Academia.eduAcademia.edu

Obradoiros de vidro en Vigo.pdf

2016, Emporium. Mil anos de comercio en Vigo

ORGANIZA CONCELLO DE VIGO Abel Caballero Álvarez Alcalde de Vigo Cayetano Rodríguez Escudero Concelleiro-delegado da Área de Cultura Jesús López Moure Xefe do Servizo de Xestión e Promoción Cultural Ignacio Oliveira López Xefe do Servizo de Museos Municipais EXPOSICIÓN PROMOCIÓN E XESTIÓN Concellería Delegada da Área de Cultura - Concello de Vigo RESTAURACIÓN BIC MATERIALES Y CONSERVACIÓN REXISTRO Lola Álvarez Rey AUDIOVISUAL Alicia Colmenero Fernández Magoga Piñas Azpitarte ILUSTRACIÓNS ILUMINART S.L. Jacobo Fernández Serrano Debuxos © Antonio de la Peña, Adolfo Fernández, Marta Díaz, Alba Antía Rodríguez Nóvoa, Mikel Díaz Rodríguez FOTOGRAFÍA DESOÑOS Nando Iglesias DIRECCIÓN TÉCNICA José Ballesta de Diego Director do Museo Municipal de Vigo «Quiñones de León» Pilar Egea Torrón Técnica de recursos e programas do Museo Municipal de Vigo «Quiñones de León» © José Manuel Hidalgo Cuñarro, Fernando Alonso Romero, María Jesús Iglesias Darriba (Adro Arqueoloxía S.L.), Emilio Abad, Miguel A. Sartal Lorenzo (Adro Arqueoloxía S.L.), Juan Carlos Castro Carrera (Anta de Moura S.L.), Museo Massó, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Museo Provincial de Lugo, Museo Don Diogo de Sousa, Museo Británico. PROXECTO E COMISARIADO Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido VIDEO PROMOCIONAL VERVE CREATIVE GROUP COORDINACIÓN DE PROXECTO ILUMINART S.L. Andrea Serodio Domínguez DESEÑO EXPOSITIVO LIQE ARQUITECTURA Javier Couto Granja Alexandre Cameselle Vila DESEÑO GRÁFICO DESOÑOS MONTAXE E RECURSOS MUSEOGRÁFICOS CARPINTERÍA J. ROUCO José Álvarez Rouco ILUMINART S.L. TRANSPORTE ARTECOM S.L. SEGUROS AXA ART COMPAÑÍA ASEGURADORA ENTIDADES PRESTADORAS Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León”, Museo Provincial de Pontevedra, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Museo Provincial de Lugo, Museo do Mar de Galicia, Museo Massó, Museo D. Diogo de Sousa, Museo Arqueolóxico de Santa Trega, Museo Diocesano de Tui, Universidade de Vigo, Universidade de Santiago de Compostela. CATÁLOGO EDICIÓN Concellería-delegada de Cultura COORDINACIÓN EDITORIAL Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido TEXTOS Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido © Alicia Perea, Andrea Serodio, Claudio Capelli, Cristina Toscano Novella, Eduardo Rodríguez Sainz, Emilio Abad Vidal, Enrique García Vargas, Eusebio Rey Seara, Fermín E. Pérez Losada, Javier Luaces Anca, José Suárez Otero, Josefa Rey Castiñeiras, Juan Carlos Castro Carrera, Juan Luís Naveiro López, Mª Jesús Iglesias Darriba, Marta Díaz Fernández, Marta Lago Cerviño, Michel Bonifay, Miguel Cau Ontiveros, Rafael Mª Rodríguez, Ramón Patiño Gómez, Roberto Bartolomé Abraira, Soledad Prieto Robles DESEÑO GRÁFICO DESOÑOS FOTOGRAFÍA DESOÑOS Nando Iglesias © Emilio Abad Vidal, Alicia Colmenero Fernández, Magoga Piñas Azpitarte IMPRESIÓN ARTES GRÁFICAS JADFEL ISBN 978-84-92425-32-7 Depósito Legal VG 363-2016 10 » EMPORIUM. UNHA EXPOSICIÓN NECESARIA Pilar Barciela Garrido 15 » 25 ANOS DE ARQUEOLOXÍA DE URXENCIA. O DESCUBRIMENTO DO VIGO ROMANO Adolfo Fernández Fernández 29 » UN PERCORRIDO POR MIL ANOS DE RELACIÓNS COMERCIAIS EN VIGO (SÉCULOS IV A. C.–VII D. C.) Adolfo Fernández Fernández e Pilar Barciela Garrido Comisarios da exposición 43 » FICHAS 136 » BIBLIOGRAFÍA 142 » ÍNDICE DE AUTORÍA 23. OBRADOIROS DE VIDRO EN VIGO por Pilar Barciela Garrido e Eusebio Rey Seara Botella gaionada con fíos aplicados. Produción local Botelliña. Produción local Procedente da rúa Rosalía de Castro (Vigo). Séculos IV-VI d. C. Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León” Procedente da rúa Colón (Vigo) Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León” Cunca acampanada. Produción local Procedente da rúa Colón (Vigo) Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León” En Hispania, como no resto de Occidente, comezan a implantarse, dende o século I d. C., pequenos obradoiros nos que se elabora vidro de forma artesanal, son os denominados “obradoiros secundarios” ou officinae, uns centros que se abastecen de materia prima a través da importación de bloques de vidro procedentes do Mediterráneo Oriental (costa de Siria-Palestina e Exipto), pero tamén do vidro roto ou en desuso que era recollido e almacenado nas mesmas instalacións. Estas officinae eran pequenos establecementos onde o mestre vidreiro (vitrearius), con poucos utensilios e os seus coñecementos, era capaz de producir e cubrir a demanda da área máis próxima, ofrecendo en xeral un repertorio básico e funcional destinado a unha clientela pouco esixente que precisaba dunha simple vaixela de vidro de uso cotián e baixo custe, feito que permitiu definitivamente a divulgación dun material ata entón sinónimo de luxo (SÁNCHEZ DE PRADO, CRUZ, 2014: 1396). Estes pequenos obradoiros multiplicáronse a partir dos séculos III e IV d. C. en relación co forte dinamismo que van ter os aglomerados urbanos nesta época. É neste contexto no que se sitúan as dúas officinae identificadas en Vigo que, con probabilidade, conformarían un dos maiores centros produtores en época tardorromana do noroeste peninsular, e estarían directamente relacionados, pola súa situación, coa actividade portuaria que se desenvolve nesta zona dende o século IV ao VI d. C. As primeiras evidencias da produción de vidro en Vigo foron detectadas na rúa Colón. A intervención arqueolóxica realizada amosou a existencia dun foxo repleto de vidros que foi interpretado como o vertedoiro de refugallo dun obradoiro vidreiro, tanto polo tipo de obxectos atopados como polos restos que evidencian a súa fabricación. O conxunto está conformado por pezas rexeitadas por posuír defectos graves que os inutilizan para a súa comercialización (impurezas, defectos, deformacións…) xunto a restos de fabricación e anacos de vidro bruto de importación. Os obxectos realizados neste obradoiro son: botellas, lámpadas e cuncas con forma de campá en vidro castaño amarelado, tanto lisas como decoradas. O máis salientable da decoración é a mestura de dúas técnicas decorativas (fíos brancos aplicados en espirais ou en grilandas e estrías dilatadas tanto verticais coma oblicuas) o que podería ser unha das características da produción tardía do vicus. (CRUZ, 2009a: 244-250). Na rúa Rosalía de Castro atopáronse tamén indicios do que sería outra officina de produción local con materiais que presentan homoxeneidade en dimensións, formas, cronoloxía, cores… xunto con restos que testemuñan a súa fabricación: pequenas lascas de vidro bruto importado, bocas de cana, escouras, residuos, pingas… ademais de materiais moi esnaquizados (menos de 5 cm.) que indican que foron triturados para facilitar a súa manipulación e fusión e seren reutilizados. Os produtos deste obradoiro estarían conformados por cuncas de campá abertas con características orixinais: un patrón de estrías e decoración en espiña de peixe tanto en formas pechadas como abertas. Estas producións locais serán as principais abastecedoras do mercado local e rexional. As importacións serán así reducidas aos produtos de luxo. 97 BIBLIOGRAFÍA ABASCAL PALAZÓN, J.M., 2014, Oficinas y estilos en el hábito epigráfico de la Hispania romana, en M. BUSTAMANTE, D. BERNAL CASASOLA (eds.), Artífices idóneos: artesanos, talleres y manufacturas en Hispania, Anejos de AEspA LXXI, pp. 143-167. ABOAL, R, CASTRO, V., 2006, O castro de Montealegre, Noia. ALCORTA IRASTORZA, E.J., 2001, Cerámica común romana de cocina y mesa hallada en las excavaciones de la ciudad. Lucus