‫معماری اسامی ایران تأ کید مینماید‪.‬‬ ‫معرفی بنا‬ ‫تصویر ‪ -6‬قصر خورشید در محیط طبیعی خود‪.‬‬ ‫مأخذ‪( :‬قربانیان‪)1390 ،‬‬ ‫دژ کات در فاصلـه ‪ 45‬کیلومتـری شـمال شـرق مشـهد و در‬ ‫میـان کوههـای هزارمسـجد قـرار گرفته و موقعیت خـاص طبیعی آن‬ ‫از جملـه پدیدههـای اسـتثنایی اسـت‪ .‬تیغههای کوه که بـر گردا گرد‬ ‫آن کشـیده شـدهاند‪ ،‬دره کات را نفوذناپذیـر کردهانـد و همیـن امـر‬ ‫موجب شدهاسـت که از قدیماایام‪ ،‬دژ کات‪ ،‬مامنی برای حکام و‬ ‫پادشاهان و گاه تبعیدگاهی برای سرکشان و یاغیان باشد‪ .‬کات به‬ ‫لحـاظ موقعیـت اسـتثنایی خود همـواره صحنه وقایـع تاریخی بوده‬ ‫اسـت‪ .‬بـرای نخسـتین بـار به عنـوان صحنه نبـرد ایرانیـان و تورانیان‬ ‫در شـاهنامه‪ 7‬مطرح شـده و آخرین دوره شـکوه و عظمت خود را در‬ ‫دوران نادر شـاه افشـار داشـته است‪ .‬همچنین آثار تاریخی دیگری از‬ ‫‪۳4‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫تصویر ‪-7‬عکس هوایی از قصر خورشید‬ ‫و باغ آن‪.‬‬ ‫مأخذ‪)earth.google.com( :‬‬ ‫تصویر ‪ -8‬ما کت قصر خورشید‪.‬‬ ‫مأخذ‪( :‬آرشیو نگارنده)‬ ‫عصر سلجوقیان (قرن ‪ 5‬و ‪ 6‬هجری)‪ ،‬ایلخانیان (قرن ‪ 7‬و ‪ ۸‬هجری)‬ ‫و تیموریـان (قـرن ‪ ۹‬هجـری) در آن موجـود اسـت و متـون تاریخـی‬ ‫نشـان میدهـد کـه آنـان در کات حضـور طوانیمـدت داشـتهاند‬ ‫(لباف‪.)۱6۹-۱7۰ ،۱۳76 ،‬‬ ‫دو بنـای مهـم در ایـن شـهر بـه جـای مانـده کـه یکـی مسـجد‬ ‫کبـود گنبـد (متعلـق بـه دوره تیموری و سـبک آذری) و دیگری قصر‬ ‫خورشـید (بـه سـبک اصفهانـی) اسـت‪ .‬ایـن بناها روی محـور اصلی‬ ‫شرقی‪-‬غربی شهر قرار دارند‪.‬‬ ‫قصـر خورشـید در تاریـخ ‪ ۱۳۱۸/۱۱/۲۰‬در وزارت معـارف و اوقاف و‬ ‫صنایع مستظرفه با شماره ‪ ۳۲۹‬به ثبت ملی رسید‪ .‬این بنا به دستور‬ ‫نادر شاه افشار‪ ،‬موسس سلسله افشاریان ساخته شد‪ .‬او خا ک ایران‬ ‫را کـه بـه وسـیله دولـت عثمانـی و افغانهای ابدالی تهدید میشـد باز‬ ‫پس گرفت و پس از تاجگذاری (‪ ۱۱۱4‬هـ‪.‬ش‪ ).‬مرز های ایران را از شرق‬ ‫و غرب گسـترش داد‪ .‬وی همچنین لشکرکشـیهایی به هند داشـت‬ ‫و جواهـرات زیـادی را بـا خـود بـه غنیمت آورد‪ .‬بعضی بـر این باورند که‬ ‫قصر خورشید به عنوان مکانی برای نگهداری از این جواهرات ساخته‬ ‫شده است (استرآبادی‪ .)۱۹۰ ،۱۳۸7 ،‬قصر خورشید پس از نادر شاه در‬ ‫دوره قاجار به عنوان اقامتگاه مسکونی مورد استفاده قرارگرفت‪.‬‬ ‫کتیبه نادری‬ ‫در محـل دربنـد ارغونشـاه‪ ،‬در راه ورود بـه کات‪ ،‬کتیبـهای در‬ ‫ارتفـاع ‪ ۱5‬متـری از سـطح زمیـن دیـده میشـود‪ .‬متـن ایـن کتیبـه‬ ‫شعری‪ ۸‬به زبان ترکی در مدح نادر پسر شمشیر است‪ .‬از تراش ناقص‬ ‫حاشـیه پایینی کتیبه و امتداد خطوط محو آن میتوان فهمید که‬ ‫کار تـراش کتیبـه پـس از رسـیدن خبـر مـرگ نـادر ناتمام باقـی مانده و‬ ‫متأسفانه تاریخی در آن به چشم نمیخورد‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -9‬کتیبه نادری‪.‬‬ ‫مأخذ‪( :‬آرشیو نگارنده)‬ ‫توصیف بنا‬ ‫این بنا با طرح استثنایی و پررمز و راز خود از آجر ساخته شده و‬ ‫نماهای بیرونی آن را از سنگهای همان منطقه تراشیدهاند‪ .‬بیش‬ ‫از هر چیز استوانهای با نیمستونهای سنگی که مانند برجی از میان‬ ‫بنا باا آمده‪ ،‬چشمگیر است‪ .‬چنین نمایی هیچ گاه در جای دیگری‬ ‫دیـده نشدهاسـت‪ .‬بنـا یـک طبقـه زیرزمیـن و یـک طبقـه همکـف بـه‬ ‫‪۳5‬‬ ‫بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی‬ ‫تصویر ‪ -10‬نمایی از قصر خورشید‪.‬‬ ‫مأخذ‪( :‬موسوی‪)1389 ،‬‬ ‫شـکل هشـت و نیم هشـت دارد و در میان طبقه همکف اسـتوانهی‬ ‫برجماننـد آن تـا بلنـدای ‪ ۱7/4۰‬متـر از کـف بـاا مـیرود‪ .‬ایـن بـرج از‬ ‫درون هشتضلعی است و گنبدی بر باای آن قرار دارد‪ .‬نکته جالب‬ ‫ایـن کـه میـان حجم اسـتوانهای و بقیه بنـا‪ ،‬فاصلهای وجـود دارد که‬ ‫مانند درز انبساط آنها را از هم جدا میکند و در باای پشت بام طبقه‬ ‫همکف سنگهایی به صورت درپوش روی این درز را میبندد‪.‬‬ ‫بـا حـذف بخشـی از چهـار نیـم سـتون در قسـمت بـاای بـرج‪،‬‬ ‫روشنایی درون برج فراهم شدهاست‪ .‬نیمستونهای برج سادهاند‬ ‫ولی سرستونها تراش تزئینی اندکی دارند‪ .‬نماهای بیرونی بنا را در‬ ‫همـه جـا تراشـیدهاند امـا در بخشهایـی از نمـا کاری تزئینـی‪ ،‬تـراش‬ ‫سنگها به پایان نرسیده و این نشان میدهد که بنا ناتمام مانده‬ ‫و مـورد اسـتفاده قـرار نگرفتـه اسـت (رجوع کنید به جـدول ‪ ،۲‬تصویر‬ ‫نمای قصر خورشید)‪.‬‬ ‫نماهـای داخلـی قسـمت برجـی شـکل را بـا ایوانچههایـی در دو‬ ‫طبقـه شـکل دادهانـد و بـا نقاشـی و طـا کاری آراسـتهاند‪ .‬دور تـا دور‬ ‫ایـن فضـای هشـتضلعی در بـاای ایوانچههـای طبقـه اول‪ ،‬سـوره‬ ‫عـم یتسـائلون ‪ ...‬بـا رنـگ نوشـته شـده اسـت‪ .‬در اطـراف ایـن فضـا‪،‬‬ ‫ایوانهاییاست کهپوششزیبایرسمیبندیدارندوایوانی کهروبه‬ ‫شرق قرار دارد‪ ،‬ورودی بنا است (دانشدوست‪.)477-47۹ ،۱۳74 ،‬‬ ‫زیرزمین دو قسمت دارد‪ .‬یک فضای هشتضلعی‪ ،‬که زیر فضای‬ ‫هشـتضلعی بااسـت و چهـار سـتون دارد؛ و اتاقهـا و راهروهایـی که‬ ‫در اطراف آن قرار میگیرند‪ .‬بر مبنای مطالعات و گمانهزنیهای لباف‬ ‫خانیکی‪،۹‬مسیرهایارتباطیفضایمرکزیزیرزمینوحلقهفضاهای‬ ‫اطـراف آن در دورهای مسـدود شـده و سـپس دوبـاره از جـای دیگـری‬ ‫باز شده است‪ .