ORGANIZA
CONCELLO DE VIGO
Abel Caballero Álvarez
Alcalde de Vigo
Cayetano Rodríguez Escudero
Concelleiro-delegado da Área de Cultura
Jesús López Moure
Xefe do Servizo de Xestión e Promoción
Cultural
Ignacio Oliveira López
Xefe do Servizo de Museos Municipais
EXPOSICIÓN
PROMOCIÓN E XESTIÓN
Concellería Delegada da Área de Cultura
- Concello de Vigo
RESTAURACIÓN
BIC MATERIALES Y CONSERVACIÓN
REXISTRO
Lola Álvarez Rey
AUDIOVISUAL
Alicia Colmenero Fernández
Magoga Piñas Azpitarte
ILUSTRACIÓNS
ILUMINART S.L.
Jacobo Fernández Serrano
Debuxos
© Antonio de la Peña, Adolfo
Fernández, Marta Díaz, Alba Antía
Rodríguez Nóvoa, Mikel Díaz Rodríguez
FOTOGRAFÍA
DESOÑOS
Nando Iglesias
DIRECCIÓN TÉCNICA
José Ballesta de Diego
Director do Museo Municipal de Vigo
«Quiñones de León»
Pilar Egea Torrón
Técnica de recursos e programas do
Museo Municipal de Vigo «Quiñones de
León»
© José Manuel Hidalgo Cuñarro,
Fernando Alonso Romero, María Jesús
Iglesias Darriba (Adro Arqueoloxía S.L.),
Emilio Abad, Miguel A. Sartal Lorenzo
(Adro Arqueoloxía S.L.), Juan Carlos
Castro Carrera (Anta de Moura S.L.),
Museo Massó, Museo Arqueolóxico
Provincial de Ourense, Museo Provincial
de Lugo, Museo Don Diogo de Sousa,
Museo Británico.
PROXECTO E COMISARIADO
Adolfo Fernández Fernández
Pilar Barciela Garrido
VIDEO PROMOCIONAL
VERVE CREATIVE GROUP
COORDINACIÓN DE PROXECTO
ILUMINART S.L.
Andrea Serodio Domínguez
DESEÑO EXPOSITIVO
LIQE ARQUITECTURA
Javier Couto Granja
Alexandre Cameselle Vila
DESEÑO GRÁFICO
DESOÑOS
MONTAXE E RECURSOS
MUSEOGRÁFICOS
CARPINTERÍA J. ROUCO
José Álvarez Rouco
ILUMINART S.L.
TRANSPORTE
ARTECOM S.L.
SEGUROS
AXA ART COMPAÑÍA ASEGURADORA
ENTIDADES PRESTADORAS
Museo Municipal de Vigo “Quiñones de
León”, Museo Provincial de Pontevedra,
Museo Arqueolóxico Provincial de
Ourense, Museo Provincial de Lugo,
Museo do Mar de Galicia, Museo
Massó, Museo D. Diogo de Sousa,
Museo Arqueolóxico de Santa Trega,
Museo Diocesano de Tui, Universidade
de Vigo, Universidade de Santiago de
Compostela.
CATÁLOGO
EDICIÓN
Concellería-delegada de Cultura
COORDINACIÓN EDITORIAL
Adolfo Fernández Fernández
Pilar Barciela Garrido
TEXTOS
Adolfo Fernández Fernández
Pilar Barciela Garrido
© Alicia Perea, Andrea Serodio, Claudio
Capelli, Cristina Toscano Novella,
Eduardo Rodríguez Sainz, Emilio Abad
Vidal, Enrique García Vargas, Eusebio
Rey Seara, Fermín E. Pérez Losada,
Javier Luaces Anca, José Suárez Otero,
Josefa Rey Castiñeiras, Juan Carlos
Castro Carrera, Juan Luís Naveiro López,
Mª Jesús Iglesias Darriba, Marta Díaz
Fernández, Marta Lago Cerviño, Michel
Bonifay, Miguel Cau Ontiveros, Rafael
Mª Rodríguez, Ramón Patiño Gómez,
Roberto Bartolomé Abraira, Soledad
Prieto Robles
DESEÑO GRÁFICO
DESOÑOS
FOTOGRAFÍA
DESOÑOS
Nando Iglesias
© Emilio Abad Vidal, Alicia Colmenero
Fernández, Magoga Piñas Azpitarte
IMPRESIÓN
ARTES GRÁFICAS JADFEL
ISBN
978-84-92425-32-7
Depósito Legal
VG 363-2016
10 » EMPORIUM. UNHA EXPOSICIÓN
NECESARIA
Pilar Barciela Garrido
15 » 25 ANOS DE ARQUEOLOXÍA DE
URXENCIA. O DESCUBRIMENTO
DO VIGO ROMANO
Adolfo Fernández Fernández
29 » UN PERCORRIDO POR MIL ANOS DE
RELACIÓNS COMERCIAIS EN VIGO
(SÉCULOS IV A. C.–VII D. C.)