Augusti, vol. II, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña. ALCORTA IRASTORZA, E. J., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., 2012, Muestras de cerámica engobada romana de producción local de Lucus Augusti (Lugo), en D. BERNAL CASASOLA, A. RIBERA I LACOMBA, (eds.), Cerámicas hispanorromanas II. Producciones regionales, Universidad de Cádiz, pp. 699-724. ALCORTA IRASTORZA, E. J., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., FOLGUEIRA CASTRO, A. 2015, Producciones cerámicas engobadas lucenses y su distribución, en A. MARTÍNEZ SALCEDO, M. ESTEBAN DELGADO, E. ALCORTA IRASTORZA (eds.), Cerámicas de época romana en el norte de Hispania y Aquitania: Producción, comercio y consumo entre el Duero y el Garona, EX OFFICINA HISPANA, Cuadernos de la SECAH, 2, 2015, Tomo I, pp. 77-96. ALONSO ROMERO, F., 1993, La embarcación del petroglifo Laxe Auga dos Cebros. (Pedornes, Santa María de Oia, Pontevedra), Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología, Vigo, vol. II, pp. 137-145. ALFARO C., 1993, Catálogo de monedas antiguas de oro del Museo Arqueológico Nacional, MAN, Madrid. ALMAGRO GORBEA, M. J., ALONSO CEREZA, E., 2009, Vidrios Antiguos del Museo Nacional de Artes Decorativas, Real Academia de la Historia, pp 60-64. ALMEIDA, R., 2009, Ánforas del Guadalquivir en Scallabis (Santarém, Portugal): una aportación al conocimiento de los tipos minoritarios, Col.lecció Instrumenta 28, Universidad de Barcelona. ARANEGUI GASCÓ, C. 2005, Lixus-2. Ladera sur. Excavaciones arqueológicas marroco-españolas en la colonia fenicia. Campañas 2000-2003. Saguntum, Extra 6. Valencia. ARRUDA, A. M., 2002, Los fenicios en Portugal. Fenicios y mundo indígena en el centro y sur de Portugal (siglos VIII-VI a. C.). Cuadernos de Arqueología Mediterránea 5-6. (1999-2000). Publicaciones del Laboratorio de Arqueología de la Universidad Pompeu Fabra de Barcelona. Barcelona. ATLANTE II, (CARANDINI A. dir., ANSELMINO L., PAVOLINI C., SAGUÍ L., TORTORELLA S., TORTORICI E.) 1981, Atlante delle forme ceramiche, I. Ceramica fine romana nel Bacino mediterraneo, Enciclopedia dell’arte antica. Suppl.1 e Suppl.2, Roma, pp. 9-227. AYÁN, X, RODRíGUEZ, R. GONZÁLEZ, L. E GONZÁLEZ, A., 2008, Arrecendos púnicos: un novo anaco de aríbalos no Castro Grande de O Neixón (Boiro-A Coruña), Cuadernos de Estudios Gallegos, nº 121, pp. 73-92. BERNAL, D., ARÉVALO, A., MUÑOZ, A., EXPÓSITO, J.A., DÍAZ, J.J., LAGÓSTENA, J., VARGAS, J., LARA, M., MORENO, E., SÁEZ, A., BUSTAMANTE, M., 2013, Las termas y el suburbium marítimo de Baelo Claudia. Avance de un reciente descubrimiento, ONOBA, 01. Revista de Arqueología y Antigüedad, 0 (1), pp. 115-152. BONIFAY, M., 2004, Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique. Oxford (BAR IS 1301). BONIFAY, M., GARNIER, N., 2007, Que transportaient donc les amphores africaines? Analyse du contenu d’amphores africaines (annexe), en E. PAPI, B. SCARDIGLI (Eds.), Supplying Rome and the Roman Empire. Actes du séminaire international (Certosa di Pontignano, 3-4 mai 2004), Porthmouth. Journal of Roman Archaeology, Supplement, pp. 117-122. BURGER, A. Sz., 1966, The Late Roman Cemetery at Ságvár, Acta Archaeologica Hungarica XVIII, pp. 99-234, fig. 97, 47-9. CARBALLO ARCEO, X.; LUACES ANCA, J.; TOSCANO NOVELLA, Mª C., 1998, Arqueoloxía de Vigo e a súa História. Catálogos do patrimonio: Arqueoloxía. Concello de Vigo. CARDOSO, G., 2014, Duas fortificações do final da Idade do Ferro/ início da romanização: São Salvador (Cadaval) e sítio do Castelo (Arruda dos Vinhos), Cira Arqueologia 3, Atas Congresso Conquista e Romanização do Vale Do Tejo, Vila Franca de Xira: 200-241. CASAL GARCÍA R., PAZ LOBEIRAS R., 1997, Un collar de ámbar suévico en Vigo, Gallaecia 16, pp. 315-322 DELGADO, M., MORAIS, R., 2009, Cerâmica pintada, en Guia das cerâmicas de produção local de Bracara