‬همچنین راههای ارتباطی فضاهای زیرزمین با طبقه‬ ‫همکف و خارج بنا نیز در طی استفادههای بعدی از آن ایجاد شده و‬ ‫در ابتدا به شکل دیگری بوده است‪ .‬گمانه زنیها نشان میدهد که‬ ‫بنـای قصـر خورشـید بر بقایای بنای دیگری (احتمـاا یک برج مقبره‬ ‫ایلخانـی) سـاخته شـده کـه بقایـای زیـر زمیـن آن کمـی پایینتـراز زیـر‬ ‫زمین فعلی موجود است (لباف خانیکی‪ .)۱7۸ ،۱۳76 ،‬پلههایی که‬ ‫از طبقه همکف به بام میرود و همچنین پلههایی که از بام به باای‬ ‫برج میرسد نیز با کندن جرز ها ایجاد شده است و مشکل میتوان از‬ ‫آنها باا رفت (دانشدوست‪.)47۹ ،۱۳74 ،‬‬ ‫سـطح همکـف بنـا روی سـکویی بـه ارتفـاع ‪ ۱/5۰‬متـر کـه بـا پنـج‬ ‫تصویر ‪ -11‬برش عمودی در رأستای محور شمالی جنوبی‪ .‬درز بین قسمت‬ ‫استوانه ای و ایوان های طبقه همکف قابل مشاهده است‪.‬‬ ‫مأخذ‪( :‬ترسیم مجدد از نگارندگان)‬ ‫تصویر ‪ -12‬قصر خورشید‪ ،‬سه بعدی برش خورده‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -13‬برش افقی طبقه همکف‪.‬‬ ‫پلـه بـه تـراز محوطـه میرسـد‪ ،‬قـرار دارد‪ .‬محوطـه بنـا شـامل باغـی بـا‬ ‫چهـار کـرت در دو تـراز اسـت کـه قصـر خورشـید در محـل برخـورد دو‬ ‫محـور آن قـرار دارد‪ .‬دورتـادور بنـا یـک جـوی آب و حوضچههـای کـم‬ ‫عمقـی وجـود دارد کـه دارای فوارههـای سـنگی کوچـک میباشـند‪.‬‬ ‫محور شـرقی غربی باغ کشـیدهتر اسـت و ورودی آن در جانب شـرقی‬ ‫قـرار دارد‪ .‬بیـن ورودی اصلـی بـاغ تـا عمـارت‪ ،‬حـوض کشـیدهای بـا‬ ‫فوارههـای سـنگی بلنـد موجـود اسـت‪ .‬امـروزه بنـای قصر خورشـید و‬ ‫باغ آن به طور کامل باز سازی شدهاست‪.‬‬ ‫‪۳6‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫جدول ‪ -1‬بنا هایی که از جنبه های مختلف به قصر خورشید شبیه اند به ترتیب تاریخ ساخت‪.‬‬ ‫توضیحات‬ ‫کوشک فرح باغ محل‬ ‫احمد نگر (هند)‪ ۹6۲ ،‬هـ‪.‬ش‪.‬‬ ‫این بنا در نما از لحاظ ساختار شکلی‬ ‫و جنس مصالح بسیار به قصر خورشید‬ ‫شبیه است‪ .‬فرح باغ محل پس از ‪4۹‬‬ ‫سال الگوی ساخت تاج محل شد‬ ‫(‪.)Georg, 1999, 40‬‬ ‫کوشک قدمگاه‬ ‫نیشابور‪ ۹۹۰ ،‬هـ‪.‬ش‪.‬‬ ‫این بنا مانند قصر خورشید به شیوه‬ ‫اصفهانی ساخته شده و محل ساخت‬ ‫آن فاصله زیادی با قصر خورشید‬ ‫ندارد‪ .‬کوشک قدمگاه در پان نیز با‬ ‫قصر خورشید مشابه است (گرایلی‪،‬‬ ‫‪.)۱۳75‬‬ ‫آرامگاه خواجه ربیع‬ ‫مشهد‪ ۱۰۰۱ ،‬هـ‪.‬ش‪.‬‬ ‫این بنا نیز از لحاظ زمانی و مکانی‬ ‫به قصر خورشید نزدیک است‪ .‬عدم‬ ‫پیش بینی درز انقطاع در آن باعث‬ ‫به وجود آمدن ترک هایی در اطراف‬ ‫ساقه گنبد شده است (پوپ‪.)۱۳۸5 ،‬‬ ‫نیل گنبد‬ ‫دهلی (هند)‪ ۱۰۰4 ،‬هـ‪.‬ش‪.‬‬ ‫این بنا در هند‪ ،‬از مستعمرات نادر‬ ‫شاه‪ ،‬ساخته شده است و در محوطه‬ ‫مقبره همایون گورکانی قرار دارد‪.‬‬ ‫نمای داخلی آن مشابه قصر خورشید‬ ‫است (رضازاده‪.)۱۳۹۰ ،‬‬ ‫کوشک هشت بهشت‬ ‫اصفهان‪ ۱۰4۸ ،‬هـ‪.‬ش‪.‬‬ ‫این بنا که در دوران اوج شیوه‬ ‫اصفهانی ساخته شده پانی مشابه‬ ‫قصر خورشید دارد و فاصله زمانی آن‬ ‫با قصر خورشید کمتر از ‪ ۱۰۰‬سال است‬ ‫(گدار‪.)۱۳۸۸ ،‬‬ ‫قصر خورشید‬ ‫کات نادری‪ ۱۱۲6 ،‬هـ‪.‬ش‪.‬‬ ‫این بنا نیز در شیوه اصفهانی ساخته‬ ‫شده و مبنای مقایسه در جدول‬ ‫است‪.‬‬ ‫موزه پارس (کوشک باغ نظر)‬ ‫شیراز‪ ۱۱5۰ ،‬هـ‪.‬ش‪.‬‬ ‫این بنا به عنوان آرامگاه کریم خان‬ ‫زند ساخته شده است‪ .‬پان آن‬ ‫مشابه قصر خورشید است و با فاصله‬ ‫زمانی کمتر از ‪ ۱۰۰‬سال پس از قصر‬ ‫خورشید ساخته شد (مریم مسندی‬ ‫و همکاران‪ ،‬طرح مرمت ارگ کریم‬ ‫خانی‪ ،‬آرشیو دکتر رضازاده)‪.‬‬ ‫پان‬ ‫مقطع‬ ‫تصویر‬ ‫‪۳7‬‬ ‫بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی‬ ‫جدول ‪ -2‬بررسی خصوصیات سبک اصفهانی در قصر خورشید بر مبنای کتاب سبک شناسی معماری ایرانی و مطالعات علیزاده بر مطالب نوشتاری و صوتی استاد پیرنیا‪.‬‬ ‫خصوصیات سبک اصفهانی‬ ‫بررسی تصویری‬ ‫خصوصیات سبک اصفهانی‬ ‫ساده شدن طرحها (پیرنیا‪)۲7۹ ،۸6 ،‬‬ ‫پیمون بندی و استفاده از اندام ها‬ ‫و اندازه های یکسان و تقارن مرکزی‬ ‫(پیرنیا‪)۲7۹ ،۸6 ،‬‬ ‫قصر خورشید متشکل از یک طبقه‬ ‫هشت ضلعی و یک استوانه روی آن است‪.‬‬ ‫در طرح متقارن مرکزی قصر خورشید‬ ‫اندامهای ساختمان در اضاع مختلف‬ ‫و گاهی چند بار در یک ضلع تکرار‬ ‫میشوند‪ .‬این تکرار را هم در نماها و‬ ‫هم در پان میتوان مشاهده کرد‪.‬‬ ‫کم شدن نخیر و نهاز (پیرنیا‪)۲7۹ ،۸6 ،‬‬ ‫بررسی تصویری‬ ‫نمای خارجی قصر خورشید برجستگی و‬ ‫فرورفتگی بسیار کمی (یک گره) دارد‪.‬‬ ‫استفاده از گوشه های پخ (پیرنیا‪)۲7۹ ،۸6 ،‬‬ ‫جدا شدن ساخت زبره و نما (پیرنیا‪،‬‬ ‫‪)۲7۹ ،۸6‬‬ ‫پان طبقه همکف بنا مربعی با گوشه های‬ ‫پخ است‪.‬‬ ‫نما سازی سنگی قصر خورشید پس از‬ ‫اتمام آجرچینی زبره آن آغاز شد‪ .‬شاهد‬ ‫این مدعا کامل بودن بدنه ساختمان‬ ‫و ناتمام بودن تراش سنگ های نما در‬ ‫بعضی نقاط است‪.‬‬ ‫سبک شناسی‬ ‫پیشتـر اشـاره شـد کـه بنـای قصر خورشـید بـه شـیوه اصفهانی‬ ‫تعلـق دارد‪ .‬ایـن شـیوه کمـی پیـش از روی کار آمـدن صفویـان‬ ‫(ابتدای قرن ‪ ۱۰‬هجری) آغاز شد و در پایان روزگار محمد شاه قاجار‬ ‫دوره نخسـت آن (دوره رشـد و شـکوفایی) بـه پایـان رسـید (اواسـط‬ ‫قرن ‪ ۱۳‬هجری)‪ .