Adolfo Fernández Fernández e Pilar Barciela Garrido
Comisarios da exposición
43 » FICHAS
136 » BIBLIOGRAFÍA
142 » ÍNDICE DE AUTORÍA
23.
OBRADOIROS DE
VIDRO EN VIGO
por Pilar Barciela Garrido e Eusebio Rey Seara
Botella gaionada con fíos aplicados. Produción local
Botelliña. Produción local
Procedente da rúa Rosalía de Castro (Vigo). Séculos IV-VI d. C.
Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León”
Procedente da rúa Colón (Vigo)
Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León”
Cunca acampanada. Produción local
Procedente da rúa Colón (Vigo)
Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León”
En Hispania, como no resto de Occidente,
comezan a implantarse, dende o século I d. C.,
pequenos obradoiros nos que se elabora vidro
de forma artesanal, son os denominados
“obradoiros secundarios” ou officinae, uns
centros que se abastecen de materia prima a
través da importación de bloques de vidro
procedentes do Mediterráneo Oriental (costa de
Siria-Palestina e Exipto), pero tamén do vidro
roto ou en desuso que era recollido e
almacenado nas mesmas instalacións.
Estas officinae eran pequenos
establecementos onde o mestre vidreiro
(vitrearius), con poucos utensilios e os seus
coñecementos, era capaz de producir e cubrir
a demanda da área máis próxima, ofrecendo
en xeral un repertorio básico e funcional
destinado a unha clientela pouco esixente que
precisaba dunha simple vaixela de vidro de uso
cotián e baixo custe, feito que permitiu
definitivamente a divulgación dun material ata
entón sinónimo de luxo (SÁNCHEZ DE PRADO,
CRUZ, 2014: 1396).
Estes pequenos obradoiros multiplicáronse a
partir dos séculos III e IV d. C. en relación co
forte dinamismo que van ter os aglomerados
urbanos nesta época. É neste contexto no que
se sitúan as dúas officinae identificadas en Vigo
que, con probabilidade, conformarían un dos
maiores centros produtores en época
tardorromana do noroeste peninsular, e estarían
directamente relacionados, pola súa situación,
coa actividade portuaria que se desenvolve
nesta zona dende o século IV ao VI d. C.
As primeiras evidencias da produción de
vidro en Vigo foron detectadas na rúa Colón. A
intervención arqueolóxica realizada amosou a
existencia dun foxo repleto de vidros que foi
interpretado como o vertedoiro de refugallo dun
obradoiro vidreiro, tanto polo tipo de obxectos
atopados como polos restos que evidencian a
súa fabricación.
O conxunto está conformado por pezas
rexeitadas por posuír defectos graves que os
inutilizan para a súa comercialización
(impurezas, defectos, deformacións…) xunto a
restos de fabricación e anacos de vidro bruto
de importación.
Os obxectos realizados neste obradoiro son:
botellas, lámpadas e cuncas con forma de
campá en vidro castaño amarelado, tanto lisas
como decoradas. O máis salientable da
decoración é a mestura de dúas técnicas
decorativas (fíos brancos aplicados en espirais
ou en grilandas e estrías dilatadas tanto
verticais coma oblicuas) o que podería ser
unha das características da produción tardía do
vicus. (CRUZ, 2009a: 244-250).
Na rúa Rosalía de Castro atopáronse tamén
indicios do que sería outra officina de
produción local con materiais que presentan
homoxeneidade en dimensións, formas,
cronoloxía, cores… xunto con restos que
testemuñan a súa fabricación: pequenas lascas
de vidro bruto importado, bocas de cana,
escouras, residuos, pingas… ademais de
materiais moi esnaquizados (menos de 5 cm.)
que indican que foron triturados para facilitar a
súa manipulación e fusión e seren reutilizados.
Os produtos deste obradoiro estarían
conformados por cuncas de campá abertas
con características orixinais: un patrón de
estrías e decoración en espiña de peixe tanto
en formas pechadas como abertas.
Estas producións locais serán as principais
abastecedoras do mercado local e rexional. As
importacións serán así reducidas aos produtos
de luxo.
97
BIBLIOGRAFÍA
ABASCAL PALAZÓN, J.M., 2014, Oficinas y estilos
en el hábito epigráfico de la Hispania romana, en
M. BUSTAMANTE, D. BERNAL CASASOLA (eds.),
Artífices idóneos: artesanos, talleres y manufacturas
en Hispania, Anejos de AEspA LXXI, pp. 143-167.
ABOAL, R, CASTRO, V., 2006, O castro de
Montealegre, Noia.
ALCORTA IRASTORZA, E.J., 2001, Cerámica común
romana de cocina y mesa hallada en las
excavaciones de la ciudad. Lucus Augusti, vol. II,
Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña.
ALCORTA IRASTORZA, E. J., BARTOLOMÉ
ABRAIRA, R., 2012, Muestras de cerámica
engobada romana de producción local de Lucus
Augusti (Lugo), en D. BERNAL CASASOLA, A.