Augusta, CITCEM, Braga, pp. 37-46. C.A.T.H.M.A. Asociación (M. Bonifay, Cl. Raynaud, J. et Y. Rigoir, L. Rivet, L. Vallauri) 1991, Importations de céramiques communes méditerranéennes dans le Midi de la Gaule (Ve-VIIe s.), en A cerâmica medieval no Mediterrâneo Ocidental, IV Congresso Internacional A cerámica medieval no Mediterrâneo ocidental, Lisboa - Mértola, 1991, p. 27-48. DÍAZ ÁLVAREZ, P., VÁZQUEZ VÁZQUEZ, M. 1988, Noticia preliminar del primer horno y alfar de ánforas gallegas, Bueu (Pontevedra). CHIC GARCÍA, G., 1982, Consideraciones en torno a un ánfora encontrada en la Punta del Nao (Cádiz), en Homenaje al Dr. Hernández Díaz, Sevilla. Tomo 1: 51-56. ELVIRA BARBA, M. A., 2008, Arte y Mito: Manual de iconografía clásica, Madrid. CHIC GARCÍA, G., 1995, Roma y el mar: del Mediterráneo al Atlántico, en Guerra, exploraciones y navegación: del mundo antiguo a la edad moderna: curso de verano (U.I.M.P., Universidade de A Coruña): Ferrol, 18 a 21 de julio de 1994 / coord. Por V. Alonso Troncoso: 55-90 COELHO FERREIRA DA SILVA, A., REY CASTIÑEIRA, J. 2005, Arte e Cultura de Galicia e Norte de Portugal, vol. 2. Nova Galicia Edicions. A Coruña. CORTEGOSO COMESAÑA, M, 2009, Intervención arqueológica en la prolongación del túnel del Arenal en Vigo: un contexto para un ungüentario. Glaucopis, Boletín do Instituto de Estudios Vigueses, nº 14, pp. 305-324. CRUZ, M. DA. 2009a, O Vidro Romano do Noroeste Peninsular. Um olhar a partir de Bracara Augusta, Vol. I. Braga, pp 213-215 e 275-276. CRUZ, M. DA. 2009b, O Vidro Romano do Noroeste Peninsular. Um olhar a partir de Bracara Augusta, Vol. II. Braga, pp. 129-130. CRUZ, M. DA. 2014, Campanulate bowls from Gallaecia: evidence for regional glass production in late antiquity, KELLER, D. PRICE, J, JACKSON, C. (eds) Neighbours and successors of Rome, Oxbow Books. United Kingdom, pp. 58-67. CUNLIFFE, B. (2001): Facing the Ocean. The Atlantic and its people, 8000 BC to AD 1500. London. DEL OLMO, G., AUBET, M.E. (dirs.), 1986, Los fenicios en la Península Ibérica, 2 vols., ed. Ausa, Sabadell. DÍAZ GARCÍA. F. 2015, O mundo antigo no Museo Massó e a romanización en Bueu, Museo Massó, Xunta de Galicia. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2011, El Comercio tardoantiguo (ss.IV-VII) en el noroeste peninsular a través del registro cerámico de la ría de Vigo, Tesis doctoral, Universidad de Vigo, Vigo, Inédita, pp. 28-221. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2014, El comercio tardoantiguo (ss.IV-VI) en el noroeste peninsular a través de los conjuntos cerámicos de la Ría de Vigo, Roman and Late Antique Mediterranean Pottery 5, Archaeopress, Oxford. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. 2016, La producción y comercialización de ánforas tardoantiguas del alfar de San Martiño de Bueu (Galicia, España), en N. CUCUZZA (a cura di), Le produzioni ceramiche nel mondo antico, Roma, pp. 269-292. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., SOTO ARIAS, P., 2007, Cerámicas finas tardorromanas orixinarias de África e de Medio Oriente atopadas na intervención da rúa Rosalía de Castro 1992 (Vigo), en Castrelos 13, p. 26–51. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., PÉREZ LOSADA, F., 2010, Una gran crátera tardorromana con decoración pintada aparecida en la villa de Toralla (Vigo, Galicia, España), en MENCHELLI, SANTORO, PASQUINUCCI, GUIDUCCI (Eds.): LRCW3 Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, BAR IS2185, Oxford, vol. I, pp. 149-156. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ A., MORAIS, R. 2012, Terra Sigillata Bracarense Tardía (TSBT), en D. BERNAL e A. RIBERA (Eds.), Cerámicas hispanorromanas II. Producciones regionales, Universidad de Cádiz, pp. 131-174. 