Կոստան Զարեան, Մուսոլինի եւ յարակից առասպելներ

H ARATCH ԿԻՐԱԿԻ ՓԵՏՐՈԻԱՐ 1 LE PREUIEB QUOTIDIEN ARMENIEN EN EUROPE FONDE EN 1925 Directrice : ARPIK MISSAKIAN DIMANCHE V FEVRIER 83, rue d’Hautevilie — 75010 Paris 2009 Tél. : 01 47 70 86 60 — Fax : 01 48 00 06 70 Courriel (e-mail) : [email protected] ՄՒՏՀ ԵՒ ԱՐՈՒԵՍՏ ԹԻԻ 349 LE NUMERO: 1^20£ ՀԻՄՆԱԴԻՐ' 84ՐԴ ՏԱՐԻ - ԹԻԻ 22-131 օԱԻԱՐՇ ՄԻՍԱՔԵԱՆ ԲԱԺԱՆՈՐԴԱԳՐՈՒԹԻՒՆ Ֆրանսա : Վեցամսեայ 135 եւրօ Արտասահման : Վեցամսեայ 165 ևրօ (Ամէնօրեայ աո.) 140 ևրօ (Շարաթական աոաքամ) - Հատը : 1,20 ևրօ (1884՜1957) Fondateur SCHAVARCH MISSAKIAN թիլններր՝ պարզ կը դառնայ՝ որ գիրքը տպուած է՝ բայց լոյս ըն֊ ծա յուտծ չէ * Հա J ըխ թերց ո ղ ը քտ £ ծանօթ է այսպիսի գէպըերու՝ riրոնք տրձանա գրուած են Խորհրդէս՜՜ յէն Հայաստանի սլա տմո ւթեան մէջ {հմմտ՝ Պարոյր Ա ելակի «Եղիցի լոյս»ը , որ տպուած էր 1969/'ե , բա յց լո յս տեսած' !971/^') , եւ Գրեց' ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍեԱՆ զարմանալի չէ՝ որ ֆա չական ԻտաՎերջերս Աբօ Պ է լեան իր տպա՜" թերցողներուն ո ւչա դր ո լթի ւնը հը՜ լիոյ մէջ նման իրո ղո լթի ւնն եր ար­ ւո րութիւններ ը }"J“ ընծայած էր րալիրելոլ գործի մը հանդէպ՝ որ ձանագրուէին : Ըստ Արմէն Զարեանի բանաւոր նաԼսկին ի րանահտյ՝ աւելի լան եր՜՜ չաս, ակնառու գրա կան յաջ„ղո լ՜ վկայութեան {Արելան՝ Հո կտեմբեր կու տասնամեակէ ի ‘Լեր Լոս Անճը- թիւն մը դառնալու սահմանուած է’. լըս բնակող ծերունազա րդ ա րձա կա - Րայց "Նալը լերան վրայ"ին պիտի 1992) , 1940^ե տեղի ունեցած թուրք —իտալական քաղաքական մերձե­ գիր Անդրանիկ Ա արեան ին տուած ան դր ա դա ռն անք նո րէն»]: այցելութենէ մը ետք Գ՝ Արճենիի մասին միայն կրցած ցումին ել թրքա կան ճնշումներու Մ եր ո ւչա դրո լԼԺի ւհը գր ա լեg ին ենք ճշդել՝ որ 193&՜37/րհ իտա լաց ի հ ե տ ելանքո վ՝ 1941///' վէպին իտա կոստան Զարեանի մասին որո չ տր­ ղին ո ւո րա կաններ ո լ մասին {մինչեւ լեր էն հրատարակութիւնը արզիր՜ աւսյա յտոլթիւններ , որոնք ըստ է՜ ՄԵ ՝ դարոլ վերջերը] եռահատոր i ած էր : Ան տիպ մնացած թարգմւսո լիք եան ակամայ չփոթի արդիւնք աշխատութիւն մը խմբագրած էր՝ նոլթիլնը կը գտնուէր Ի՝ Զարեանի աւադ ո բդի ին' ' Վահէի (1913*1985) են եւ անտեղեա կ ընթերցողն ալ որ լոյս տեսա^ էը Ա* իլանօ՝ ՀՀ.Պեր կրնան չփոխի մատնել՝. Աքհոհց քրտ­ նա րտօ ^արլօ քՒոսթչ հրատարակ­ վիէննաբնակ դստեր մօտ Տ: Աակայն՝ թարգմանութեան չուրԼ նութիւնը միաժամանակ որոշ թարմ չատան իտալական կենսա՜՜մատե— տեղեկոլթիւնները հոս չեն վերջա­ նա գէտ ական հանրագիտարանին նիւթել. շրԼանառոլթեան մ էջ գնե ձ՛իրին մէջ։ Ն ոJ1՛ եապատկա~ նար՝. 1947ի աշնան՝ Անդրանիկ էք ալոլ ն պա տ ա կը ունէ : նող ու խեցեգործներու մասէն հա­ ռուկեան կը հանդիպէր ԶարեանԼւ Այսպէս , Ա՝ Պ է լեան կր գրէր ՝— ((Ան դրա դառնալով փա րդգէս Ա ի- տոր մը տպուած էր Մէէանօ !939“ առաջին կնոջ հռոմ էա բնակ թա­ նախարարներու՝ երեսփոխան­ գուհի Շահնազարեանին , Որ աւե/Լ, նանեանի վերջերս հրապարակած էն գրութեան , նուի րուած' Ի՝ Զա րեա- ներու եւ ծերակուտականներու վե- քան տասը տարիէ ի վեր բաժնուած ու ամո լսնա լուծուած էր՝ սակայն րա բե րողը Հռոմ եւ Միլանօ ՝ 1941 ՛hին ՝ որ Լոյս տեսաւ ՚ՆՈ ր Հա յաս ըստ երեւոյթին բարեկամական յու­ տան" օրաթերթին մէջ՝ ԼԱ՝ Ս “՚ [՚՜ /,ե, ի սկ բանա ս տ ե ղծն եր ո լ եւ գրաեան] բարձր գնահատեց կ՝ Լէարեա՜ գիտոլհիներոլ նուի րոլչսծ երկհա­ րտբերո լթ իւն կր պահէր անոր հետ՝, տորը 1941-42/'ե, արդէն Հռոմ : 'p'uinnրդ դար ետք՝ լիբանահայ գը~ նի "Ն աւր լերան վ['1"j" ստեգծա կը մէջբերէր հետեւեալ կենթադրենք՝ որ բագէս,ը գործութիւնը ըսելով՝ Ա՝յրէ ^էկը Հետեւաբար ՝ խ օ ս ա կց ո լթ ի ւն ը • — հերոսական դի ւց ա գն երդո լթի ւն է»՝ «Նաւը լերան էԼըայ»ի տպագրու­ «Գե ո. ուրէ շ հոգ մըն այ , կ ըս է ♦ Այգ գլոլի' գործոցը իտալերէնի թեան վայրը Հռոմը պէտք է Ըէէա J ՛• Նաւը լերան վրայ գիրքը իտալե­ Աակայն՝ յօդոլածադրին խոստա­ թա րդմանոլեցալ ել մեծ ա րձա րէնի թարգմանել տուի՝ ահագին գանգ գտաւ՝. Ա՝ Զ,ա րեան ի "Առա­ ցած գրութիւն ր վէպին մասին ան­ գումար մը վճարելով : Ջեմ գէ տ ե ր յայտ է: Իտալերէն հրատարակու­ ջին երգը՛ , որ 50 էջնոց պոէմա է ր , դասական գործ՝ անմիջական [sic] թեան վերաբերեա լ ո՛ չ մէկ այլ լը~ Զարետնը պէտէ հալնէ^ • • • ՜ Րայց չէ որ ինք իտալերէն յօդ֊ թարգմանուեցաւ վեց լեզուներոլ եւ րա գրա կան նիւթի հանդիպած ենք լածներ ել գիրք դրած էր 6 • պէտք թա ր ե ան Լ/ անձնական ա րխիւին կըտտպաւո րեց գրա կան չր ջանա կնե րօններու հաւաքածոյին մէջ՝ ուրկէ կա՛՛՛ր որ ոլրիչը թարգմանէր) րը» (Հ£ 2)• - Ոչ, իր ի տալեր էն ը ա յնքան զօ քաղուած է այդ յօդուածը՝. Պատ­ Զարեանի հասցէին օտար շրջա րաւոր չէ, գրելու ել տպագրոլելու նակներու այս արձագանգը բանա­ ճառը այն է՝ ինչպէս հեղինակը գը համար՝ կ'ըս է ներո ղա միտ ժպիտով սիրական հետաքրքրութիւն պիտի րած էր «Նաւը լերան վրայ» ի Պ"Ա~ թբնի հրատարակութեան յւսռսւԼա- մը» 7 : ներկայացնէր ՝ ծթէ անոր փաստա Ահաւասիկ խնդրայա ր ո յg պնդո ւմ բանին մէջ՝ որ «վէպը մեծ մասամբ g ի հ իմնա ւո րո ւմը կարելի ԸԷԼա Ը ՚ ձ՚ը եւս՝ որուն մէկ տա ր բերա կը նո՜ լ գացած եւ գրուած էր այս պատե­ Արդեօք §7)ամեայ Ա- Ա արեանի J ի ր էն վկայա կոչուած էր 1983/' JnL-~ չո գութ իւն ը իրեն դալաճանա ծ էր րազմից առաջ եւ պիտի հ րատա րսւկչա գրո լթ եան մէջ Լ((Աառաջ»] 8; լէբ իտալերէն թա ր գման ո ւթ եա մբ ՝ կամ յօդոլածագի րը թերացած է ս' պե"^ թու րգման ութիւնը ա րդէն հրա­ եթէ 4թրջին վայրկեանին այն երկրի նոր խօս քեր ր ա րձանա գր ե լո լ ա տա րա կելի էր ըստ 1943/ր յառաջա­ ի չի,անութ իւննե ր ր արգելք չբանդիտեն : բան ին ՝ որուն էք ա ռուկեան ծանօթ ստնա յ ին?> 3 : էր, քանի որ 1945/,ե վէպը գրախօ՜ Այ ս տեղեկութիւնը աւելէ յստա «ՆԱՒԸ ԼԵՐԱՆ ՎՐԱՅ»Ի Անհասկնալի է՝ թէ ինչ կացած է այլ աղբիւրի ր մէջո ցաւ, սած էր ԻՏԱԼԵՐԷՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԻՒՆԸ պէս ան կրնա յ անտեսած ԸԷԼալ ա յս որուն հ իմ\քը գարձեալ իէարեանը ճիչդ է , որ «Նաւը լերան վրայ» պէտք է ըլլար։ Ա էմոն Վրացեանէ փաստը' 1947ին ՝ !970/'î» թէ 1983՜՜ վէպը թարգման ո ւած էր իտալերէ խմրագրա ծ ((Հայրենիք» տա րեգի ր~ ին , եւ առանց քննական ան գր ա դա րնէ եւ նոյնիսկ՝ ըստ լրատուու­ քր 1944/րե Լ"JO ընծայեց անստորա­ ձի մ էջբերել իր Լսօսա կից ին ըսածը։ թեան հրատարակուած*, Մեր գիր կարճ գրութիւն մը' վէպին հա­ Եթէ } անշուշտ , էր յէ շո ղո ւթ է ւն ը յերէ"), հ րատարա կութեան առի թով՝ էրեն դաւաճանած չէր նոյնպէս եւ. տրամադրութեան տակ ունինք Հը նման բան այդ ձեւակերպումով ըս~ ռոմի «Cronache» թերթին անթո լա­ ո ր կը հաղո րդէ ր հետեւեալը՝լած չէր։ թերեւս թագուտէ Îjui> կի ր յօդո լածի մը կտրօն ը Զարեւս նա գար եան իտալերէն թա րգմահու <(Կ ոստ ան թարեան տպագրութեան նի նուի րուած կենսագրական հա­ մառօտ ակնարկով՝ գոր Վորրատօ համար պատրաստ ու՛հի քանի մ ր թեան մէջ ի րապէս գործօն դեր խա­ երկարաչոլնչ գործեր՝ որոնցմէ ղացած էր, ինչ որ Օր մը կրնայ բա­ ԱրճենԼ։ այսպէս !լ եղրափակէր • «Ora di Costante Zarian viene pubbli- մին' Նաւբ Լերան Վթաւ- թարգ­ ցայայտուիլ՝ բայց ո՛ չ թէ !947^և, cato per la prima volta un capolavoro : մանուած է իտալերէնի եւ պիտի այլ 1943£ե առաջ՝. Ա յստեղ տեղին է անդրադառնա լ 'La nave sulla montagna’, nelle nitide հրատարակուէր Իտա լիոյ ժէջ՝ eleganti collezioni Tosi. Questo annun- իտալական մեծ հրատարակչական ԶարեանԼ, օ րա գրո ւթեն էն որո} տո­ zio basta da sè ad attrarre l’attenzione տան մր կողմէ՝. Վերջին պահուն՝ ղերու՝. Նո յեմբե ր 1957/'ե , 3) լո բա՛հս dei lettori italiani su di un’ opéra des- սակայն՝ իտալական կառավա բու­ պտոյտի մը ընթացքին ՝ երկրորդ tinata ad un esito Iibrario notevolissimo. թիւն ր արգիլած է վէպին հրատա­ կինը' 3) բա՛հ սի ս՚հ ու ի^քը, երեկոյ Ma délia ’Nave sulla montagna’ ci occu՜ րակութիւնը այն պատճառաբանու­ մր ա՚հցուցած էին բարեկամի մը perremo ancora» 2. թեամբ՝ թէ անոր մէջ կան թուր­ 3) լո րան ս ապրող ամերիկացի վիպա­ քիս յ համար աննպաստ բաներ՝. 