RIBERA I LACOMBA, (eds.), Cerámicas
hispanorromanas II. Producciones regionales,
Universidad de Cádiz, pp. 699-724.
ALCORTA IRASTORZA, E. J., BARTOLOMÉ
ABRAIRA, R., FOLGUEIRA CASTRO, A. 2015,
Producciones cerámicas engobadas lucenses y su
distribución, en A. MARTÍNEZ SALCEDO, M.
ESTEBAN DELGADO, E. ALCORTA IRASTORZA
(eds.), Cerámicas de época romana en el norte de
Hispania y Aquitania: Producción, comercio y
consumo entre el Duero y el Garona, EX OFFICINA
HISPANA, Cuadernos de la SECAH, 2, 2015, Tomo
I, pp. 77-96.
ALONSO ROMERO, F., 1993, La embarcación del
petroglifo Laxe Auga dos Cebros. (Pedornes, Santa
María de Oia, Pontevedra), Actas del XXII Congreso
Nacional de Arqueología, Vigo, vol. II, pp. 137-145.
ALFARO C., 1993, Catálogo de monedas antiguas de
oro del Museo Arqueológico Nacional, MAN,
Madrid.
ALMAGRO GORBEA, M. J., ALONSO CEREZA, E.,
2009, Vidrios Antiguos del Museo Nacional de
Artes Decorativas, Real Academia de la Historia, pp
60-64.
ALMEIDA, R., 2009, Ánforas del Guadalquivir en
Scallabis (Santarém, Portugal): una aportación al
conocimiento de los tipos minoritarios, Col.lecció
Instrumenta 28, Universidad de Barcelona.
ARANEGUI GASCÓ, C. 2005, Lixus-2. Ladera sur.
Excavaciones arqueológicas marroco-españolas en
la colonia fenicia. Campañas 2000-2003.
Saguntum, Extra 6. Valencia.
ARRUDA, A. M., 2002, Los fenicios en Portugal.
Fenicios y mundo indígena en el centro y sur de
Portugal (siglos VIII-VI a. C.). Cuadernos de
Arqueología Mediterránea 5-6. (1999-2000).
Publicaciones del Laboratorio de Arqueología de la
Universidad Pompeu Fabra de Barcelona.
Barcelona.
ATLANTE II, (CARANDINI A. dir., ANSELMINO L.,
PAVOLINI C., SAGUÍ L., TORTORELLA S.,
TORTORICI E.) 1981, Atlante delle forme
ceramiche, I. Ceramica fine romana nel Bacino
mediterraneo, Enciclopedia dell’arte antica. Suppl.1
e Suppl.2, Roma, pp. 9-227.
AYÁN, X, RODRíGUEZ, R. GONZÁLEZ, L. E
GONZÁLEZ, A., 2008, Arrecendos púnicos: un novo
anaco de aríbalos no Castro Grande de O Neixón
(Boiro-A Coruña), Cuadernos de Estudios Gallegos,
nº 121, pp. 73-92.
BERNAL, D., ARÉVALO, A., MUÑOZ, A., EXPÓSITO,
J.A., DÍAZ, J.J., LAGÓSTENA, J., VARGAS, J.,
LARA, M., MORENO, E., SÁEZ, A., BUSTAMANTE,
M., 2013, Las termas y el suburbium marítimo de
Baelo Claudia. Avance de un reciente
descubrimiento, ONOBA, 01. Revista de
Arqueología y Antigüedad, 0 (1), pp. 115-152.
BONIFAY, M., 2004, Etudes sur la céramique
romaine tardive d’Afrique. Oxford (BAR IS 1301).
BONIFAY, M., GARNIER, N., 2007, Que
transportaient donc les amphores africaines?
Analyse du contenu d’amphores africaines
(annexe), en E. PAPI, B. SCARDIGLI (Eds.),
Supplying Rome and the Roman Empire. Actes du
séminaire international (Certosa di Pontignano, 3-4
mai 2004), Porthmouth. Journal of Roman
Archaeology, Supplement, pp. 117-122.
BURGER, A. Sz., 1966, The Late Roman Cemetery at
Ságvár, Acta Archaeologica Hungarica XVIII, pp.
99-234, fig. 97, 47-9.
CARBALLO ARCEO, X.; LUACES ANCA, J.;
TOSCANO NOVELLA, Mª C., 1998, Arqueoloxía de
Vigo e a súa História. Catálogos do patrimonio:
Arqueoloxía. Concello de Vigo.
CARDOSO, G., 2014, Duas fortificações do final da
Idade do Ferro/ início da romanização: São Salvador
(Cadaval) e sítio do Castelo (Arruda dos Vinhos),
Cira Arqueologia 3, Atas Congresso Conquista e
Romanização do Vale Do Tejo, Vila Franca de Xira:
200-241.
CASAL GARCÍA R., PAZ LOBEIRAS R., 1997, Un
collar de ámbar suévico en Vigo, Gallaecia 16, pp.