139 FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., 2016, Cerámicas tardoantiguas en el NW de la Península (Galicia y el Norte de Portugal): entre la importación y el artesanado local (ss. V-VII), en VIGIL-ESCALERA, A., QUIRÓS CASTILLO, J.A. (dirs.), La cerámica de la Alta Edad Media en e cuadrante noroeste de la Península Ibérica (siglos V-X). Sistemas de producción, mecanismos de distribución y patrones de consumo (DAM 9), Universidad del País Vasco. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., PÉREZ LOSADA, F., VIEITO COVELA, S., 2007, Influencias mediterráneas sobre producciones tardías regionales en el noroeste peninsular: la cerámica de engobe rojo de la villa de Toralla (Vigo), en LRCW 2. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology and Archaeometry, BAR International Series 1662 (I), 2007, p. 99-108. FERNÁNDEZ OCHOA, C., MORILLO CERDÁN, A., 1994, De Brigantium a Oiasso. Una aproximación al estudio de los enclaves marítimos cantábricos en época romana, FORO, Arqueología, proyectos y publicaciones, S.L., Temas de arqueología nº 3. FONQUERLE. D. 1971. Les instruments d´ancrage en pierre au musee d´Agde. Revue Arquelogique Narbonnaise. Vol 4. 466. FONTES, L., MARTINS, M., SENDAS, J. e CATALÃO, S., 2010, Salvamento de Bracara Augusta. Ampliação do Túnel da Avenida da Liberdade (BRA 08-09 TAVL). Relatório Final, Trabalhos Arqueológicos da U.A.U.M. / MEMÓRIAS, 7, Braga: Unidade de Arqueologia da Universidade do Minho, pp. 62 e 180 foto 327. FROST. H. 1997. Stone Anchors: the need for methodical recording. Indian Journal of History of Science 32. GARCÍA VARGAS, E., 1996, La producción anfórica en la bahía de Cádiz durante la República como índice de romanización, Habis 27: 49-57. GARCÍA VARGAS, E., 1998, La producción de ánforas en la bahía de Cádiz en época romana (siglos II a. C. – IV d. C.), Écija. GARCÍA VARGAS, E., BERNAL CASASOLA, D., 2008, Ánforas de la Bética, en D. BERNAL, A. RIBERA eds., Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, Cádiz, pp. 661687. GARCÍA VARGAS et al., 2011, Los tipos anfóricos del Guadalquivir en el marco de los envases hispanos del siglo I a. C. Un universo heterogéneo entre la imitación y la estandarización, Spal 20: 185-284. GARRIDO RODRÍGUEZ, J., 2011, El origen de Vigo: el monte de O Castro y su castillo, Ed: Pontevedra. Diputación Provincial de Pontevedra. GHALIA, T., BONIFAY, M., CAPELLI, C., 2005, L’atelier de Sidi-Zahruni: mise en evidence d’une production d’amphores de l’Antiquité tardive sur le territoire de la cité de Neapolis (Nabeul, Tunisie), J. M. GURT I ESPARRAGUERA, J. BUXEDA I GARRIGÓS, M. A. CAU ONTIVEROS (dir.), LRCW1. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry, Oxford (BAR Int. Series 1340), pp. 495-516 . GONZÁLEZ RUIBAL, A, 2004, Facing two seas: mediterranean and atlantic contacts in the NorthWest of Iberia in the first millennium BC, Oxford Journal of Archaeology, 23(3), pp. 287-317. GONZÁLEZ RUIBAL, A., 2006-07, Galaicos. Poder y comunidad en el Noroeste de la Península Ibérica (1200 a. C.-50 d. C.), Tomo II, Brigantium 19. GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, R., ABOAL FERNÁNDEZ, R., CASTRO HIERRO, V., 2007, El comercio mediterráneo en el castro de Montealegre (Pontevedra, Galicia) siglos II a. C. – inicios del siglo I d. C., en Archivo Español de Arqueología, vol. 80, pp. 43-74. GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, R., AYÁN VILA, X. M., 2010, Buscando a los púnicos en el Noroeste, en Mainake, XXXII(I), pp. 577-600. GRANJA, H. 2013, Reconstituiçao paleoambiental do holocénico final, en O Irado mar Atlántico. O naufragio bético augustano de Esposende (norte de Portugal), Braga, pp. HAYES, J.W. 1972, Hayes 1972: HAYES (J.W.) – Late Roman Pottery. A catalogue of Roman Fine Wares. Londres, British School at Rome, 1972. HIDALGO CUÑARRO, J. M., 1985, Aproximación a la prehistoria de