‬دوره دوم آن که زمان پسرفت این شیوه است از‬ ‫زمان افشـاریان (اوایل قرن ‪ ۱۲‬هجری) آغاز شـد ولی پسـرفت کامل‬ ‫این شیوه از زمان محمد شاه آغاز شد (پیرنیا‪ .)۲7۲ ،۱۳۸6 ،‬پس‬ ‫ایـن شـیوه سـیری صعـودی از آغـاز خـود تـا ابتـدای دوره افشـاریان‬ ‫داشـته و سـیری نزولی از زمان محمد شـاه قاجار تا پایان آن دوره‪.‬‬ ‫در نتیجه در بین این دو برهه شکوه شیوه اصفهانی در حد اعای‬ ‫خود بوده و روندی ثابت داشته است‪ .‬قصر خورشید (‪۱۱۲۱-۱۱۲6‬‬ ‫هــ‪.‬ش‪ ).‬در ابتـدای دوره شـکوه شـیوه اصفهانـی و بـا فاصلـه کمـی‬ ‫از مدرسـه چهـار بـاغ اصفهـان (‪ ۱۰۸5-۱۰۹۳‬هــ‪.‬ش‪ ،).‬کـه بـه گفتـه‬ ‫اسـتاد پیرنیـا آوازقـوی ایـن شـیوه اسـت‪ ،‬ساخته شـد‪ .‬خصوصیـات‬ ‫شیوه اصفهانی که در قصر خورشید مشاهده می شود در جدول ‪۲‬‬ ‫قابل ماحظه است(جدول‪.)۲‬‬ ‫متعلقات اثر هنری به نوع هنر و تکنیکی که اثر مورد مطالعه‬ ‫تحت تاثیر آن قرار گرفته است‬ ‫بـا ایـن کـه قصـر خورشـید دارای طرحـی منحصـر به فرد اسـت‪،‬‬ ‫امـا می تـوان بعضـی بناهـا را نـام بـرد کـه دارای خصوصیاتـی مشـابه‬ ‫آن هستند‪ .‬هر چه این بناها از نظر زمانی و سبک معماری به قصر‬ ‫خورشـید نزدیک تر باشـند‪ ،‬این تشـابه معنادارتر است‪ .‬بناهایی در‬ ‫اینجـا بـه عنـوان مشـابه انتخـاب شـدهاند کـه از نظـر مکانـی دارای‬ ‫اهمیت بوده و از نظر زمانی به قصر خورشـید نزدیک باشـند‪ .‬همه‬ ‫این بناها خصوصیات سبک اصفهانی را دارند‪ .‬بعضی از آنها نیز از‬ ‫کشور هند انتخاب شده اند‪ .‬مشاهده می شود که لشکرکشی های‬ ‫نـادر بـه هنـد‪ ،‬باعـث تاثیرپذیـری قصر خورشـید از آثـار آن در طرح و‬ ‫جزئیات شده است‪.‬‬ ‫درمـورد علـت سـاخت قصـر خورشـید نظریـات مختلفـی وجـود‬ ‫دارد‪ .‬برخی آن را یک کاخ و برخی دیگر آن را محلی برای نگهداری‬ ‫از غنائـم نـادر شـاه از هنـد میداننـد‪ .‬همچنیـن بـه علـت وجـود‬ ‫سـرداب‪ ،‬بعضـی آن را زنـدان میداننـد‪ .‬امـا وجود چندیـن مقبره با‬ ‫طـرح مشـابه و فاصلـه زمانـی کـم از آن‪ ،‬که در جـدول ‪ ۱‬برخی از آنها‬ ‫دیده می شود‪ ،‬فرضیه مقبره بودن آن را تقویت می کند‪ .‬همچنین‬ ‫وجود سرداب و کتیبه عم یتسائلون‪ ...‬که معموا در مقابر نوشته‬ ‫می شـود دایل دیگری بر مقبره بودن بنا هسـتند (جدول‪.)۱‬‬ ‫هندسه قصر خورشید‬ ‫‪10‬‬ ‫به کار گیـری هندسـه در طراحـی میتوانـد از دو منظـر مـورد‬ ‫توجـه قـرار گیـرد‪ -۱ :‬یافتـن نقـاط و مکان هـای مهـم در یـک طـرح‬ ‫با اسـتفاده از ترسـیمات هندسـی که موضوع اصلی تحلیل در این‬ ‫مقالـه اسـت‪ .‬ایـن ترسـیمات بـه طـور عـام میتواننـد در دو سـطح‬ ‫مـورد بررسـی قـرار گیرنـد‪ .‬سـطح اول شـامل اشـکال هندسـی ظاهـر‬ ‫در طـرح اسـت‪ .‬ماننـد مربـع‪ ،‬هشـت ضلعی و چند ضلعی هـای‬ ‫منتظـم قابـل رویـت در پـان‪ ،‬نمـا و جزئیات‪ .‬سـطح دوم به تحلیل‬ ‫طرح مایههـای هندسـی میپـردازد کـه ابعـاد‪ ،‬جهـت و همنشـینی‬ ‫اشـکال سـطح پیشـین را تعییـن می کننـد و خـود در اولیـن نـگاه‬ ‫قابـل مشـاهده نیسـتند‪ .‬در بنـای قصر خورشـید‪ ،‬ایـن طرح مایهها‬ ‫بـر مبنـای شـش ضلعـی منتظـم یافتـه شـده اسـت‪ -۲ .‬اسـتفاده از‬ ‫ترسـیمات هندسـی بـرای بـه دسـت آوردن مقادیـر و تناسـباتی کـه‬ ‫تعیین کننده ابعاد و نسـبتهای اندامهای بنا و اجزای آن باشـد‪،‬‬ ‫همـان طـور کـه در آثـار معمـاری مصـر و یونـان دیـده می شـود‪ .‬ایـن‬ ‫ً‬ ‫ترسـیمات عمومـا بـه نتایـج عـددی مانند ‪ ،√۳ ،√۲‬نسـبت طایی‬ ‫‪۳۸‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫و‪ ...‬می انجامـد و سـپس ایـن نسـبتهای عـددی در ابعـاد اشـکال‬ ‫بـروز میکنـد‪ .‬در مقالـه حاضـر بـه ایـن نـوع تحلیـل نیـز بـه عنـوان‬ ‫موضوع فرعی‪ ،‬خواهیم پرداخت‪.‬‬ ‫میدانیـم کـه قصـر خورشـید بنایـی اسـت کـه در یـک مرحلـه و در‬ ‫ً‬ ‫مدت شـش سـال سـاخته شـده و بعدا مورد توسـعه قرار نگرفته است‬ ‫(استرآبادی‪ .)۱۳۸7،۱۹۰ ،‬بنابراین میتوان آن را به عنوان کلی واحد‬ ‫در نظـر گرفـت و انتظـار داشـت روابط معنـیداری بین اجزا و کلیت بنا‬ ‫موجود باشد‪ .‬این امر احتمال طراحی آن را بر مبنای الگوی هندسی‬ ‫از پیـش تعییـن شـده‪ ،‬تأییـد میکنـد‪ .‬همچنیـن این بنا یک کوشـک‬ ‫است و مجاورتی با بناهای دیگر ندارد‪ .‬پس استفاده از طرحمایههای‬ ‫هندسـی قـوی در آن بـرای طـراح سـادهتر بـوده اسـت‪ .‬عاوه بـر این‪ ،‬با‬ ‫ً‬ ‫فرض مقبرهبودن بنا (که قبا بررسی شد)‪ ،‬که نوعی معماری مذهبی‬ ‫بـه شـمار مـیرود‪ ،‬میتـوان انتظـار داشـت کـه طـراح بـا اسـتفاده از‬ ‫ترسیمات هندسی خواستار به کمال رساندن طرح خود بودهاست‪.‬‬ ‫بررسـی مـدارک بـرای یافتـن نظـم هندسـی پنهـان‪ ،‬از ابتـدا بـر‬ ‫روی مـدل سـه بعـدی و بـا درنظـر گرفتـن پان‪ ،‬نمـا و مقطع به طور‬ ‫همزمـان انجـام شـده اسـت‪ .‬اسـتفاده از نـرم افـزار ‪ AutoCAD‬نیـاز‬ ‫بـه نقشـه هایی بـا مقیاس هـای گونا گـون را بـر طـرف کـرده و دقـت‬ ‫ترسیمات را افزایش داده است‪.۱۱‬‬ ‫هندسه در نما و مقطع‬ ‫‪ -۱‬اولین شکلی که در نما توجه چشم را به خود جلب میکند‪،‬‬ ‫دارای تناسـب مربعی میباشـد‪ .‬طول ضلع این مربع به روشـی که‬ ‫در توضیـح هندسـه پـان خواهـد آمـد بـر مبنای ترسـیم چند شـش‬ ‫ضلعـی از ابعـاد زمیـن طـرح منتـج می شـود‪ .