315-322
DELGADO, M., MORAIS, R., 2009, Cerâmica pintada,
en Guia das cerâmicas de produção local de
Bracara Augusta, CITCEM, Braga, pp. 37-46.
C.A.T.H.M.A. Asociación (M. Bonifay, Cl. Raynaud, J.
et Y. Rigoir, L. Rivet, L. Vallauri) 1991, Importations
de céramiques communes méditerranéennes dans
le Midi de la Gaule (Ve-VIIe s.), en A cerâmica
medieval no Mediterrâneo Ocidental, IV Congresso
Internacional A cerámica medieval no Mediterrâneo
ocidental, Lisboa - Mértola, 1991, p. 27-48.
DÍAZ ÁLVAREZ, P., VÁZQUEZ VÁZQUEZ, M. 1988,
Noticia preliminar del primer horno y alfar de
ánforas gallegas, Bueu (Pontevedra).
CHIC GARCÍA, G., 1982, Consideraciones en torno a
un ánfora encontrada en la Punta del Nao (Cádiz),
en Homenaje al Dr. Hernández Díaz, Sevilla. Tomo
1: 51-56.
ELVIRA BARBA, M. A., 2008, Arte y Mito: Manual de
iconografía clásica, Madrid.
CHIC GARCÍA, G., 1995, Roma y el mar: del
Mediterráneo al Atlántico, en Guerra,
exploraciones y navegación: del mundo antiguo a
la edad moderna: curso de verano (U.I.M.P.,
Universidade de A Coruña): Ferrol, 18 a 21 de
julio de 1994 / coord. Por V. Alonso Troncoso:
55-90
COELHO FERREIRA DA SILVA, A., REY CASTIÑEIRA,
J. 2005, Arte e Cultura de Galicia e Norte de
Portugal, vol. 2. Nova Galicia Edicions. A Coruña.
CORTEGOSO COMESAÑA, M, 2009, Intervención
arqueológica en la prolongación del túnel del Arenal
en Vigo: un contexto para un ungüentario.
Glaucopis, Boletín do Instituto de Estudios
Vigueses, nº 14, pp. 305-324.
CRUZ, M. DA. 2009a, O Vidro Romano do Noroeste
Peninsular. Um olhar a partir de Bracara Augusta,
Vol. I. Braga, pp 213-215 e 275-276.
CRUZ, M. DA. 2009b, O Vidro Romano do Noroeste
Peninsular. Um olhar a partir de Bracara Augusta,
Vol. II. Braga, pp. 129-130.
CRUZ, M. DA. 2014, Campanulate bowls from
Gallaecia: evidence for regional glass production in
late antiquity, KELLER, D. PRICE, J, JACKSON, C.
(eds) Neighbours and successors of Rome, Oxbow
Books. United Kingdom, pp. 58-67.
CUNLIFFE, B. (2001): Facing the Ocean. The
Atlantic and its people, 8000 BC to AD 1500.
London.
DEL OLMO, G., AUBET, M.E. (dirs.), 1986, Los
fenicios en la Península Ibérica, 2 vols., ed. Ausa,
Sabadell.
DÍAZ GARCÍA. F. 2015, O mundo antigo no Museo
Massó e a romanización en Bueu, Museo Massó,
Xunta de Galicia.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2011, El Comercio
tardoantiguo (ss.IV-VII) en el noroeste peninsular a
través del registro cerámico de la ría de Vigo, Tesis
doctoral, Universidad de Vigo, Vigo, Inédita, pp.
28-221.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2014, El comercio
tardoantiguo (ss.IV-VI) en el noroeste peninsular a
través de los conjuntos cerámicos de la Ría de
Vigo, Roman and Late Antique Mediterranean
Pottery 5, Archaeopress, Oxford.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. 2016, La producción
y comercialización de ánforas tardoantiguas del
alfar de San Martiño de Bueu (Galicia, España), en
N. CUCUZZA (a cura di), Le produzioni ceramiche
nel mondo antico, Roma, pp. 269-292.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., SOTO ARIAS, P.,
2007, Cerámicas finas tardorromanas orixinarias de
África e de Medio Oriente atopadas na intervención
da rúa Rosalía de Castro 1992 (Vigo), en Castrelos
13, p. 26–51.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., PÉREZ LOSADA, F.,
2010, Una gran crátera tardorromana con
decoración pintada aparecida en la villa de Toralla
(Vigo, Galicia, España), en MENCHELLI, SANTORO,
PASQUINUCCI, GUIDUCCI (Eds.): LRCW3 Late
Roman Coarse Wares, Cooking Wares and
Amphorae in the Mediterranean, BAR IS2185,
Oxford, vol. I, pp. 149-156.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ A., MORAIS, R. 2012,
Terra Sigillata Bracarense Tardía (TSBT), en D.
BERNAL e A. RIBERA (Eds.), Cerámicas
hispanorromanas II. Producciones regionales,
Universidad de Cádiz, pp. 131-174.