'Րու­ սան Զարլզ Մի ԼԱ ի մօտ (1914 ՜ {((Այժմ (? ոստան թարեանէն առա­ ղտ քա կան նոյն պատճառաբանու­ 1975) ջին անգամ Ը_էյ_աԼոլԼ հրատարակ «ք/*իլր [SIC] , որի աղ մուկ հանած թեամբ ՝ ինչպէս յայտնի է ՝ գլուխ •֊ած է գլուԼս գործոց մը' "Նաւը լե՜ ԴՒԸԸԸ (Վէպ^> Հարաւային Ամերիկ­ չեկաւ եւ 3)՝ Վէրֆէ/ի «Աուսա Դ-Ա1֊ րան վրայ", թ ոսի վայելչագեղ մա­ ՜Սյ»ի շարժապատկերի վերածումը» : եան կեանքի մասին է՝ (հԱղեքսան՜ տենաշարով : Այս յայտարարութիւ­ Համադրելով բո լո ր տեղեկու֊ դրրեաններ» կոէւած կարծեմ՝ մի նը ինքնին կը բաւէ իտալացի ըն­ ԿՈՍՏԱՆ ՋԱՐեԱՆ. ՍՈԻՍՈԼԻՆԻ եհ ՅԱՐԱԿԻՑ ԱՌԱՍՊԺԼՆեՐ C.C.P. Parla 15069-82 E 84* ANNEE — N° 22-131 երկու տարի առաջ աղմուկ է հանել՝ եը չորս զաւակներով եւ գո րծուն եայ կնոջ հետ ահա ի հինգ տարուց ի վեր ապրում է Արնոյի ափերին ï Վերին աստիճան ’Լրլս,յԼ՚" մարդ է՝ տաղանդաւոր՝ բայց ամերիկեան մտային զարգացումով՝ էյառ, կա~ թոէիկ է , ֆրանսատեաց եւ սիրուձ է մանաւանդ պատմութիւնը» W : Արդ՝ Միլս անդրադարձած էր ((Նաւը լերան վրայ» ին՝ կ աւելցնէ Զա րեան ՝- <(Շ ա տ հետաքրքի ր բա­ ներ ասաց "Նաւի" մասին՝ որ ըստ իրեն "մոգական" գիրք է՛՝ Ե ին ը եր­ կայն նամակ դրած է ին չ՜ո ր ամե֊ րիկԼեան] հրատարակիչի՝ որը պի՜ տԼ, ձեզ դրի" • ' •» 11 : Ակնյայտ է՝ որ ամերէկացէ վէպասանը կարգացած ԷՐ էւոալե րէն անտէ պ թա րգմ անու­ թէ ւ.նը եւ. էր դատումները հէմնտծ անոր վրայ՝. Աակայն՝ ոչինչ գի տենք էնո ջ՝ Մ ա ր կր ի թ Մ ի լս ի դրած նամա կին հետեւանքներուն մասինՈ՝. թարգմանութեան անտիպ մնա­ ցած ըլլալՈլ- ԷԸս՚ցոլցէԼ փաստ է Լ՚~ տալաց ի գրաքննադատ Փաօլօ Փ ա ր~ տոյի 1968^ երկարաշոլնչ՝ յօդուա­ ծը ազդային ((.փակ» մշակոյթներուն մասին՝ իբրեւ հիմք ընդունելով ((Տատրադոմի հարսը»ի փիրայր Ն ալպ ան տ եան ի իտալերէն նորալարտ թարգմանոլթիւնր {նոյնպէս անտիպ մնացած ՝ որքան գիտենք] ՝ Որ որեւէ տեղ չէ ակնարկած <(Նա՜ >֊ը»ի իտալերէն հ րա տա րա կութեան գո յոլթեան : Հետեւաբար ՝ անկարելի է որ լոյս չտեսած իտալերէն թարգմանու­ իքիւնը օտար չրջանակներոլ ((մեծ արձագանգ»ին արժանացած ԸԱաԲ եւ՝ աւելցնենք՝ այգ արձագանգնե­ րուն մասին տող մը անդամ չգրոլէր հոպ մամուլին մէջ՝. Որպէս եզրափակում՝ կարժէ նը շե լ ՝ որ համացանցա յին պրսլտոլմ ով ստո լզեցինք Զարեանի «La nave sulla montagna»/, չգոյութիւնը Իտալիոյ գլխաւոր' 3) ի րենց է ի եւ Հռոմի ազգա յին կե դր ոն ա կան մ ա տ են ա դա­ րաններուն մէջ՝. Րայց գտանք մա­ կեդոնացի ականաւոր արձակագիր Պորիս Վիչինսկիի դիրքի ժը թարդ՜ մանութիւնր «La nave sulla mon tagna», լոյս տեսած 1991/'ե. • • : «ԵՐԵՓ՜ ԵՐԳԵՐ»Ը ԵԻ ՄՈԻՍՈԼԻՆԻԻ ԿԱՐԾԵՑԵԱԼ ՅՕԴՈՒԱԾԸ Ւ սկզբանէ յայտնենք՝ թէ Զար­ եան 50 էջնոց ((Առաջին երդը» անու­ նով պոէմ չունի՝. Ամենայն հաւա­ նականութեամբ՝ Լսօսքը կը վերա­ բերի ((Երեք երգեր ասելու համար ՎԻւտ ը ^րևրի վիշաը երկնքի» գործին՝ որ 19!G/'h fnJ“ տեսած էր վաղամեռիկ գրագէտ ճովաննԼ, Ա՜ լե սա՛հս, րօ թոսսյի (1889-1917) իտալերէն թարգմանութեամբ™ {առանճին հրատարակութիւն 1920/'ե եւ 1930/րե) , եւ միայն lOSl/'h հայե­ րէն բնագրով' Վիէննայի մէջ՝. Իտալերէն թա րգմանո լթ իլն ը ար­ ժանացաւ մամուլի ել դրական }Ըր~ ջանաէլներու գնահատանքի՛), '.Ա ա յա­ նի է ՝ րստ Զա րեան ի 1916/ր ել 1929/' նամակներու, Որ ֆրանսերէն՝ անգլեբ էն եւ լեհերէն թարգմանութիւն՜ ներ եղած են' մասնս։կի կամ ամ­ բողջական՝ որոնցմէ ո չ մէկուն զբ­ րաւոր հետքին հանգ.