Vigo, España, Trabalhos de Antropologia e Etnologia XXV, 2-4, 253-574. HIDALGO CUÑARRO, J. M., VIÑAS CUE, R. (19921993), Nuevas cerámicas romanas de importación del castro de Vigo (Campaña de 1987), Castrelos 5-6: 41-70. IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2011, Memoria Técnica. Excavación arqueológica en aparcamiento subterráneo de la calle Policarpo Sanz, Vigo (Pontevedra). Inédito. IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2013, Memoria Técnica. Fase II Evaluación patrimonial de la Unidad de Actuación I-06 Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra). Inédito. IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2015, Memoria Técnica. Evaluación arqueológica Parcelas 6,10, 6 Anexo y 3 Anexo de la Unidad de Actuación I-06 Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra). Inédito. JÖKENHOVEL, A., 1976, Zum Beginn der Jungbronzezeitkultur in Westeuropa, Jahresbericht des Insitututs für Vorgeschichte der Universität Frankfurt A.M. 1975, 134-182. JULIÁ, D., 1971, Étude épigraphique et iconographique des stèles funèraires de Vigo. Heidelberg. KEAY, S.J., 1984, Late Roman Amphorae in the Western Mediterranean. A typology and economic study: the Catalan evidence, BAR International Series 196, Oxford. LADRA, L., VIDAL, X., 2009, Intervención arqueolóxica no Castro de Chandebrito: avance de resultados, Anuario Brigantino, nº 32, pp 93-108. LAGO CERVIÑO M., RIVAS BREA T., MILLOS ALFEIRÁN J., LANTES SUÁREZ O. Y FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ A., 2014, Una aproximación arqueométrica al estudio de la cerámica común y de cocina local/regional de los contextos tardoantiguos de la UARC II (Vigo), R. MORAIS, A. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, M.ª. J. SOUSA (eds.): As produçoes cerámicas de imitaçao na Hispania. Actas do II congreso Internacional da SECAH, Monografías EX Officina Hispana II, Vol. 2, pp. 369380, Braga. LONG, L., VOLPE, G., 1998, Le chargement de l’épave de la Palud (VIe s.) à Port-Cros (Var). Note préliminaire, M. BONIFAY, M.-B. CARRE, Y. RIGOIR (dir.), Fouilles à Marseille,.Les mobiliers (Ier-VIIe s.), Paris,(Etudes Massaliètes 5), pp. 317-342. LÓPEZ QUIROGA J.,2001, Elementos “foráneos” en las necrópolis tardorromanas de Beiral (Ponte de Lima, Portugal) y Vigo (Pontevedra, España): de nuevo la cuestión del siglo V d. C. en la Península Ibérica. Cuadernos de prehistoria y arqueología 27, pp. 115-124 LÓPEZ PÉREZ C., CÉSAR VILA M., CARREÑO GASCÓN, M.,2013, Las producciones de TSHT en el área galaica: Difusión, tipología y decoración, Ex Officina Hispana, Cuadernos de la SECAH, vol. 1, Madrid, pp.125-138. MACZYNSKA, M., 1985, Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der ffrühen Phase del Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum.Römisch-Germanische Kommission des deutschen archäologischen Instituts zu Frankfurt A.M. MAGS MANNION, 2015, Glass beads from Early Medieval Ireland. Classificatión, dating, social performance. Archaeopress Archaeology. MAROT T., 1994, Monedas procedentes de la Porta Decumana de Barcino: Un ejemplo de circulación monetaria tardorromana, Actas del IX Congreso Nacional de Numismática, Elche, pp. 203-214. MARTÍNEZ MURGUÍA, M., 1888, Historia de Galicia. Tomo III, Libr. de A. Martínez Salazar, A Coruña. MASTYKOVA, A., 2010, Les perles en Espagne et en Gaule méridionale á l´époque wisigothique (s.V-VII) en El tiempo de los “Bárbaros”. Pervivencia y transformación en Galia e Hispania (ss.V-VI d. C.). Pag. 461-474. Zona Arqueológica, 11. MAYET, F. 1984, Les céramiques sigillées Hispaniques. Contribution à l’histoire économique de la Péninsule Ibérique sous l’Epire romain, Paris, 1984. MAYET, F., PICON, M., 1986, Une sigillée phocéennetardive (« Late Roman C ware ») et sa diffusionen occident”, Fligina, 7, 129-143. MONTEAGUDO, L., 1977, Die Beile auf der Iberischen Halbinsel, Prähistorische Bronzefunde IX, 6 (München). MORAIS, R. 2010, Ânforas, en ALARCÃO et al. (Coords.), Castelo da Lousa. Intervenções arqueológicas de 1997 a 2002. Studia Lusitana 5, Mérida: 181- 218. MORAIS, R., 2010, Looking towards the North, en The Western Roman Atlantic Façade. A study of the economy and trade in the Mar Exterior from the Republic to de Principate, ed. By C, Carreras ans R. Morais, BAR Int. Series 2162, Oxford, 2010. 