‬یـک ضلـع ایـن مربع بر‬ ‫خـط زمیـن محوطـه منطبـق می شـود و در ابتدایی تریـن مرحلـه‬ ‫تعیین کننده قطر و ارتفاع اسـتوانه میانی حجم اسـت‪ .‬درز انقطاع‬ ‫میانـی بنـا بـه شـکل هشـت ضلعی نیـز به دقت بـر این مربـع منطبق‬ ‫است (تصویر‪.)۱4‬‬ ‫‪ -۲‬پیـش از به دسـت آوردن دومیـن گـروه نقـاط مهـم بنـا‪،‬‬ ‫ازم اسـت ترسـیمات مقدماتـی انجـام شـود کـه اولیـن آنهـا رسـم‬ ‫شـش ضلعی ‪ ABCDEF‬درون مربـع ماننـد تصویـر‪ ۱5‬اسـت‪ .‬رأس‬ ‫‪ A‬از ایـن شـش ضلعی بـر رأس گنبـد منطبـق می شـود‪ .‬ترسـیم‬ ‫شـش ضلعی بـا ایـن جهتگیـری در معمـاری سـنتی ایـران بسـیار‬ ‫متـداول اسـت‪ .‬بـه عنـوان مثـال شـش ضلعی مبنـا بـرای یافتـن‬ ‫جهـت بهینـه رون (پیرنیـا‪ )۱۳6 ،۱۳۸7 ،‬و برای ترسـیم قوس پاتوپا‬ ‫و شـبدری تنـد (جذبـی‪ 5۳ ،۱۳66 ،‬و‪ .)54‬همچنیـن شـش ضلعی‬ ‫اساس ترسیم مستطیل طایی ایرانی (‪ )۱:√۳‬است (تصویر‪.)۱5‬‬ ‫‪ -۳‬دایـره ای بـه مرکـز ‪( O‬محـل تقاطـع اقطـار مربـع) در‬ ‫شـش ضلعی ‪ ABCDEF‬محـاط می کنیـم‪ .‬نقـاط تقاطـع پاره خـط‬ ‫‪ BF‬بـا دایـره را ‪ G‬و ‪ H‬می نامیـم‪ .‬بـه طـور مشـابه نقـاط ‪ I‬و ‪ J‬را نیـز‬ ‫می یابیم‪ .‬چهار ضلعی ‪ GHIJ‬یک مسـتطیل ‪ √۲‬اسـت‪ .‬مسـتطیل‬ ‫’‪ G’H’I’J‬را از دوران ‪ ۹۰‬درجه مستطیل ‪ GHIJ‬به دست می آوریم‪.‬‬ ‫ضلـع ’‪ H’I‬بـر باا تریـن پلـه سـکوی بنا (کف طبقـه همکف) منطبق‬ ‫می شـود و پاره خـط ‪ GH‬کـف پنجـره بـرج را نشـان می دهـد‬ ‫(تصویـر‪ .)۱6‬همچنیـن دو مسـتطیل اخیر در پـان روی درز انقطاع‬ ‫تصویر ‪ -14‬قرارگیری مربع اصلی در نما (تصویر نما از مدل سه بعدی)‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -15‬ترسیم شش ضلعی بر مربع‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -16‬ترسیم مستطیل ‪ √2‬و یافتن سطح همکف‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -17‬یافتن لبه کناری نما‪.‬‬ ‫‪۳۹‬‬ ‫بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی‬ ‫تصویر ‪ -18‬یافتن سطح بام طبقه همکف‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -19‬یافتن لبه اولین پله‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -20‬یافتن درپوش درز انقطاع‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -21‬یافتن محل شکستگی نما‪.‬‬ ‫دو بخش بنا قرار می گیرند (تصویر ‪.)۲7‬‬ ‫‪ -4‬از نقطـه‪ J‬عمـودی بـر ‪ FC‬رسـم می کنیـم‪ .‬پـای ایـن عمـود را‬ ‫‪ K‬می نامیم‪ .‬به مرکز ‪ J‬و به شـعاع |‪ |JK‬کمانی ترسـیم می کنیم تا‬ ‫امتـداد ‪ IJ‬را در ‪ L‬قطـع نمایـد‪ .‬پـای عمـود وارد بـر امتـداد ’‪( I’H‬کـف‬ ‫طبقـه همکـف) از ‪ J‬و ‪ L‬را ‪ J1‬و ‪ L1‬می نامیـم (تصویر‪.)۱7‬‬ ‫‪ -5‬میانه ‪ J1L1‬را ‪ M‬مینامیم و پارهخط ‪ MN‬را به طول |‪|ML1‬‬ ‫بـر ‪ J1L1‬عمـود میکنیـم‪ .‬سـپس کمانـی بـه مرکز ‪ L1‬و با شـعاع |‪|L1N‬‬ ‫ترسیم میکنیم تا خط عمود گذرنده از ‪ L‬را در ‪ P‬قطع کند‪ .‬نقاط ‪،J1‬‬ ‫‪ L1‬و ‪ P‬سه رأس یک مستطیل ‪ √۲‬دیگر هستند که رأس چهارم آن را‬ ‫‪ Q‬مینامیم‪ .‬پارهخط ‪ PQ‬بر سقف طبقه همکف مماس میشود و‬ ‫پارهخط ‪ PL‬انتهای نمای بنا را نشان میدهد (تصویر‪.)۱۸‬‬ ‫‪ -6‬برای پیدا کردن لبه آخرین پله در نما کافی است ضلع پایینی‬ ‫مربع اصلی را به اندازه نصف خودش امتداد دهیم (تصویر‪.)۱۹‬‬ ‫‪ -7‬پـای عمـود وارد بـر امتـداد ’‪ I’H‬از ‪ E‬را ‪ E1‬می نامیـم‪ .‬به مرکز‬ ‫‪ E1‬و بـه شـعاع |‪ |E1L1‬کمانـی رسـم می کنیـم تـا ‪ EF‬را در ‪ R‬قطـع‬ ‫کند‪ .‬سـپس محل تقاطع ‪ EF‬و ‪ PQ‬را ‪ S‬نامیده و کمانی به مرکز آن‬ ‫و بـه شـعاع |‪ |SR‬ترسـیم می کنیـم تـا ‪ PQ‬را در ‪ T‬قطـع کنـد‪ .‬نقطـه‬ ‫‪ R‬ارتفـاع درپـوش درز انقطـاع را تعیین می کند و نقطه ‪ S‬ابعاد افقی‬ ‫آن را (تصویر‪.)۲۰‬‬ ‫‪ -۸‬بـرای پیـدا کـردن خـط شکسـتگی نمـا کافـی اسـت یـک‬ ‫مسـتطیل طایـی (‪ )φ:1‬ترسـیم شـود کـه طـول ضلـع کوچـک آن‬ ‫برابـر بـا |‪ |PL1‬اسـت‪ .‬بدیـن منظـور محـل تقاطـع محـور تقـارن‬ ‫عمـودی شـکل بـا دو خـط باایـی و پایینـی نمـا را ‪ U‬و ‪ V‬نامیـده و‬ ‫مربع ‪ UVWX‬را بر آن بنا می کنیم‪ .‬سپس میانه ‪ UX‬را ‪ Y‬نامیده و‬ ‫به مرکز آن و به شعاع |‪ |YW‬کمانی ترسیم می کنیم تا لبه پایینی‬ ‫نمـا را در ‪ Z‬قطـع کنـد‪ .‬نقطـه ‪ Z‬نشـان دهنـده محل شکسـتگی نما‬ ‫است (تصویر‪.)۲۱‬‬ ‫مشاهده میشود که ترسیمات هندسی پیشنهادی بر مقطع بنا‬ ‫نیز منطبق بوده و محل نقاط مهم آن را تعیین میکند (تصویر‪.)۲۲‬‬ ‫از طـرف دیگـر می تـوان تناسـبات طایـی ‪ φ‬را نیـز در قصـر‬ ‫خورشـید دنبـال کـرد‪ .‬می دانیـم در مسـتطیلی کـه بـا تناسـبات ‪φ‬‬ ‫رسم شود‪ ،‬ا گر مربعی از یک طرف آن کسر شود‪ ،‬بخش باقیمانده‪،‬‬ ‫مسـتطیل جدیـدی بـا همـان تناسـب اسـت‪ .‬بـا ادامـه ایـن رونـد‬ ‫می توان مارپیچی لگاریتمی به دست آورد که بر بسیاری از اشکال‬ ‫تصویر ‪ -22‬انطباق ترسیمات هندسی بر مقطع‬ ‫‪4۰‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫تصویر ‪ -23‬ترسیم منحنی لگاریتمی در مستطیل طایی و یافتن نقطه تقرب‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -24‬تناسبات طایی در نمای قصر خورشید‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -25‬یافتن مربع مرکزی از روش دیگر‪.