իւղած ենք ցարդ՝. !929£ï, ետք այդ թարգմա- er* Fonds A.R.A.M Էջ 2, Կիրակի, Փետրուար 1, 2009 նութքււններյււկ, յք, շա ս» ա կռ t d ե ալ բացակայ է 15 : ք)ւ.րեմն ՝ վեյ լեզու ներոլ. թարգմանուիլը d ինչ d էկ կողմէ չափազանցուած է՝ միւս կողմէ անհետեւանք է՝ քանի որ ե֊ թէ թարգմանութիւնները [nJu տե­ սած չ են շ անոնց աղգեց ութիւնը կր մնա յ ան չօ շա փ ելի : «Xմ ան գր ա ղա ռն անք Ա. ՊՀլեանի յօդուածին երկրորդ յիշատա֊ կումի մը՝ որուն ընկե բացած է աղ՜ բիւրի վկայակոչում մը՛". Այսուհաեդ.երձ ՝ այս յիշատա կումը եւս՝ կր կա բծենք ՝ վաւերականութեան պա­ կաս եր մատնէ*-* «Այդ մամանակ Հռոմի մէջ JnJu տեսնող ամենատարածուն օրա թեր՜ թին խմբաղիրր Պ էնիթօ Մ ո լս ո լին ին էր- Ան բոնատէրևրուն մ ԷՀ ամենաղւս րդւսգած դէմքն էր ել կւսրգւս լէ ես։ք վերո յ ի շեալ գո րծըy պանծար f/ուղ զայն ել գրեգ օրա թե րթին մ ԷՀ • «Ես պէտք չունիմ ծ՜անօթագնե/ո։ աշխարհին, թէ y եղան֊ է անցեալին պատմական երկիր մը՝ "[՛ Հռոմի կայսրութեան միակ հակառակորդն էր եւ. կր կոչուէր Արմ էն իա : Ամէն սլարա գա լի , վերիվայրումներով երկու գա ր անգաւ. Հայաստանր խ ո ր աա կոլե գ ա լ եւ դարձաւ ա լու­ ղակներու՝ գոդ ե րա , թ'աթարհե~ րու y Աելճոլքներոլ ոաքի կոխան։ Աա լգ ա յս Հա լ ա ս ա ան ր վե գ անդ.ամ չէ , 60 անդ ամ նահատա կուևգալ ե։ նորէն վերածնած է ւի ի ւն ի կի նմ ան : Ալս ազգը y որ գ ի րու.գան է աշխար­ հով մէկ Եւ եթէ տուած- է Ե- Զար~ եանի նման '1;Ըր"1'ւ "Ը զաբմագոլգած է եւրոպական գրա կան աշխար­ հը Ւր գործ՜երով y ա յս աղգր մեոն ի ր ՝ կր յա րտտեւէ եւ տ շխա ը՛հ կր տեսնէ ՝ որ ան նա խկին ղու րե րու փառքը կր վե րա կան ղնէ» ( թարց֊ մանուած' Զօպան ե ան ի "ԱՀեա հ իտ1՛ պարբերաթերթէն}» : Ս ուս ո լինի խմ բա գրած էր իր իմնած «Il Popolo d Itclliâ» օ րա թեր՜ թը 1914^ եւ 1922// միջեւ' մինչեւ իշխսւնոլթեան գլուխ անցնիլը : «վերոյիշեա լ գործը» խօսքր կր վերաբերի՝ ուրեմն ՝ «Երեք երղե~ ր»ոլ իտալերէն թարգմանութեան : Ան լո յս տեսած էր Լս* Ափեգի ա հ ը~ րտ տա րակուոդ «I EfOICa» հանդէս իե որ նախաձեռնած էր Ա* Աշ­ խարհամարտի նահատակ մռղո՜ վուրգներուն նուի րո ւած յատուկ թիւ երու հրատարակութեան (Պել միտ՝ Ա ե րպ իա } Հայաստան ել. Լե՜' •.ասաան} : Ա եր ձեռքի տակ ut նինք «Il Popolo dïtalia»^ անգրաէլարձլէ, որ լոյս տեսած' է Օգոստոս 1916^ե՝ «Հայաստանի համար» վեր­ նագրով։ Ա tu կա խ y ալս անգրադարձը անստորագիր է։ Աարտ 11, 1 929/»ե Արչակ Չօպանեանին ոլդդր~ լած՜ նամակի մը մԷՀ, նոյն ինք՝!։ {Էարեանբ յ ի շած է ր հետեւեա լր «"Il Popolo d’Italia"?/, որ այն մա մ տնակ խմբագրում էր ինքը Ա ոլun լինին y գրեգ որ վերՀին տարինե­ րին լո յս տեսած՜ բան ա ս տ ե ղծա կան գրքերիդ "Արեք երգե րր" ամ էնա բ՜ մ է քաւորն է Ել որ մի ադգ որ այդ­ պիսի րանաստեզծոլթիլններ ունի արմանի է իր ճակատագր ի տ էրր դաոնալու եր. այլն» Խ : էյկատենք ՝ որ Զարեանր չէր պրն'~ գած ՝ թէ Մ ուս ո լին ի յօդո լածին հե ՜ գինակն էր։ Այդ նամակէն քաղ ո լա~ ծարար թերթին խօսքե ր ր արեւմր՜ տահալերէնի վերածելով y Զօպանեան ղանոնք յիշած էր «Տ աս։ րագո՜ մի հ։սրսր»ի իր գրախօսականին ,ր y առտնգ Աուսոլինիի վերադրրա մի •՜ « "fy փօփօլօ տ՚՚Իտալիա՛՛ն, որուն խմբագիրն ա լն ատեն նոյն ինքն Ա ուսս լինին էր y գրեգ y իմէ "1ԼերՀին տարիներուն /"J" տեսած բանաստեղծէս կան գրքերէն Երեք երգը տ մէնէն արմ՜է քաւ որն է՝ եւ թէ աղդ մր> որ այգպիսի բանաստեղծ ներ ուն ի y արմ՜անի է իր ճակատէս՜ դրի ‘ոէր դառնա լու11» 17 : Աայգ երեսուն տարի Ետք y Ա ի։ղանդ. թ'աշ~ «eԱռաջ ֊ միտ* ճեան այդ վերագրումը կատա րած է Ը 1 ՛"Jլ՚ովէէ։խե լով սակայն խօս~ քր.