141 MORAIS, R., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2013, La difusión y el comercio de TSHT. Nuevos yacimientos, estructura comerciaql y evolución de la misma, expansión y contracción de mercados, Ex Officina Hispana, Cuadernos de la SECAH, vol. 1, Madrid, pp.47-64. MORAIS, R., SOEIRO, T., FERNÁNDEZ, A., SOUSA, M.J., 2014, As cerâmicas de engobe branco de época imperial no Noroeste Peninsular”, en Morais, Fernández e Sousa (Eds.): As produções cerâmicas de imitação na Hispania, SECAH-FLUP, Porto, tomo II, pp. 361-368. NAVEIRO LÓPEZ, J.L., 1991, El comercio antiguo en el N.W. peninsular, Monografias urxentes do museu arqueolóxico, 5, A Coruña; pp. 23-73. O’KELLY SENDRÓS, J. 2012, Las ánforas onubenses de época tardorromana, en D. Bernal e A. Ribera, A. (eds.), Cerámicas Hispanorromanas II. Producciones regionales, Cádiz, p. 279-295. O’KELLY SENDRÓS, J. 2013, La Orden (Costa de Baetica), Amphorae ex Hispania. Paisajes de producción y de consumo (http://amphorae.icac. cat/tipol/view/61), xuño 15, 2013. PAZ PERALTA, J. A. 1991, Cerámica de mesa romana de los siglos III al VI d. de C. en la provincia de Zaragoza, Zaragoza, 1991. PEREA, A.(ed.) 2001, El Tesoro visigodo de Guarrazar. CSIC, Universidad de Castilla-La Mancha, Diputación de Toledo, MAN. Madrid. PEREA, A. (ed.) 2009, El Tesoro visigodo de Torredonjimeno. CSIC, Ed. Polifemo. Madrid. PÉREZ LOSADA, F, 2002, Entre a cidade e a aldea. Estudio arqueohistórico dos “aglomerados secundarios” romanos en Galicia, Brigantium 13, A Coruña, 2002. PÉREZ LOSADA, F., VIEITO COVELA, S., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2007, Resultados preliminares das escavacións arqueológicas na villa romana de Toralla (Oia, Vigo), en Castrelos 13, pp. 12–25. PÉREZ LOSADA, F., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., VIEITO COVELA, S., 2008, Toralla y las villas de la Gallaecia atlántica, en C. FERNÁNDEZ OCHOA, F. GIL SENDINO (Eds.), Las villae tardorromanas en el occidente del Imperio: arquitectura y función. IV Coloquio Internacional de Arqueología en Gijón, Gijón, pp. 479-504. PIERI, D. 2005, Le commerce du vin oriental à l’Époque byzantine (V-VII siècles), Beirut, 2005. PIMENTA, J., 2013, Catálogo Exposição Monte dos Castelinhos (Castanheira do Ribatejo) Vila Franca de Xira e a conquista romana no Vale do Tejo. Museu Nacional de Arqueologia e Museu Municipal de Vila Franca de Xira, Lisboa. PIMENTA, J., MENDES, H., HENRIQUES, E., 2014, Acampamento romano de alto dos cacos – Almeirim, Cira Arqueologia 3, Atas Congresso Conquista e Romanização do Vale Do Tejo, Vila Franca de Xira, pp. 256-292. RAMON, J., 2008, La cerámica ebusitana en la Antigüedad Tardía, en D. BERNAL CASASOLA, A. RIBERA I LACOMBA (Eds.), Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, pp. 413-433. REY CASTIÑEIRA, J., 1992, Yacimientos castreños de la Vertiente Atlántica: análisis de la cerámica indígena, Revista Castrelos. Vol. III-IV (1990-91), pp. 141-163. REY CASTIÑEIRA, J., 2011, Cerámica castreña y alfarería tradicional. Comparaciones, XIV Congreso de Ceramología (2-4 octubre 2009, Santa Cruz, Oleiros), vol. 1, A Coruña, pp.19-44. REYNOLDS, P. 1993, Settlement and Pottery in the Vinalopó Valley (Alicante, Spain) A. D. 400-700, BAR International Series 588, 1993. RIGOIR, J. 1968, Les sigillées paléochrétiennes