‬‬ ‫طبیعـی منطبـق اسـت‪ .‬ایـن مارپیچ به نقطه ‪ E‬میـل می کند‪ .‬برای‬ ‫یافتن این نقطه می توان قطر ‪ AC‬را رسم کرد و از رأس ‪ B‬عمودی‬ ‫بر آن وارد کرد (تصویر‪.)۲۳‬‬ ‫از قرینـه کـردن ایـن نقطـه حـول محورهـای تقـارن مسـتطیل‪،‬‬ ‫مسـتطیل جدیـدی بـه دسـت خواهـد آمـد کـه تناسـب طایـی دارد‪.‬‬ ‫همان طور که مشاهده میشود‪ ،‬این ترسیمات را نیز میتوان بهدقت‬ ‫بر نمای قصر خورشید منطبق کرد‪ .‬مستطیل طایی بهدست آمده بر‬ ‫استوانه برج منطبق است‪ .‬همچنین در فضای منفی دو طرف برج‪،‬‬ ‫دو مستطیل طایی دیگر دیده میشود (تصویر‪.)۲4‬‬ ‫نگارنـدگان راه دیگـری بـرای پیدا کـردن طـول مسـتطیل دوم‬ ‫یافتهاند که در تصویر‪ ۲5‬مشاهده میشود‪ .‬مربع بزرگ این روش هم‬ ‫انـدازه مربـع بزرگ روش قبل اسـت‪ .‬برای پیـدا کردن مربع کوچکتر‬ ‫(که ضلع آن برابر طول مستطیل طایی کوچک در تصویر ‪ ۲4‬است)‪،‬‬ ‫ازم است هشت مربع یکسان مانند تصویر ‪ ۲5‬در داخل مربع بزرگ‬ ‫ترسـیم شـوند‪ .‬رئوس مربع وسـط که بر دایره برج محیط میشود بر‬ ‫میانـه اضاع مربعهای چهار گوشـه شـکل قـرار دارد‪ .‬اختـاف اندازه‬ ‫ضلـع مربـع بـه دسـت آمـده از ایـن روش با طول مسـتطیل به دسـت‬ ‫آمده از روش اول برابر با دوازده صدم درصد است‪.‬‬ ‫هندسه در پان‬ ‫‪ -۱‬در پـان قصـر خورشـید نیـز می تـوان هندسـه مشـابهی‬ ‫یافـت‪ .‬بـرای رسـم پـان ابتـدا مربـع‪ ،‬دایـره محاطـی و شـش ضلعی‬ ‫‪ ABCDEF‬را مانند نما رسم می کنیم‪ .‬ابعاد این اشکال نیز با ابعاد‬ ‫اشـکال نما برابر اسـت‪ .‬واضح اسـت که دایره محاطی شـش ضلعی‬ ‫بر اسـتوانه ترک دار بنا منطبق اسـت و در هشـت ضلعی درز انقطاع‬ ‫نیـز محـاط اسـت‪ .‬شـش ضلعی ’‪ A’B’C’D’E’F‬را در دایره محاطی‬ ‫شـش ضلعی ‪ ABCDEF‬رسـم می کنیـم و دو ضلـع ’‪ B’C‬و ’‪ E’D‬از‬ ‫آن را امتداد می دهیم تا یکدیگر را در نقطه ‪ G‬قطع کنند‪ .‬نقطه ‪G‬‬ ‫بـر میانـه ضلـع ‪ HI‬از مربـع ‪ HIJK‬واقـع اسـت‪ .‬این مربـع در بر گیرنده‬ ‫پان است (تصویر‪.)۲6‬‬ ‫تصویر ‪ -26‬یافتن مربع در بر گیرنده بنا‪.‬‬ ‫‪4۱‬‬ ‫بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی‬ ‫تصویر ‪ -27‬یافتن ایوان ها و محل پخی نما‪.‬‬ ‫‪ -۲‬بـرای پیـدا کـردن ایـوان جنوبـی ازم اسـت مربـع ‪ MNPQ‬را‬ ‫طـوری رسـم کنیـم کـه ضلـع ‪ NP‬بر ‪ HI‬قـرار گیرد و ضلـع ‪ MQ‬بر دایره‬ ‫ممـاس شـود‪ .‬همچنیـن بـرای پیـدا کـردن ایـوان جنوب شـرقی ازم‬ ‫اسـت مربـع ‪ RSTU‬طـوری ترسـیم شـود کـه نقـاط ‪ T‬و ‪ U‬بـر اضـاع‬ ‫‪ KH‬و ‪ HI‬قـرار گیرنـد و نقطـه ‪ R‬بـر پارهخـط ‪ MN‬قـرار گیـرد‪ .۱۲‬در ایـن‬ ‫صورت ضلع ‪ RS‬بر دایره مماس شـود خواهد شـد‪ .‬دو مربع اخیر در‬ ‫صورت تکرار در پان محل ایوانهای ساختمان را نشان میدهند‪.‬‬ ‫ماحظـه میشـود کـه طـرح راهروهـا و اندامهای بنا نیز از شـکل این‬ ‫مربعهـا پیـروی میکنـد‪ .‬همچنیـن پارهخـط ‪ TU‬و پارهخطهـای‬ ‫متناظر آن محل َپخی نما را نشان میدهند (تصویر‪.)۲7‬‬ ‫حدا کثـر خطـای مطلـق ترسـیم بـر مبنـای نقشـه های مـورد‬ ‫اسـتفاده‪ ۱۰ ،‬سـانتیمتر (در مرحلـه هفـت در هندسـه نمـا برای پیدا‬ ‫کـردن ابعـاد هشـت ضلعی درپـوش درز انقطـاع در نمـا) اسـت که به‬ ‫نسبت ابعاد بنا معادل سه دهم درصد است‪.‬‬ ‫‪ -۳‬می توان هندسه یافته شده در پان و نما را به محوطه اثر‬ ‫نیز تعمیم داد‪ .‬با چهار مرتبه تکرار مرحله اول هندسه پان‪ ،‬طول‬ ‫زمیـن یافـت می شـود‪ .‬بـا قرینـه کـردن شـش ضلعـی کـه بزرگ تریـن‬ ‫دایره را در بر می گیرد نیز عرض زمین یافته خواهد شد (تصویر‪.)۲۸‬‬ ‫بایـد توجـه کـرد کـه در حـال حاضـر بخشـی از نیمـه غربـی بـاغ زیـر‬ ‫خیابـان و سـاختمان های مجـاور مدفـون اسـت (دانشدوسـت‪،‬‬ ‫ً‬ ‫‪ .)4۸۰ ،۱۳74‬احتماا این بخش قرینه نیمه شرقی بوده است‪.‬‬ ‫هندسهششضلعیراهمچنینمیتواندر جزئیاتبنانیزیافت‪.‬‬ ‫بـه عنـوان مثـال در حکا کـی طاقنماهـای خارجـی و در پـان مقرنـس‬ ‫طاقنماهای داخلی این هندسه قابل مشاهده است‪ .‬در طاقنماهای‬ ‫خارجی‪ ،‬نقوش حکا کیشده‪ ،‬در شش ضلعیهایی جای میگیرند و‬ ‫بر دو دایره که در هر شش ضلعی رسم میشود منطبق هستند‪ .‬این‬ ‫دایرههـا همچنیـن فاصلـه بیـن دو ردیف شـشضلعیها را نیز تنظیم‬ ‫میکننـد (تصویـر‪ .)۲۹‬پـان طاقنماهـای داخلی‪ ،‬بخشـی از نیمه یک‬ ‫شـشضلعی اسـت‪ .‬پان مقرنس این طاقنماها نیز بر مبنای تقسـیم‬ ‫نیمدایره به شش قسمت طرح شده است (تصویر‪.)۳۰‬‬ ‫تصویر ‪ -28‬تعمیم هندسه بنا به محوطه‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -29‬هندسه شش ضلعی در پان مقرنس طاقنمای خارجی‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -30‬هندسه شش ضلعی در حکا کی طاقنمای خارجی‪.‬‬ ‫‪4۲‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫در انتهـا بـرای تکمیل بحث هندسـه‪ ،‬اشـارهای به نظـام پیمون و‬ ‫ابعـاد اندامهـای بنـا میشـود‪ .‬البته قصر خورشـید بنایی عـادی مانند‬ ‫خانهها نیست و ابعاد آن از نظام عادی پیمون کوچک یا بزرگ متداول‬ ‫(عمرانیپور‪ ۲5 ،۱۳۸4 ،‬و ‪ )۲6‬پیروی نمیکند (تصاویر ‪۳۱‬و ‪.)۳۲‬‬ ‫• طول ضلع مربع دربرگیرنده پان ‪ ۲۸‬گز است که در نماسازی‬ ‫سنگی یک گره برجستگی و یک گره فرو رفتگی دارد‪.