- «(իամանակին Մուս ո լինին ր~ սած է- "Հայ մոդովուրգը մեծ ՛ողդ է, քունի Որ {Հարևանի հման բանաս­ տեղծ' ունի՛՛» 18 : ՒնչպԷս պիտի տես նենք, նա խա գա ս ութեան այդ բ՛ո՜՜ 'հ տձեւս ւմ ը ճիշգ չէ : Արղարել , թերթը {Հարեանի վի պեբգին մասին գրած էր հեաեւոա " լըՀ«//, լս օրերուն •հրատարակուած է Հա յաստանի նո լի րո ւած հատորը , որ կը կազմէ քնարական հաւաքա­ ծոյ մր այղ ազգին փառքերուն եւ վիշտերուն y զոր թուրքերը գար՜ ձուգած' են ամենագմ֊բախար} գա­ րաւ որ անյիշատակէլի հրէշային ՛Ա­ ւերներու եւ չարչարանքներու րն~ թագքին : Ան կր մնայ տա կալին լա տինական քաղաքակրթութեան ան­ ընկճելի ււլսւտոլալէը} այ" " Արեւեբ՜ ետն հռոմ Էագ իներուն" կողմ է բարձրա գ ած՝ ասիական ներխումող բար­ բարոսութեան ’է էմ : Տեսակ մր սի բով առլգուն նախերգանք մըն է y "— րուն կր յս,Հոր՚ւէ Եոստան {էարեանի մեծ ու ամբ ո ղՀա կան վիպերգ մը y հայերէնէ թարգմանուած Ալե~ ո անտրօ իէոսոյի կո զմէ՝ ՛Երեք եր ղե՜ր ասելու համար վիշտերը երկրի եւ 'ԼՒ{տ^1'Ը երկնքի" 19 : Ա վ որ չի ճանչնար Հայաստանն ու իր մա րտ ի ր ո ս ո ւթե ան պաամութիւնր} եւ ղալն չի տեսն եր եթէ ոչ fi բրել տե աււկ մր ստրէոլհքյ որ մէ ասեղը հա ճոյքով կը պեղէ զփ^՚րր խենէշօրէն ղ թավգնող արիւնը —եւ. ոչ ալ գիտէ թէ իս որո ւնկ մտածումjr ու դեղ ետՒ'ւ էոյս ի /Հ*նչ գետ է Հ/յսյ ւղա տմո ւթ է ւն ր ՝ որ գեր ա ղան g օ ր է ե fi ր բանաստեղծոլթեամր ու f/ր փ ւքյսոփայութեամր կր մրցի Արեւ՜ մրտեան Ե ւրո պա յի ամէնէն հ ա~ րուստներուն հ ետ~ ՝ պիտի սքանչանայ ա րր միսաքրկ վիպերգին առնա­ նա կան կազմութեան ՝ յրյացքՒ ու՜՜ մ՜եղ լայնութեան ՝ տյ : i'ttf ան ել ղ ր~ րաւ իչերա մ՜շս ա կան ո ւթե ան վրայ ՝ ո> րո ղո ւթեամ ր ու. սիրով թ ան կա­ գին գարձած թոյ ր գմանո ւթեան մր ՒՒ սա ստո լերին րնգմէՀէն , կր զգանք ու կը ներհ ա յՒնԸ սկղրնակա^ր ամբողջ նրբութիւն ր : «î'H կը սքան չան անք Լ1 ut ա լա գ ի ՜ ներս y որ սնած ենք մ՜ամարհակի րն ՜ թագքի'հ 'Լենետ ի կի Աուրբ ‘Լազար կզղիիւ հայկական քա ր ո դչո ։ թ ե ա՛հ հ րա շա գո րծ օճաիսով ( սր կ՚ապրի իլ։ հողին ընգեբքէչն քաղուած- սրտի մր պէս ու անոր հրակէզ կշռո յթը կր շարուել ակէ պս/հեյ մեր հողի!/ վրաչ *, * որ տեսած ենք ծնո ւնգն ՈՏ աշխատանքը հայկական գաղութթե եւ յանձնախո ւմրին մեր երկրքՀհ մէջ*, գիտենք թԼ ի^յչ մաքուր երա՜ և1Տ i‘ltSb Z//'dU մ՜ողովոլրգին բա­ նաստեղծութիւնը եւ կր հասկնանք թէ գեղեցկութեան եւ մտածումի ե ^չ գանձեր ան պիտի մատուցէ ր նո ր քաղաքակրթութեան եթէ քա~ ռանդա մ գա շինք ր որո շէր խրքա^ կէսն բքրտ լուծէն խ լեյ զայն եւ ա՜ զատութիւն տղա րդեւել : Ա ա րղի կ որոնք Պ ոստան Qm րեանի նման բա­ նաստեղծներ ունին՝ հասուն են ի՜ րենց ճակատագիրը տնօրինելու համար : Ջենք ամփոփեր իր գործ ը y ղ"C միւս կողմէ կարելի չէ ամփոփել։ {Էայն կր նշենք սիրողներուն հա­ մար y որոնք պիտի կարենան ղա J1’ ըմբոշխնել " թէ րո յ իքա"յ ի գեղեգիկ հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւթ ե ան մ ԷՀ։ որ զար գա րոլած է ոլմեղ ե րեւա կա յո լ ~ թեամբ օմտ ո լած երիտասա րգ "եր՜ կտրիչի մր է- Փրամփոլինիի փո~ րա գրո լթ իւններո վ y եւ ուրիշ փո՜ րագրիչի մր' Ա. Պարթո լիի սկրզբ՜ նատառերով} ել պիտի կարենան շա ,ո ուրիշ է Հեր ել բազմաթիւ այլ գեղեգիկ բաներ տեսնել հատորին ■րէՀ։ որոնք տեղի անձկութեան պատճառով չեն ք կրնա ր նշե/» 21 = Ւն չօլէս կարելի է ն շմա րե լ Ա ու՜ սոլինիի վծրագրուած պարբերոլթեան նմանող տողեր չկան այս եւ արուեստ» տեղ։ «Անահ իա» ի մ ԷՀ նման պար­ բերութիւն կամ վերագրում գո­ յութիւն չունի, ըստ մեր ստուգու մին։ Պիտի եզրակացնէ ինք y որ եթկ ի րալամբ Մ ոլսո լինի գրած [՛ էէաԸ այ ւլ. յօվոլածր , պատճառ թլտ ր , որ քսան տա րի ետք ^արեանի ‘j Լ պին հ րա տա րակո ւթիւնր ա րգի լ՜ ւէր Ւաալիոյ սէՀ։ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՍԱՐԵԱՆԷՆ ԱՆՏԻՊ ՆԱՍ*ԱԿ ՄԸ Որպէ ս յաւելուածական նիւթ , կարմէ նշե^ որ Անգրանիկ Աար եան նամակագրական կապ ունւե գած է Եոստան {էարեանի ^եա։ Ար գար եւ y Երեւանի Ե զի չէ {Հարենգ Գրականութեան եւ Արուեստի խանդարանի ա րխիւներուն մէջ պու> պանոլած է ուղղուած նամակ մը՝ զո ր նոյնութեամբ կր հրատարակենք ստորեւ ՜՜ : ---\յամա կին շա րմառիթ ը 1.946//'/ յարեան ի խմբա գըութեամր Նխ Եորք LnJu տեսած ՀԱրմիեիը՚է վ^ուորթրրլի» հայագիտական, անդլերէն Հ անգէս ին հ րա տա րա կու՜ թիւնն էր։ Նամակը շահեկան է^ ո~ րովհետեւ յարեան ի գո րծեբուն ի՛ րան ահ այ րն կալո ւմն եր ո ւն կ^ անդ­ րադառնա յ • օ րինակ, !