grises et oranges, en Gallia 26, 1968, p. 177-244. RIHA, E. 1990, Der römische Schmuck aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst, 10, Augst, pp. 84 e 185, Taf. 66 nº 2804. RILEY, J.A. 1979, The Coarse Pottery from Berenice, en LLOYD, J.A. dir., Excavations at Sidi KhrebishBenghazi (Berenice), II. Libya Antiqua, Suppl. V, Tripoli, 1979, p. 91-467. RILEY, J.A., 1981, The pottery from the cistern 1977.1, 1977.2 and 1977.3, en HUMPHREY, J.H. dir., Excavations at Carthage 1977 conducted by the University of Michigan, VI. Ann Arbor, Kelsey Museum, 1981, p. 85-124. RILEY, J.A., 1982, New light on relations between the eastern mediterranean and Carthage in the vandal and byzantine periods: The evidence from University of Michigan excavations, en Actes du colloque sur la céramique antique de Carthage, CEDAC, 1982, p. 111-122. ROBINSON, H.S., 1959, The Athenian Agora. Results of excavations conducted by the american school of classical studes at Athens. Volume V. Pottery of the roman period. Chronology, Princeton, New Jersey, 1959. RODRÍGUEZ PAZ, J., HIDALGO CUÑARRO, J.M., 1987, Nuevos hallazgos de la Edad del Bronce en Vigo: El depósito de hachas de Estea- Saiáns, Castrelos 3-4, 65- 84. SAEZ ROMERO, A., 2014. T.7.4.3.3. Amphorae Ex Hispana. Amphora.icac.cat. SÁEZ ROMERO, A., LUACES, M. 2014, Una posible Ovoide Gaditana en la rada de Marsella (Francia), Ex Officina Hispana, Boletín 15: 40-41. SANCHEZ DE PRADO, M. D., CRUZ, M. DA. 2014, La producción de vidrio en Hispania. Una versión actualizada, Actas del XVIII Congreso Internacional de Arqueología Clásica. Vol. II, Mérida, pp. 13931397. SERRANO E.,1977, Motivos cristianos en la cerámica tardorromana, Jáberga 17, Málaga, pp.69-79. SUÁREZ OTERO, J., 2000, Las hachas de talón sin anillas y la introducción del Bronce Atlántico en Galicia, Boletín Auriense XXX, 9-36. SUÁREZ OTERO, J., 2002a, Die Bronzezeit in Galicien, Madrider Mitteilungen 43, pp. 1-21. SUÁREZ OTERO, J., 2002b, El puñal de Mesa de Montes. Metalurgia y cultura en el Bronce Atlántico del NO hispánico, Gallaecia 21, 87-114. SUÁREZ OTERO, J., 2004, Depósito de machados de Alcabre, in F. Singul y J. Suárez ed., Ata os confins do Mundo. Diálogos entre Santiago e o Mar (Vigo), pp. 21-23. SUÁREZ OTERO, J., 2007, Hachas de talón decoradas: un fósil de la ritualidad en torno a la producción metalúrgica del Bronce Final gallego, in J. Celis, G. Delibes, J. Fernández y L. Grau ed., El hallazgo leonés de Valdevimbre y los depósitos del Bronce Final Atlántico en la Península Ibérica, Diputación de León: Estudios y Catálogos 17 (León). TABOADA Y LEAL, N., 1840, Descripción topográfico-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores, Vda e hijos de Compañel, Santiago de Compostela. TOFIÑO DE SAN MIGUEL, V., 1789, Derrotero de las costas de España en el Océano Atlántico, y de las Islas Azores ó Terceras, para inteligencia y uso de las cartas esféricas. TOTH. A. 2002. Composite stone anchor in the ancient mediterranean. Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae n 53. VÁZQUEZ MARTÍNEZ, M. A., CAAMAÑO GESTO, J. M., 2004, Estudio del vidrio hallado en la villa romana de Toralla (Coruxo, Pontevedra) durante las campañas de 1992 y 1993. Catálogo de piezas, Gallaecia, nº 23, pp 85-116. VIVES Y ESCUDERO, A., 1917, Estudio de Arqueología Cartaginesa. La necrópoli de Ibiza, Madrid. VEGA T., 1993, Hallazgo de un depósito de Solidi de Honorio y Arcadio en la villa romana de Seadur (Ayuntamiento de Larouco, provincia de Ourense), Galicia: Da Romanidade á Xermanización: Problemas históricos e culturais, Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Brouza Brey (1901-1973), Santiago, Outubro 1992, Museo do Pobo Galego, Santiago, pp. 381-383. VV.AA., 2006, A fraxilidade no tempo. O vidrio na antigüidade. Xunta de Galicia. 143