‬‬ ‫• طـول محـور افقـی هشـتضلعی درز انقطـاع ‪ ۱6‬گـز و دو گـره و‬ ‫ضخامت درز ‪ ۲‬گره است‪.‬‬ ‫• دهانه ایوانهای اصلی چهار گز و نیم است‪.‬‬ ‫• ارتفاع کلی برج استوانهای از سطح همکف نزدیک به ‪ ۱5‬گز‬ ‫و ارتفاع طبقه اول داخل برج ‪ 5‬گز است‪.‬‬ ‫بـا وجـود دقتهـای انجـام شـده و سـعی در همهجانبـه بـودن‬ ‫تحقیـق‪ ،‬ترسـیمات هندسـی ارائـه شـده در ایـن مقالـه تنهـا جنبـه‬ ‫پیشنهادی داشته و ادعای اثبات ندارد‪ .‬چنان ادعایی نیازمند ارائه‬ ‫مدارکـی از سـازندگان بنـا خواهـد بـود کـه متأسـفانه موجود نیسـت‪.‬‬ ‫ممکن اسـت انتظار داشـته باشـیم که بتوان ترسیماتی مشابه آنچه‬ ‫در ایـن مقالـه ارائـه شـد را در کتـب بـه جـای مانـده از دانشـمندان‬ ‫ً‬ ‫مسلمان بیابیم‪ .‬اما آنچه از ایشان به جای مانده عموما کتابهایی‬ ‫مقدماتی برای مبتدیان است‪ .‬هندسه به کار رفته در قصر خورشید‬ ‫ً‬ ‫و موارد مشابه مطمئنا امر سادهای که برای عموم بناها و شا گردان‬ ‫قابل فهم باشـد نیسـت‪ .‬پس نباید انتظار داشـت که این هندسـه از‬ ‫منبع مشخصی مأخوذ باشد‪.‬‬ ‫ممکن اسـت انتظار برود که هندسـه پیشـنهادی از نمونههای‬ ‫مشابه اخذ شود‪ .‬در این مورد میتوان گفت که اشکال و روشهای‬ ‫ترسیم آنها مانند حروف و کلمات یک متن هستند‪ .‬نویسنده ممکن‬ ‫ً‬ ‫است کلماتی را به کار ببرد که عینا در متن دیگری تکرار شدهاست‪،‬‬ ‫امـا جمـات او نبایـد تکـراری باشـند‪ .‬در طراحـی طرحمایـه هندسـی‬ ‫نیـز‪ ،‬طـراح از اشـکال پایـه و تناسـبات مشـخصی اسـتفاده میکند اما‬ ‫نحوه همنشینی و ترتیب اشکال در هر طرح منحصر به فرد است‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -31‬نمایش شبکه پیمون در مقطع (بعد شبکه یک گز است)‪.‬‬ ‫تصویر ‪ -32‬نمایش شبکه پیمون در پان (بعد شبکه یک گز است)‪.‬‬ ‫نتیجه‬ ‫در ایـن مقالـه تـاش شـد تـا پـس از معرفـی اثـر بـا متدولـوژی‬ ‫خـاص‪ ،‬هندسـه پنهـان در یکـی از آثـار ارزشـمند معمـاری اسـامی‬ ‫ایران بازیابی شود‪ .‬همچنین در مورد کاربری بنا بر مبنای مدارک‬ ‫ارائـه شـده‪ ،‬ایـن نتیجـه حاصـل شـد کـه بنـا بـه احتمـال قریـب بـه‬ ‫یقین به عنوان یک مقبره ساخته شده است‪ .‬هندسه یافته شده‬ ‫در پـان‪ ،‬نمـا و مقطـع (هماهنـگ بـا هـم) بـر مبنـای شـش ضلعی‬ ‫منتظـم‪ ۱۳‬اسـت‪ .‬پیشـتر نیـز تحلیل هایـی بـر ابنیـه کهـن ایـران بـر‬ ‫مبنـای مربـع‪ ،‬پنج ضلعی منتظم هشـت ضلعی منتظـم و ‪ ...‬انجام‬ ‫شده اسـت‪ .‬دسـتاورد مقاله حاضر بر مبنای شش ضلعی را حداقل‬ ‫در آثـار معمـاری ایـران می تـوان منحصـر بـه فرد دانسـت‪ .‬همچنین‬ ‫روش پیشـنهادی بـرای ترسـیمات دارای ایـن خاصیـت اسـت کـه‬ ‫مرحلـه بـه مرحلـه نقـاط مهـم بنا را یافتـه و از ابعاد کلـی به جزئیات‬ ‫می رسد‪ .‬ترسیمات ارائه شده در این مقاله بر نما‪ ،‬مقطع و بر پان‬ ‫در کنار هم و هماهنگ با یکدیگر ارائه شده اند‪.‬‬ ‫قصـر خورشـید در نـگاه اول بـه شـدت تحـت تاثیـر جلوههـای‬ ‫معمـاری هنـد اسـت‪ .‬مصالـح بـه کار رفتـه در نمـا و حجاری هـای‬ ‫انجـام شـده روی آنهـا‪ ،‬ظاهـر بنـا را بـه آثـار معمـاری هنـد شـبیه‬ ‫کـرده اسـت‪ .‬امـا همـان طـور کـه در متـن مقالـه ذکـر شـد‪ ،‬ایـن اثـر‬ ‫در ایه هـای زیریـن خـود دارای خصوصیـات شـیوه اصفهانـی‬ ‫ً‬ ‫بـوده و در بطـن خـود کامـا ایرانـی اسـت‪ .‬یکـی از ویژگی هـای‬ ‫پنهـان بنـا‪ ،‬کـه بـه تفصیـل مـورد بررسـی قـرار گرفـت‪ ،‬هندسـه آن‬ ‫اسـت‪ .‬ایـن ویژگـی بـا قـرار گرفتـن در کنـار ویژگی هـای دیگـر طـرح‬ ‫آن را بـه یکـی از نمونههـای ارزنـده معمـاری ایـران تبدیـل کـرده‬ ‫اسـت‪ .‬همچنیـن خـاص بـودن شـیوه هندسـی به کار رفتـه در اثـر‪،‬‬ ‫آن را از نمونه هـای مشـابه متمایـز می کنـد و هویتـی ایرانـی بـه‬ ‫آن بخشـیده اسـت‪ .‬پـی بـردن بـه ویژگـی هندسـی اثـر و کاربـرد‬ ‫خاقانـه آن در کنـار خصوصیـات و مفاهیـم دیگـر می توانـد کمـک‬ ‫شایانی به احیای هویت اصیل ایرانی در آثار معماری کند‪.‬‬ ‫‪4۳‬‬ ‫بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی‬ ‫البتـه پـی بـردن بـه روشـی کـه طراحـان آن زمـان بـه کار می بردنـد‬ ‫تـا طـرح معمـاری را بـر مبنـای طرحمایه هـای هندسـی بنـا کننـد‪،‬‬ ‫نیازمنـد پژوهش هـای مفصل تـری در ایـن زمینـه اسـت‪ .‬بـه عنـوان‬ ‫پیشـنهادی بـرای پژوهش هـای آینـده می تـوان بـه جمـع آوری‬ ‫نمونه هـای دیگـری از ایـن دسـت پرداخـت و بـا مقایسـه آنهـا بـا‬ ‫نمونه هـای خارجـی‪ ،‬شـیوه های خـاص کاربرد هنرسـه در معماری‬ ‫ایرانـی را تعییـن کـرد‪ .‬مطالعـات مشـابه روی نمونه هـای دیگـر‬ ‫می توانـد زمینـه را بـرای درک اصـول حا کم بر نحوه انتخاب اشـکال‬ ‫هندسـی‪ ،‬ترتیـب و هم نشـینی آنهـا؛ و چگونگـی تاثیـر آن طرحمایـه‬ ‫هندسی در طرح اثر فراهم آورد‪.‬‬ ‫پینوشتها‬ ‫‪ ۱‬برخـی از کتاب هـای مطالعـه شـده کـه در فهرسـت منابـع ذ کـر نشـده انـد از‬ ‫ایـن قرار انـد‪ :‬التفهیـم اوائـل صناعـه التنجیـم از ابوریحـان بیرونـی‪ ،‬فی مـا یحتاج‬ ‫الیه العمال و الصناع من ااشکال الهندسیه (هندسه ایرانی) از ابوالوفا بوزجانی‪،‬‬ ‫بـاب چهـارم کتـاب مفتـاح الحسـاب (رسـاله طـاق و ازج) از غیاث الدین جمشـید‬ ‫کاشانی‪ ،‬هندسه و تزئین در معماری اسامی (تومار توپقاپی) از گلرو نجیب اوغلو‬ ‫و ‪....