լր յիշէ «Տ ա տրագոմի հարսր»ի գրա կա՛հ գատավա րոլթիւններ որոնք տարածուած երեւոյթ մրն էին 1930֊ ական թուականներէն ի վփր 1!փթո~ քի տա ր րե ր գօտիներու մէՀ.- ԱրաւլսւՕ _ Իթան 3 Հոկսւեմրհր 1916 Պր- Կոսսւսւն Զարկան Նիւ Եորք Աեծսւյարգ Պալան, Կարն ժամանակ աււաջ, Թեհրան հղաժ ժամանակս, ծանօթ թսւնսւս սմյղծ Գասօնէիյյ 23 լսեցի , որ վերջերս սկսել է լոյս աեսնել Հայ Ա֊ մերիէեան Մշակութային Միու­ թեան գրական հանդէսը Armenian Quarterly իւ՚որագրով եւ որ կարեւորն է Ջեր իռքրադրութ-եամթ 24: Մեծա սլէս ուրախացայ, մտածելով որ Armenian QuarterlyO, Հայ արդար դատի համար ստանձնել է մեծ մի պարտականութիւն եւ հաւատացած եմ մեծ յաջողութիւն պիտի ունե­ նաք, ոչ երկար ժամանակում: Արդ, ցանկութիւնս է թաժասորդագրուել Ջեր Armenian Quarterlyուն, խնդրելով ինձ աււամել աոա­ ջին իսկ հասարից, ինչպէս նաեւ րաժանորդագրութեան պայմաննե­ րը, որպէսզի իսկոյն րաժանորդագինր փոխադրեմ Ջեզ: Պիաի նշեմ նմանապէս, որ տեղիս Հայ Գաղութի մեծագոյն մասը անգլիագէտներ են եւ վստահ եմ շատերը պիտի րաժանորդագրուեն, երր տեսնեն մէկ օրինակ Quarteriyուց ֊Նամանաւանդ Ջեր փայլուն անունը եւ մեծ համբաւը ծանօթ է ամէն Հալի: Եթր խօսք կը լինի գր_ րականութեան շուրջ, անմիջապէո ամէնը խոր հիացումով ու պաշտա­ մունքով Ջես անունը կո յիշեն եւ Ջեր գործերը _ «ճամբորդն եւ իր նամթան» 25, «Երկիրներ եւ Ատո­ ւածներ», «Րանկօօսլը եւ Մամութի ոսկոր ները», « Տ ատրա գոմի հար­ սը», եւլն - : Չմոոանսւմ յիշել որ վերջինը այստեղ գրւսկան դատի է դրուել երկու անգամ : Տեվ-տեղ կարդացինք ու լսեցինք Զեր վերջին եւ ամենսւհոյակապ հա­ մարուած երկի - "Նաւը լ երան վրայ"ի մասին: Բոլորքը] թորուած ան­ համբերութեամբ կը սպասեն աոա­ ջին օրինակին 26 : Խնդրում եմ ար­ ժէքը գրել մեգ: Կարօտ ենք որեւէ փշրանքի, որ կամ Զեր անունը, կաւ! Ջեր դրոշմը կր կրի իր վրայ: Իսկ այն ակնա­ ծանքը որ ես եւք կրում Զեր արուես­ տի եւ Ջեր գրական դպրոցի դիմաց, չեմ կրում Մեսրոպեան տաոերի գիւտից մինչեւ մեր ներկայ օրերի ռեւէ հալ գրող [ի]: Խորհն յարգանքներով՝ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՍԱՐ ԵԱՆ Հասցէս. • ANDRANIK SARIAN C/O ANGLOIRANIAN OIL WIRELESS STATION ABADAN (IRAN) CO. LTD. Արդեօք Ջ rts րեան պա տ ա ս խ անւս ծ է Ա» Սարեանթհ։ Պ՝ուցէ լոսանճըլըսա ընտ կ գրորԼը b P արխ b'՜^1 ^՚['ո մէջ ւդահած ԸէԼա J ա,քԳ պաաասխանր ՝ եթէ ան դ ո յո ւ թիւ^ւ ուեեցած է : ՎԱՐԳԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ Նիւ ճըլպի (1) Արօ Պէլեան ՝ «Հանդիպում Անդ­ րանիկ Ա արեանի հ եա^չ ՝ 3ûl!ltUl£ ՝ 24 Աեպ_ աեմքեր 2008 ? ^՜Ց {յետայսոլ այս յօգուա&ին էջաթիւերը կը յիշենք շա՝ըադլտանքին ,րէ9) : Տե՛ ո նաեւ տարբերակը [մեղ հետաքրքրոց սլարբեր ո ւթի ւնն եր ու խ զո ւա կան աննշա^ ,ի ո ւի ոիտ ւթի ւնն եր<ո>վ}Հ «Հսւճեչի հանդիպում գրող Անդրանիկ Ա արեանի հետ»՝ ՕքԼ շ 4 Հ ո կտեմբեր 3008, էջ 14 : (2) Corrado Argegni, «Un grande scrittore armeno : Costanite Zarian» Cronache, anno II, n. 3, p. 3: Թերթին հրատար ա կո ւթ ե ան թուականը ճշդելու մեր ւիորձել, ը ցարդ արդիւնք տուած չեն : (3) Տե'ււ . փոստան Հէարեան ՝ l/Ull-Jl jbpuifi վրայ շ Պոսթըն՝ 1943 շ էջ 9 : (i) Հ^սսսէէս՚ե Զարեան՝» y ՀսւյբեՕքւք ւոսփեգիբք», Պոսթըն, 1944, ԷՀ 236: «(/՞ուսա Տաղ»ի աըգիլումը, կը վերաբերի , ինչպէս