139
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., BARTOLOMÉ
ABRAIRA, R., 2016, Cerámicas tardoantiguas en el
NW de la Península (Galicia y el Norte de Portugal):
entre la importación y el artesanado local (ss.
V-VII), en VIGIL-ESCALERA, A., QUIRÓS CASTILLO,
J.A. (dirs.), La cerámica de la Alta Edad Media en e
cuadrante noroeste de la Península Ibérica (siglos
V-X). Sistemas de producción, mecanismos de
distribución y patrones de consumo (DAM 9),
Universidad del País Vasco.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., PÉREZ LOSADA, F.,
VIEITO COVELA, S., 2007, Influencias
mediterráneas sobre producciones tardías
regionales en el noroeste peninsular: la cerámica
de engobe rojo de la villa de Toralla (Vigo), en
LRCW 2. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares
and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology
and Archaeometry, BAR International Series 1662
(I), 2007, p. 99-108.
FERNÁNDEZ OCHOA, C., MORILLO CERDÁN, A.,
1994, De Brigantium a Oiasso. Una aproximación
al estudio de los enclaves marítimos cantábricos en
época romana, FORO, Arqueología, proyectos y
publicaciones, S.L., Temas de arqueología nº 3.
FONQUERLE. D. 1971. Les instruments d´ancrage en
pierre au musee d´Agde. Revue Arquelogique
Narbonnaise. Vol 4. 466.
FONTES, L., MARTINS, M., SENDAS, J. e CATALÃO,
S., 2010, Salvamento de Bracara Augusta.
Ampliação do Túnel da Avenida da Liberdade (BRA
08-09 TAVL). Relatório Final, Trabalhos
Arqueológicos da U.A.U.M. / MEMÓRIAS, 7, Braga:
Unidade de Arqueologia da Universidade do Minho,
pp. 62 e 180 foto 327.
FROST. H. 1997. Stone Anchors: the need for
methodical recording. Indian Journal of History of
Science 32.
GARCÍA VARGAS, E., 1996, La producción anfórica
en la bahía de Cádiz durante la República como
índice de romanización, Habis 27: 49-57.
GARCÍA VARGAS, E., 1998, La producción de
ánforas en la bahía de Cádiz en época romana
(siglos II a. C. – IV d. C.), Écija.
GARCÍA VARGAS, E., BERNAL CASASOLA, D., 2008,
Ánforas de la Bética, en D. BERNAL, A. RIBERA
eds., Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la
cuestión, Universidad de Cádiz, Cádiz, pp. 661687.
GARCÍA VARGAS et al., 2011, Los tipos anfóricos del
Guadalquivir en el marco de los envases hispanos
del siglo I a. C. Un universo heterogéneo entre la
imitación y la estandarización, Spal 20: 185-284.
GARRIDO RODRÍGUEZ, J., 2011, El origen de Vigo:
el monte de O Castro y su castillo, Ed: Pontevedra.
Diputación Provincial de Pontevedra.
GHALIA, T., BONIFAY, M., CAPELLI, C., 2005,
L’atelier de Sidi-Zahruni: mise en evidence d’une
production d’amphores de l’Antiquité tardive sur le
territoire de la cité de Neapolis (Nabeul, Tunisie), J.
M. GURT I ESPARRAGUERA, J. BUXEDA I
GARRIGÓS, M. A. CAU ONTIVEROS (dir.), LRCW1.
Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and
Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and
Archaeometry, Oxford (BAR Int. Series 1340), pp.
495-516 .
GONZÁLEZ RUIBAL, A, 2004, Facing two seas:
mediterranean and atlantic contacts in the NorthWest of Iberia in the first millennium BC, Oxford
Journal of Archaeology, 23(3), pp. 287-317.
GONZÁLEZ RUIBAL, A., 2006-07, Galaicos. Poder y
comunidad en el Noroeste de la Península Ibérica
(1200 a. C.-50 d. C.), Tomo II, Brigantium 19.
GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ,
R., ABOAL FERNÁNDEZ, R., CASTRO HIERRO, V.,
2007, El comercio mediterráneo en el castro de
Montealegre (Pontevedra, Galicia) siglos II a. C. –
inicios del siglo I d. C., en Archivo Español de
Arqueología, vol. 80, pp. 43-74.
GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ,
R., AYÁN VILA, X. M., 2010, Buscando a los
púnicos en el Noroeste, en Mainake, XXXII(I), pp.
577-600.
GRANJA, H. 2013, Reconstituiçao paleoambiental do
holocénico final, en O Irado mar Atlántico. O
naufragio bético augustano de Esposende (norte de
Portugal), Braga, pp.
HAYES, J.W. 1972, Hayes 1972: HAYES (J.W.) – Late
Roman Pottery. A catalogue of Roman Fine Wares.
Londres, British School at Rome, 1972.
HIDALGO CUÑARRO, J. M., 1985, Aproximación a
la prehistoria de Vigo, España, Trabalhos de
Antropologia e Etnologia XXV, 2-4, 253-574.