‬‬ ‫‪ ۲‬برای مطالعه راجع به نحوه طراحی بنا رجوع کنید به نسخه خطی کتاب‬ ‫دره نـادره از میـرزا مهـدی اسـترآبادی و‪ :‬اسـترآبادی‪ ،‬میـرزا مهـدی (‪ ،)۱۳۸7‬دره‬ ‫نادره‪ ،‬به اهتمام شهیدی‪ ،‬جعفر‪ ،‬شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪ ۳‬در عرفان اسامی سلسله مراتب وجود شامل پنج مرتبه است‪ :‬عالم فلك‬ ‫یـا جهـان مـادی و جسـمانی‪ ،‬عالم ملکوت یا جهان برزخـی‪ ،‬عالم جبروت یا عالم‬ ‫فرشتگان مقرب‪ ،‬عالم اهوت یا عالم اسما و صفات الهی‪ ،‬و عالم هاهوت یا ذات‬ ‫کـه همـان مرحلـه غیـب الغیـوب ذات بـاری تعالـی و مافوق هر گونه اسـم و رسـم و‬ ‫ّ‬ ‫تعین و تشخص است (نصر‪.)۱۱۰ ،۱۳۸۳ ،‬‬ ‫‪ 4‬اسـتاد دانشـگاه رجـو کاابریـا ایتالیـا در رشـته معمـاری و نویسـنده کتـاب‬ ‫ایران‪ ،‬بازسازی فضا های تخریب شده پس از جنگ‪ .‬ایشان در دهه ‪ ۹۰‬میادی‬ ‫تحقیقـات گسـترده ای در زمینـه ایران شناسـی انجـام دادنـد کـه در همـان منبـع‬ ‫موجود است‪.‬‬ ‫‪ 5‬عضـو هیئـت علمـی گـروه معمـاری دانشـکده معمـاری و شـهر سـازی‬ ‫دانشگاه شهید بهشتی‪.‬‬ ‫‪ 6‬رجـوع کنیـد بـه طاهبـاز‪ ،‬منصـوره (‪ ،)۱۳۸۳‬شـکل مقـدس‪ ،‬صفه‪ ،‬شـماره‬ ‫‪.۹5-۱۲5 ،۳۸‬‬ ‫‪ 7‬کیخسرو به طوس سفارش می کند‪:‬‬ ‫گـذر ذی کات ایـچ گونـه مکـن‪ /‬گـر آن ره روی خـام گـردد سـخن ‪//... //‬‬ ‫کنون در کات است و با مادر است ‪ /‬جهانجوی با فر و با لشکر است‪//‬‬ ‫طوس به جای بیابان راه کات را انتخاب می کند‪:‬‬ ‫ز یک سـو بیابان بی آب و نم ‪ /‬کات از دگرسـوی و راه چرم ‪ // ... //‬همان‬ ‫به که سوی کات و چرم ‪ /‬برانیم و منزل کنیم از میم‪//‬‬ ‫‪ ۸‬بخشی از متن کتیبه نادری‪:‬‬ ‫ابتدا حمد خدای احد و فرد و قدیم‪/‬قادر لم یزل و عالم دانا و حکیم‪//‬او کی‬ ‫بـو کـون و مکانـی یاراتـوپ قدرتدن‪/‬او کی بو بحر و بری خلق ایدوب شـوکتدن‪//‬‬ ‫ایکی عالمده اودور بنده لره یاور و یار‪/‬حکمتدن نور بنده لره هر آثار‪//...//‬النی‬ ‫دوتـدی خداونـد جهـان قـدرت دن‪/‬کامیـاب ایتـدی اونی معدلت و شـوکتدن‪//‬‬ ‫بخـت و اقبـال ایلـه هیـچ کیـم بیلـه اولمـز باقی‪/‬گـون کیمـی دولتینـه عالـم روشـن‬ ‫طاقی‪//‬شـاخ گل نشـو و نمـا بولسـه نـم فیضـدن‪ /‬کـه بـو اشـعار اولـوب مـدح سـرا‬ ‫"گلبن" دن‪//‬‬ ‫‪ ۹‬کارشـناس ارشـد باسـتان شناسـی بـا رتبـه علمـی خبـره و مـدرس گـروه‬ ‫معماری دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسامی واحد مشهد‪.‬‬ ‫‪ ۱۰‬پیش از نگارش مقاله نقشه های جدید و قدیم سازمان میراث فرهنگی‪،‬‬ ‫کتـاب نقـش عجـب‪ ،‬ترسـیمات مهنـدس دانشدوسـت و مهنـدس لبـاف خانیکـی‬ ‫و رولوه هـای دانشـجویان دانشـگاه تهـران و دانشـگاه شـهید بهشـتی بررسـی‬ ‫شـدند‪ .‬متأسـفانه این نقشـه ها دارای مغایرت هایی با یکدیگر هسـتند و در ا کثر‬ ‫آنهـا‪ ،‬پـان‪ ،‬نمـا و مقطـع دارای انطبـاق کافـی بـا یکدیگـر نیسـت‪ .‬بـرای بـه دسـت‬ ‫آوردن نقشـه ای قابـل قبـول نگارنـدگان بـا مبنا قرار دادن رولوه های دانشـجویان‬ ‫دانشـگاه تهـران و بـا اسـتفاده از مجموعـه ای شـامل ‪ 56۰‬تصویـر از منابع مختلف‬ ‫و بـر مبنـای اصـول فتوگرامتـری بـه اصاح نقشـه ها اقدام نمودند‪ .‬این ترسـیمات‬ ‫از روی تصاویـر بـا وقـوف بـه قواعد هندسـی پرسـپکتیو و معکوس کـردن آنها برای‬ ‫تبدیل پرسـپکتیو به نما انجام شـد‪ .‬همچنین آشـنایی با روش ترسـیم قوس ها‪،‬‬ ‫رسمی بندی ها و مقرنس ها کمک شایانی در تهیه نقشه ها بود‪ .‬برای اطمینان‬ ‫از صحـت و انطبـاق پـان هـا‪ ،‬نما هـا و مقاطـع‪ ،‬ابتـدا مـدل سـه بعـدی بنـا (بـا‬ ‫اسـتفاده از نرم افزار ‪ )Auto CAD‬با تمام جزئیات ترسـیم شـد و سـپس برش های‬ ‫افقی‪ ،‬عمودی و نما ها از آن استخراج شد‪.‬‬ ‫‪ ۱۱‬تمام ترسـیمات ارائه شـده تنها با اسـتفاده از پرگار و خط کش غیر مدرج‬ ‫قابل انجام هستند‪ .‬برای اطاع از روش های ترسیم هندسی پایه و پیشرفته به‬ ‫کتـاب فـی مـا یحتـاج الیه العمال و الصناع من ااشـکال الهندسـیه نوشـته ابوالوفا‬ ‫بوزجانی یا ترجمه فارسی آن به نام هندسه ایرانی مراجعه کنید‪.‬‬ ‫‪ ۱۲‬بـا تفریـق قطـر دایـره از ضلـع مربـع ‪ IJKH‬و تقسـیم آن بـه دو‪ ،‬طـول‬ ‫ضلـع مربـع ‪ MNPQ‬بـه دسـت می آیـد‪ .‬بـرای ترسـیم آن میانـه ضلـع ‪ IH‬را (بـا دوا‬ ‫کـردن ریسـمان) مییابیـم‪ .‬از هـر طـرف بـه انـدازه نصف ضلع مربـع ‪ MNPQ‬حرکت‬ ‫می کنیـم تـا نقـاط ‪ P‬و ‪ N‬پیـدا شـوند‪ .‬بـا داشـتن دو راس از یک ضلـع‪ ،‬مربع مذکور‬ ‫قابل ترسیم است‪ .‬برای به دست آوردن دو راس ‪ U‬و ‪ T‬از مربع ‪ RSTU‬نیز کافی‬ ‫اسـت نقطـه میانـه پـاره خـط ‪NH‬و قرینـه آن بـر ضلـع مجـاور (‪ )HK‬یافتـه شـوند‪.‬‬ ‫بدیـن ترتیـب بـا داشـتن دو راس‪ ،‬ایـن مربـع نیـز قابـل ترسـیم خواهـد بـود (بـرای‬ ‫اطـاع از روش ترسـیم مربـع بـا داشـتن دو راس نـگاه کنیـد بـه هندسـه ایرانـی از‬ ‫ابوالوفا بوزجانی‪ ،‬ترجمه علیرضا جذبی)‪.‬‬ ‫‪ ۱۳‬ا گرچـه شـش ضلعی منتظـم از سـاده ترین اشـکالی اسـت کـه می تـوان‬ ‫بـا اسـتفاده از پـرگار و خط کـش غیـر مـدرج رسـم نمـود‪ ،‬امـا ذهـن انسـان خطـوط‬ ‫راست گوشـه وتقسـیمات مبنـای دو را سـاده تر درک می کنـد‪ .‬بـه همین علت ا کثر‬ ‫پژوهش هـای پیشـین ترسـیماتی بـر مبنـای مربـع‪ ،‬هشـت ضلعـی‪ ،‬و تقسـیمات‬ ‫زاویه قائمه به دو‪ ،‬چهار و ‪ ...