յսրյտնի է, խոլրքիոյ դրդու­ մով 1934-1938/' ՝ամերիկեան պետական յաՀոգ ճն\չումին ՀյՄ եթրօ Աոչտուին Մ է՜ յըր» ընկերութեան վրայ , որպէսզի Հար֊ մ՜անկարը չիրականանար (տե՛ս, \ahram Shemmasian, «Literature, Film and Geno. eide Déniai : The Case of Franz Werfel’s The Forty Days of Musa Dagh», in Barlow Der Mugrdechian (ed.), Betzveen Paris and Fresno : Armenian Studies in Honor of Dickran Kouymjian, Costa Mesa (Ca.), 2008, p. 555-567, հմմա. Արբի Եովհաննիսեան y մի/ ար<Ւարուեստի ճամ. բով», Յաււաջ-Միսւք եւ Արուեստ, 8ուն՚]ար 2008 , ԷՀ 4) : (5) վարդան Աատթէոսեան էյՈԱտտՍ Զարեաէփ շոլոջ , Անթիլիաս, 1998, էջ 371, 395 : (6) ^ակնարկէ «Երեք երգեր • • •»ուև ՝ որ սակայն՝ ինքնագիր չէր* (7) Անդրանիկ \քա՝ռուկեան ՝ «իՒւսգոլ.. հի Հք\ահնադար» ՝ Ն^յԻթիշ 8 Աարտ 3970 շ էջ 4: (8) Անդրանիկ \մառուկեան՝ IPbô’lj’j Jjl, Պէյըութ ՝ 1992 , էջ 288 : (9) Անդրանիկ Ծառուկեան ՝ «Նա*֊ր լե- եւ. .. մխ-սԱՆրը , րան վրայ • Եոստան Զարեան» t Նափրի, Հոկտեմբեր 1945 շ էջ 95~100 : (10) Եոս(տան Զարեան՝ «Լյաւատօմար» ՝ շ 2 շ 1994 ( հմմտ . Նոյն ՝ ՆաՆաււա-. մաթ, Երեււմն ՝ 1999 , էջ 526) : (11) Մ ականունին գրելաձեւր (Mills) Ճշդուած է մեր կողմէ յ Միլս ու իր ընտա­ նիքը արդէն չորանս ապրած էին 1936՜ 1945/rîr եւ հնարաւոր է՝ Որ այդ շրջանին ծանօթացած Ը11այէն Զաթեանի հետ*. Տիշեալ վէպը «The Alexandrians : A No­ vell on the South» շ լոյս տեսած էր 1952ին եւ ընդգրկուած' «Նիւ Եորք թայմղ»ի պէսթ-սէլլըշ2»ձ^ ու ցսւնկին մէջ* Զաբուս­ նի ակնարկութիւնը կրնայ շփոթի մատ­ նել՝ եթէ «Հարաւային Ամերիկեան»ը հասկցուի իբրեւ Հարաւա յին Ամերիկայի վերաբերեալ՝ սակայն ան կը վերաբերի Աիացեալ Նա հ ան գներ ո ւ հարաւին՝. Եեգ~" ըոնակա^ տիպարի մը կեանքին ընդմէ֊ ջէն շ վէպը նուի րուած է Աի լսի ծննդա^ վայբին ճորճիս, նահւսնդե Աչեքսանտ[փա քաղաքի պլԱտմութեան : (12) Աիլոի արիւիլը կը գտնուի Հիւսի­ սս՛ յթե Գարոլայնայի < ամաչս արանի ձեռադիրներու րամնին մէջ*. Ա ակայն ՝ հոն պահուած թղթածրա րներ ր Զարեանի հետ կապուա՝ե որեւէ նիւթ չեն պարունակեր ՝ ըստ րսոենի հետ մեր վարած թղթակցու­ թեան (Նոյեմբեր 2008) : (13) Paolo Pardo, «Un poema contenr poraneo armenio e il probleana delile culture nazionali ’chiuse’», Rassegna Sovietica, Gennaio-Marzo 1968, p. 11-27. (14) Ւր մահս,խօսականին համար , տե՛ս Fonds A.R.A.M -< 8 Ա Ռ Ա Ջ - Մ Ի Տ f ԵՒ ՍՏԱՆԱՅԻ ՀԱՅԵՐԸ. fi9 Հը համարէին գաղթականներուն ազգայնականներու ԱՆՅԱՐԻՐ ԻՒՐԱՅԱՏՈԻԿ ԻՆՔՆՈՒԹԻ՞ՒՆ ՄԸ Սոյն գրութիւնը դասախօսութիւն մըն է, որ ներկայացուէրաւ անգլե. րէն Պոլսոյ Պոզազիչի համալսարսւ. նին մէջ տեղի ունեցած համագոս, մարի մը ընթացքին 2008 Նոյ . 2լ _ 22ին: Համագումարը կը կրէր "Ա_ աանայի ու իր տարածին ընկերային ե տնտեսական պատմութիւնը" խո_ րագիրը ու կազմակերպուած էր Հը1րանդ Տինք միջազգային հիմնարկին ու Պոդազիչի համալսարանին կող֊ մէ: :(։ x ‘է ալ՛ս։ խօս n ւթ եսւնս մ ե կն ս: Լլէ ա լ։ պիտի ընտրեմ Պէ յր՚՚ւթն Ոլ ՀալէՍ1Ը' 1-923ական թուականներուն'. Այս երկու. քա ղաքն ե ր ո ւն մ էջ ա յդ սւալւ ինե ր ուն ‘■.աստատոլտծ՛ էի'1' գաղթ ական ակտն քէմփեր , որոնց մէջ կ'ապրէին տ ա սնետ կ հ աղա րա՜ ւո ր Հմայեր բացարձակ մեծամասնու.թեամբ եա դումով Ատ անս։ լ ի նահանգէն' կ իլի կի տ յ էն : Հալ ժո­ ղովուրդի վերապրող հատու ածն էր ասիկա : Եր բաւէ ա չք մր նետ!, լ այգ տարիներու հայկական մամուլին վրայ Եւ պիտի անդրադառնանք թէ հայ պատասխանատուներ՝ հայկա­ կան կա զմ ա կերպո լթիլններ ի՛նչպի­ սի յոյսեր կասլայ է ին վերասլրող այս գաղթականութեան, ձեւով մը այս Զատուածն էր՝ որ պիտի ըլլար հայոլթետն վերածա ղկումին երտչթիքր՝ այս գաղթականներն է ին, որոնք պիտի ապացոլցէի՚լ, Ցեղաս­ պանութեան, ծրագրին ձախոզո ւ~ թիւն ը . ա յնա եղ հ ա ս տ ա տ ո ւ_ա ծ ո ր՜՜ բանողներու. հազարաւոր ե րովս ա՜­ ներն է ին ՝ որոնք պիաի րէէա Jին վե­ րածնած հա յո ւթեան ւ ա լա գո յն խո րհ րգանի շներ ր * J] էկ խօսքով գոյութիւն ունէր ամբո ղչ ոէթորիք , որ կապուած էր ազգա յի՛ւ, վե՜ րա կանգնումի ղարյափւս րին եւ n— րուն առարկան յա ա կապէս Ա՚Ը ա~ նանի ու. Աուրիոյ հայ գաղթական'' ներն է քՀն : Շ ա րմ՜ոլմը շատ արագ կր զարգա­ նայ եւ հետզհետէ կը սկսի նման իլ Հ^մշա կո ւ.