HIDALGO CUÑARRO, J. M., VIÑAS CUE, R. (19921993), Nuevas cerámicas romanas de importación
del castro de Vigo (Campaña de 1987), Castrelos
5-6: 41-70.
IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2011, Memoria Técnica.
Excavación arqueológica en aparcamiento
subterráneo de la calle Policarpo Sanz, Vigo
(Pontevedra). Inédito.
IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2013, Memoria Técnica.
Fase II Evaluación patrimonial de la Unidad de
Actuación I-06 Rosalía de Castro II, Vigo
(Pontevedra). Inédito.
IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2015, Memoria Técnica.
Evaluación arqueológica Parcelas 6,10, 6 Anexo y 3
Anexo de la Unidad de Actuación I-06 Rosalía de
Castro II, Vigo (Pontevedra). Inédito.
JÖKENHOVEL, A., 1976, Zum Beginn der
Jungbronzezeitkultur in Westeuropa, Jahresbericht
des Insitututs für Vorgeschichte der Universität
Frankfurt A.M. 1975, 134-182.
JULIÁ, D., 1971, Étude épigraphique et
iconographique des stèles funèraires de Vigo.
Heidelberg.
KEAY, S.J., 1984, Late Roman Amphorae in the
Western Mediterranean. A typology and economic
study: the Catalan evidence, BAR International
Series 196, Oxford.
LADRA, L., VIDAL, X., 2009, Intervención
arqueolóxica no Castro de Chandebrito: avance de
resultados, Anuario Brigantino, nº 32, pp 93-108.
LAGO CERVIÑO M., RIVAS BREA T., MILLOS
ALFEIRÁN J., LANTES SUÁREZ O. Y FERNÁNDEZ
FERNÁNDEZ A., 2014, Una aproximación
arqueométrica al estudio de la cerámica común y
de cocina local/regional de los contextos
tardoantiguos de la UARC II (Vigo), R. MORAIS, A.
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, M.ª. J. SOUSA (eds.):
As produçoes cerámicas de imitaçao na Hispania.
Actas do II congreso Internacional da SECAH,
Monografías EX Officina Hispana II, Vol. 2, pp. 369380, Braga.
LONG, L., VOLPE, G., 1998, Le chargement de
l’épave de la Palud (VIe s.) à Port-Cros (Var). Note
préliminaire, M. BONIFAY, M.-B. CARRE, Y. RIGOIR
(dir.), Fouilles à Marseille,.Les mobiliers (Ier-VIIe s.),
Paris,(Etudes Massaliètes 5), pp. 317-342.
LÓPEZ QUIROGA J.,2001, Elementos “foráneos” en
las necrópolis tardorromanas de Beiral (Ponte de
Lima, Portugal) y Vigo (Pontevedra, España): de
nuevo la cuestión del siglo V d. C. en la Península
Ibérica. Cuadernos de prehistoria y arqueología 27,
pp. 115-124
LÓPEZ PÉREZ C., CÉSAR VILA M., CARREÑO
GASCÓN, M.,2013, Las producciones de TSHT en
el área galaica: Difusión, tipología y decoración, Ex
Officina Hispana, Cuadernos de la SECAH, vol. 1,
Madrid, pp.125-138.
MACZYNSKA, M., 1985, Die Perlen der römischen
Kaiserzeit und der ffrühen Phase del
Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen
Barbaricum.Römisch-Germanische Kommission
des deutschen archäologischen Instituts zu
Frankfurt A.M.
MAGS MANNION, 2015, Glass beads from Early
Medieval Ireland. Classificatión, dating, social
performance. Archaeopress Archaeology.
MAROT T., 1994, Monedas procedentes de la Porta
Decumana de Barcino: Un ejemplo de circulación
monetaria tardorromana, Actas del IX Congreso
Nacional de Numismática, Elche, pp. 203-214.
MARTÍNEZ MURGUÍA, M., 1888, Historia de Galicia.
Tomo III, Libr. de A. Martínez Salazar, A Coruña.
MASTYKOVA, A., 2010, Les perles en Espagne et en
Gaule méridionale á l´époque wisigothique (s.V-VII)
en El tiempo de los “Bárbaros”. Pervivencia y
transformación en Galia e Hispania (ss.V-VI d. C.).
Pag. 461-474. Zona Arqueológica, 11.
MAYET, F. 1984, Les céramiques sigillées
Hispaniques. Contribution à l’histoire économique
de la Péninsule Ibérique sous l’Epire romain, Paris,
1984.
MAYET, F., PICON, M., 1986, Une sigillée
phocéennetardive (« Late Roman C ware ») et sa
diffusionen occident”, Fligina, 7, 129-143.
MONTEAGUDO, L., 1977, Die Beile auf der
Iberischen Halbinsel, Prähistorische Bronzefunde
IX, 6 (München).
MORAIS, R. 2010, Ânforas, en ALARCÃO et al.