‬ارائه کرده اند‪.‬‬ ‫فهرست منابع‬ ‫آریـن‪ ،‬منوچهـر(‪ ،)۱۳۸5‬نگاهـی دیگـر بـه بـرج هـا‪ ،‬سـازمان میـراث فرهنگـی‬ ‫کشور‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫اسـتر آبـادی‪ ،‬محمـد مهـدی بـن محمـد نصیـر (‪ ،)۱۳۸7‬تاریـخ جهانگشـای‬ ‫نادری‪ ،‬به تصحیح مهرآبادی‪ ،‬میترا‪ ،‬دنیای کتاب‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫امیری‪ ،‬حسن (‪ ،)۱۳۸5‬دژ خدای آفرین‪ ،‬نشر خیزران‪ ،‬مشهد‪.‬‬ ‫بوزجانـی‪ ،‬محمـد بـن محمـد البوزجانـی (‪ ،)۱۳6۹‬هندسـه ایرانـی‪ ،‬ترجمـه‬ ‫جذبی‪ ،‬علیرضا‪ ،‬سروش‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫بمانیـان‪ ،‬محمدرضـا و همـکاران (‪ ،)۱۳۹۰‬کاربـرد هندسـه و تناسـبات در‬ ‫معماری‪ ،‬هله‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫پوپ‪ ،‬آرتور ا‪ ،)۱۳۸5( .‬سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز)‪،‬‬ ‫ترجمه دریاباری‪ ،‬نجف‪ ،‬شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫پوپ‪ ،‬آرتور ا‪ ،)۱۳65( .‬معماری ایران‪ ،‬پیروزی شـکل و رنگ‪ ،‬ترجمه افسـر‪،‬‬ ‫‪44‬‬ ‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬معماری و شهرسازی دوره ‪ ۱۸‬شماره‪ ۱‬بهار ‪۱۳۹۲‬‬ ‫کرامت ا‪، ...‬یساولی‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫پیرنیـا‪ ،‬محمـد کریـم (‪ ،)۱۳۸6‬سـبک شناسـی معمـاری ایرانـی‪ ،‬تدویـن‬ ‫معماریان‪ ،‬غامحسین‪ ،‬سروش دانش‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫پیرنیـا‪ ،‬محمـد کریـم (‪ ،)۱۳۸7‬معمـاری ایرانـی‪ ،‬تدویـن معماریـان‪،‬‬ ‫غامحسین‪ ،‬سروش دانش‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫توسلی‪ ،‬محمود (‪ ،)۱۳۸۳‬هنر هندسه‪ ،‬انتشارات پیام‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫حاجـی قاسـمی‪ ،‬کامبیـز (‪ ،)۱۳75‬هندسـه پنهـان در نمـای مسـجد شـیخ‬ ‫لطف اه‪ ،‬صفه‪ ،‬شماره ‪ ۲۱‬و ‪،۲۲‬صص‪.۲۸- ۳۳‬‬ ‫دانشدوسـت‪ ،‬یعقـوب (‪ ،)۱۳74‬کاخ خورشـید کات و محیـط طبیعـی آن‪،‬‬ ‫مجموعه مقاات تاریخ معماری و شهرسازی ایران‪ ،‬جلد نخست‪.475-4۸۰ ،‬‬ ‫رضـازاده اردبیلـی‪ ،‬مجتبـی(‪ ،)۱۳۹۰‬مرمـت آثـار معمـاری‪ :‬شـناخت‪ ،‬آسـیب‬ ‫شناسی و فن شناسی‪ ،‬انتشارات دانشگاه تهران‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫السـعید‪ ،‬عصـام و پارمـان‪ ،‬عایشـه (‪ ،)۱۳6۳‬نقش هـای هندسـی در هنـر‬ ‫اسامی‪ ،‬ترجمه رجب نیا‪ ،‬مسعود‪ ،‬سروش‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫طاهباز‪ ،‬منصوره (‪ ،)۱۳۸۳‬شکل مقدس‪ ،‬صفه‪ ،‬شماره ‪.۹5-۱۲5 ،۳۸‬‬ ‫طایـی‪ ،‬نرگـس و موحـدی مریـم(‪ ،)۱۳7۸‬طراحـی مجتمـع توریسـتی در‬ ‫کات نادری‪ ،‬پایان نامه کارشناسـی ارشـد معماری‪ ،‬اسـتاد راهنما‪ :‬دکتر مجتبی‬ ‫رضازاده اردبیلی‪ ،‬مشهد‪ ،‬دانشگاه آزاد اسامی‪ ،‬دانشکده مهندسی‪.‬‬ ‫علیزاده‪ ،‬حمیدرضا و نواده پور‪ ،‬سید ابراهیم(‪ ،)۱۳7۹‬طراحی و ساماندهی‬ ‫یـک میـان شـالوده شـهری‪ ،‬طراحـی معمـاری بخشـی از محـور پیـاده بافـت قدیم‬ ‫اردبیـل‪ ،‬پایـان نامـه کارشناسـی ارشـد معمـاری‪ ،‬اسـتاد راهنمـا‪ :‬دکتـر مجتبـی‬ ‫رضازاده اردبیلی‪ ،‬مشهد‪ ،‬دانشگاه آزاد اسامی‪ ،‬دانشکده فنی و مهندسی‪.‬‬ ‫عمرانـی پـور‪ ،‬علـی (‪ ،)۱۳۸4‬هنـر و معمـاری اسـامی ایـران‪ ،‬یادنامـه اسـتاد‬ ‫دکتر لطیف ابوالقاسمی‪ ،‬سازمان عمران و بهسازی شهری‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫فرهمنـد‪ ،‬شـعبانعلی (‪ ،)۱۳57‬گزیـده مقاا تـی در بـاب عمـارت خورشـید‪،‬‬ ‫میراث فرهنگی‪ ،‬صنایع دستی و گردشگری شهرستان کات‪ ،‬کات‪.‬‬ ‫کاشـانی‪ ،‬غیـاث الدیـن جمشـید (‪ ،)۱۳66‬رسـاله طـاق و ازج‪ ،‬ترجمـه و‬ ‫تحشیه جذبی‪ ،‬سید علیرضا‪ ،‬سروش‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫گـدار‪ ،‬آنـدره (‪ ،)۱۳۸۸‬آثـار ایـران‪ ،‬ترجمه‪ :‬سـروقد مقدم‪ ،‬ابوالحسـن‪ ،‬آسـتان‬ ‫قدس رضوی‪ ،‬مشهد‪.‬‬ ‫گرایلی‪ ،‬فریدون (‪ ،)۱۳75‬نیشابور شهر فیروزه‪ ،‬دامینه‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫لبـاف خانیکـی‪ ،‬رجبعلـی (‪ ،)۱۳76‬پژوهـش و گمانـه زنـی در عمـارت قصـر‬ ‫خورشید کات نادر‪ ،‬اثر‪ ،‬شماره ‪ ۲۹‬و ‪ ،۳۰‬صص‪.۱6۸-۱۸6‬‬ ‫لولـر‪ ،‬رابـرت (‪ ،)۱۳6۸‬هندسـه مقـدس‪ ،‬ترجمـه‪ :‬معیری‪ ،‬هایـده‪ ،‬موسسـه‬ ‫مطالعات و تحقیقات فرهنگی‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫نصـر‪ ،‬سـید حسـین (‪ ،)۱۳۸۳‬عالـم خیـال و مفهـوم فضـا در مینیاتـور ایرانی‪،‬‬ ‫جاودان خرد‪ ،‬صص‪.۱۰۳-۱۱۲‬‬ ‫نقـیزاده‪ ،‬محمـد (‪ ،)۱۳۸۳‬کعبـه‪ :‬تجلـی و تفسـیر زیبایـی هسـتی‪،‬‬ ‫هنر هایزیبا‪ ،‬شماره ‪ ،۱7‬صص‪.5-۱۸‬‬ ‫‪Akkach, Samer )2005(, Cosmology and Architecture in Premodern‬‬ ‫‪Islam, State University of New York Press, New York.‬‬ ‫‪Ghyka, Matila )1977(, The Geometry of Art and Life, Dover, New‬‬ ‫‪York.‬‬ ‫‪Michell, George and Zebrowski, Mark )1999(, Architecture and‬‬ ‫‪Art of the Deccan Sultanates, Cambridge University Press, Cambridge.‬‬ ‫‪Donato, Sandro )1990(, IRAN, La Recostruzione Delle Aree Distrutte‬‬ ‫‪Dalla Guerra, Gangemi Editore, Roma, Reggio C.‬‬