(Coords.), Castelo da Lousa. Intervenções
arqueológicas de 1997 a 2002. Studia Lusitana 5,
Mérida: 181- 218.
MORAIS, R., 2010, Looking towards the North, en
The Western Roman Atlantic Façade. A study of the
economy and trade in the Mar Exterior from the
Republic to de Principate, ed. By C, Carreras ans
R. Morais, BAR Int. Series 2162, Oxford, 2010.
141
MORAIS, R., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2013,
La difusión y el comercio de TSHT. Nuevos
yacimientos, estructura comerciaql y evolución de
la misma, expansión y contracción de mercados, Ex
Officina Hispana, Cuadernos de la SECAH, vol. 1,
Madrid, pp.47-64.
MORAIS, R., SOEIRO, T., FERNÁNDEZ, A., SOUSA,
M.J., 2014, As cerâmicas de engobe branco de
época imperial no Noroeste Peninsular”, en Morais,
Fernández e Sousa (Eds.): As produções cerâmicas
de imitação na Hispania, SECAH-FLUP, Porto, tomo
II, pp. 361-368.
NAVEIRO LÓPEZ, J.L., 1991, El comercio antiguo en
el N.W. peninsular, Monografias urxentes do museu
arqueolóxico, 5, A Coruña; pp. 23-73.
O’KELLY SENDRÓS, J. 2012, Las ánforas onubenses
de época tardorromana, en D. Bernal e A. Ribera,
A. (eds.), Cerámicas Hispanorromanas II.
Producciones regionales, Cádiz, p. 279-295.
O’KELLY SENDRÓS, J. 2013, La Orden (Costa de
Baetica), Amphorae ex Hispania. Paisajes de
producción y de consumo (http://amphorae.icac.
cat/tipol/view/61), xuño 15, 2013.
PAZ PERALTA, J. A. 1991, Cerámica de mesa
romana de los siglos III al VI d. de C. en la
provincia de Zaragoza, Zaragoza, 1991.
PEREA, A.(ed.) 2001, El Tesoro visigodo de
Guarrazar. CSIC, Universidad de Castilla-La
Mancha, Diputación de Toledo, MAN. Madrid.
PEREA, A. (ed.) 2009, El Tesoro visigodo de
Torredonjimeno. CSIC, Ed. Polifemo. Madrid.
PÉREZ LOSADA, F, 2002, Entre a cidade e a aldea.
Estudio arqueohistórico dos “aglomerados
secundarios” romanos en Galicia, Brigantium 13, A
Coruña, 2002.
PÉREZ LOSADA, F., VIEITO COVELA, S.,
FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2007, Resultados
preliminares das escavacións arqueológicas na villa
romana de Toralla (Oia, Vigo), en Castrelos 13, pp.
12–25.
PÉREZ LOSADA, F., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A.,
VIEITO COVELA, S., 2008, Toralla y las villas de la
Gallaecia atlántica, en C. FERNÁNDEZ OCHOA, F.
GIL SENDINO (Eds.), Las villae tardorromanas en el
occidente del Imperio: arquitectura y función. IV
Coloquio Internacional de Arqueología en Gijón,
Gijón, pp. 479-504.
PIERI, D. 2005, Le commerce du vin oriental à
l’Époque byzantine (V-VII siècles), Beirut, 2005.
PIMENTA, J., 2013, Catálogo Exposição Monte dos
Castelinhos (Castanheira do Ribatejo) Vila Franca
de Xira e a conquista romana no Vale do Tejo.
Museu Nacional de Arqueologia e Museu Municipal
de Vila Franca de Xira, Lisboa.
PIMENTA, J., MENDES, H., HENRIQUES, E., 2014,
Acampamento romano de alto dos cacos –
Almeirim, Cira Arqueologia 3, Atas Congresso
Conquista e Romanização do Vale Do Tejo, Vila
Franca de Xira, pp. 256-292.
RAMON, J., 2008, La cerámica ebusitana en la
Antigüedad Tardía, en D. BERNAL CASASOLA, A.
RIBERA I LACOMBA (Eds.), Cerámicas
hispanorromanas. Un estado de la cuestión, pp.
413-433.
REY CASTIÑEIRA, J., 1992, Yacimientos castreños
de la Vertiente Atlántica: análisis de la cerámica
indígena, Revista Castrelos. Vol. III-IV (1990-91),
pp. 141-163.
REY CASTIÑEIRA, J., 2011, Cerámica castreña y
alfarería tradicional. Comparaciones, XIV Congreso
de Ceramología (2-4 octubre 2009, Santa Cruz,
Oleiros), vol. 1, A Coruña, pp.19-44.
REYNOLDS, P. 1993, Settlement and Pottery in the
Vinalopó Valley (Alicante, Spain) A. D. 400-700,
BAR International Series 588, 1993.
RIGOIR, J. 1968, Les sigillées paléochrétiennes
grises et oranges, en Gallia 26, 1968, p. 177-244.
RIHA, E. 1990, Der römische Schmuck aus Augst
und Kaiseraugst, Forschungen in Augst, 10, Augst,
pp. 84 e 185, Taf. 66 nº 2804.
RILEY, J.A. 1979, The Coarse Pottery from Berenice,
en LLOYD, J.A. dir., Excavations at Sidi KhrebishBenghazi (Berenice), II. Libya Antiqua, Suppl. V,
Tripoli, 1979, p. 91-467.
RILEY, J.A., 1981, The pottery from the cistern
1977.1, 1977.2 and 1977.3, en HUMPHREY, J.H.
dir., Excavations at Carthage 1977 conducted by
the University of Michigan, VI. Ann Arbor, Kelsey
Museum, 1981, p. 85-124.
RILEY, J.A., 1982, New light on relations between the
eastern mediterranean and Carthage in the vandal
and byzantine periods: The evidence from
University of Michigan excavations, en Actes du
colloque sur la céramique antique de Carthage,
CEDAC, 1982, p. 111-122.
ROBINSON, H.S., 1959, The Athenian Agora. Results
of excavations conducted by the american school of
classical studes at Athens. Volume V. Pottery of the
roman period. Chronology, Princeton, New Jersey,
1959.
RODRÍGUEZ PAZ, J., HIDALGO CUÑARRO, J.M.,
1987, Nuevos hallazgos de la Edad del Bronce en
Vigo: El depósito de hachas de Estea- Saiáns,
Castrelos 3-4, 65- 84.
SAEZ ROMERO, A., 2014. T.7.4.3.3. Amphorae Ex
Hispana. Amphora.icac.cat.
SÁEZ ROMERO, A., LUACES, M. 2014, Una posible
Ovoide Gaditana en la rada de Marsella (Francia),
Ex Officina Hispana, Boletín 15: 40-41.
SANCHEZ DE PRADO, M. D., CRUZ, M. DA. 2014,
La producción de vidrio en Hispania. Una versión
actualizada, Actas del XVIII Congreso Internacional
de Arqueología Clásica. Vol. II, Mérida, pp. 13931397.
SERRANO E.,1977, Motivos cristianos en la cerámica
tardorromana, Jáberga 17, Málaga, pp.69-79.
SUÁREZ OTERO, J., 2000, Las hachas de talón sin
anillas y la introducción del Bronce Atlántico en
Galicia, Boletín Auriense XXX, 9-36.
SUÁREZ OTERO, J., 2002a, Die Bronzezeit in
Galicien, Madrider Mitteilungen 43, pp. 1-21.
SUÁREZ OTERO, J., 2002b, El puñal de Mesa de
Montes. Metalurgia y cultura en el Bronce Atlántico
del NO hispánico, Gallaecia 21, 87-114.
SUÁREZ OTERO, J., 2004, Depósito de machados de
Alcabre, in F. Singul y J. Suárez ed., Ata os confins
do Mundo. Diálogos entre Santiago e o Mar (Vigo),
pp. 21-23.
SUÁREZ OTERO, J., 2007, Hachas de talón
decoradas: un fósil de la ritualidad en torno a la
producción metalúrgica del Bronce Final gallego, in
J. Celis, G. Delibes, J. Fernández y L. Grau ed., El
hallazgo leonés de Valdevimbre y los depósitos del
Bronce Final Atlántico en la Península Ibérica,
Diputación de León: Estudios y Catálogos 17
(León).
TABOADA Y LEAL, N., 1840, Descripción
topográfico-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y
alrededores, Vda e hijos de Compañel, Santiago de
Compostela.
TOFIÑO DE SAN MIGUEL, V., 1789, Derrotero de las
costas de España en el Océano Atlántico, y de las
Islas Azores ó Terceras, para inteligencia y uso de
las cartas esféricas.
TOTH. A. 2002. Composite stone anchor in the
ancient mediterranean. Acta Archaeologica
Academiae Scientiarum Hungaricae n 53.
VÁZQUEZ MARTÍNEZ, M. A., CAAMAÑO GESTO, J.
M., 2004, Estudio del vidrio hallado en la villa
romana de Toralla (Coruxo, Pontevedra) durante las
campañas de 1992 y 1993. Catálogo de piezas,
Gallaecia, nº 23, pp 85-116.
VIVES Y ESCUDERO, A., 1917, Estudio de
Arqueología Cartaginesa. La necrópoli de Ibiza,
Madrid.
VEGA T., 1993, Hallazgo de un depósito de Solidi de
Honorio y Arcadio en la villa romana de Seadur
(Ayuntamiento de Larouco, provincia de Ourense),
Galicia: Da Romanidade á Xermanización:
Problemas históricos e culturais, Actas do encontro
científico en homenaxe a Fermín Brouza Brey
(1901-1973), Santiago, Outubro 1992, Museo do
Pobo Galego, Santiago, pp. 381-383.
VV.AA., 2006, A fraxilidade no tempo. O vidrio na
antigüidade. Xunta de Galicia.
143