թա յին յ ե ղա փ ոխ ո լ թ ե անյ> մր : Փ ա ս ա օ ր էն ՝ ա յգ մաման ա կն եր n լ ^LUJ պատասխանատուներուն պահտնջթ անցեալի՝ օսմանեան անց­ եալին հեԱ, բո լո ր կապերուն խզումն Կ" ստեղծումը՝ նոր կամ ինչպէս յաճախ կ"’ ըսուէ ր' «մաքուր» Հա~ յուն՝ որ զուրկ պիտի ըլլար թրքա կան ամէն տեսակի «Հ ե տ քեր էն» ՝ Հ֊ազգեցոլթիլններէն» : Աուրիոյ եւ Լիբանանի նման երկիրներու մէջ շարժումը անշուշտ չէր կրնա ր վ"։~ յե։ել պետական հաստատութիւն՜' ներոլ աջակցութիւնը՝ հետեւաբար I.V., «Giovanni Alessandro Rossa», Idea Nazionale, 5 aprile 1917. (15) Տեlu* U*՝luui թէոսեան փոստան Զտրեանի... ՝ էջ 138՜140 : (16) վարգան Մ ատ թէոսեան , Զջրհանի նամակներ ր 'Եթք երգե- ^ու Աէռիթոփչ y Հանդէս Ամսօրեայ ? 1-12 ? 1993, էջ 247: (17) Արշակ Q օսլան եան ՝ ր ոնի կ» ՝ Նոյեմբեր-Գեկաեմբեր 1930 , 107 : (18) fiիւղանգ թաշճեան , ոստան Զ'1սրեա՚ն, իր սերունդին վերջթ* ւմնփոքսարինելի ներկայացուրիչըջչ y ftïlljUlpp-- 25 Մսւյ՜սւ I960, էջ 2: (19) թառացի թար գմանո ւթft ւն իւուսլերէն վերնագրին'՛ «Tre canti per dire 1 dolori délia terra e i dolori dei cieli»: Հայերէն բնագրին՛ մէջ՝ Տա՛լ։ Է եդակի յ (20) ( ՅԼեգւի Հերանսա , Հ^վփչտ՚ը-» դար. գա տնակիցներուն կուսաստան') , ո- Իտալիան միացած էր Ապրիլ 1915՜ ftîr: (21) «Per l’Armenia, Il Popolo d’Italia, 8 agosto 1916. ԱՐՈՒԵՍՏ*- անիկս, կը տարուէր մամուլի ՝ կագ~ մ ա կեր պո ւթի լեն երո ւ ՝ եկեղեցիի I։ ամբով ; ^ՒՀՂ Ւ ^Հ էր առա ջա գրո ւածը՚. Հարցը ամփոփեմ քանի մը հիմ­ նական կէտերոլ մէջ՝. Առաջին հերթին կր պա հ ան (J ո լէ ր ամբողջական հրաժարումը թրքախօսութենէն ՝. Պէաք էր հրամ արի լ նաեւ թրքեր էն։ երգելէ ու նո յն լե~ ղուով երգեր ունկնդրելէ : Ան ըն դո լնելի կը հ ամարոլէր թրքական հա­ մա րու.ած երամշտական գործիքներոԼ- ^,ա յերոլ կոզմէ գործածում ը} ինչպէս էր պարագան ուտին ա էֆին՛՝ տարպոլքային ; Մերժուած էր թրքերէնով աղօթելը ու հայատառ թրքերէն, գրականութիւն գո րծ ածե­ լը : կ ա ո֊աջա ր կո լէ ր հայա ցումը թ րքերէն բառերով Հայերու մակա­ նուններուն*, *ԼյՈյն տարիներուն է՝ որ կր պահանջուէր Հայերէն հրա­ մարիչ ֆէսէն : «.Արի ւն ան եր կ ֆէսե1Տ խորագիրը ^լբոզ այրբ մամ անա կներու թերթի մը խմբագրա կաե ին։ ձ էջ կր կարդանք հետեւեա լ տո­ ղերը. «Հայեր' որոնք տարիներով ու դարերով թրքական տաժանակիր լուծին տակ տաոապեցան ու ի վեր­ ջոյ կոտորուեցան, տակաւին ինչ֊, պէ՜ս կը հանդուրժեն թրքոլթիւնը յիջեցնող կարմիր մնացորդի մը, որ "ֆէս" կը կոչուի» Պարզ է որ այստեղ ֆէսին, կա րմիր գո յն։ ը փո­ խաբերաբար կր նմ ան ց ո լէ բ ջա րգրւած Հայերու արեան գո յնին։ : Ըա յց վերադառնանք ազգայնա­ կան։ այս ոե թՈր րք ին, առարկայ ժո­ ղովուրդին' Ա ուրիո յ ոլ էի բանան ի հայ գաղթականութեան՝. Ւեչւգէս տեսանք՝ անոնք մ եծա մա սնու­ թեամբ Ատանայի տարածքէն։ Հա­ յեր էթ՛ ’• Ա յս պարզապէս կը նչա­ նա Հէք, որ անոնք իրենյց մեծամասնու թեամբ հակապատկերն է թ՛ ա յն Հայու տիպարին։՝ զոր հայ պատասի։ան։ատուն։ե ր յառաջադրէին ըս~ տեղծել ու աս։րածել գաղթական այս զանգուածին մէջ՝ Աեծամասնոլթեամբ թրքախօս էին ու թրքե­ րէն երդերու՝ շարք Հէներու ու արե­ ւելեան քէյֆի սեղանի երկրպագուներ , ասոնց վրայ Լլրնանք աւելցնել ա տանս։ ց իներո լ նկատմամբ ււրւրոր:՜ կան քլիշէ գազափա րնե ր ր ՝ ինչպէս Օրինակ ա տ ան ւս ց ին։ եբ ո ւն թուլու­ թիւն։ր դէպի օղին ու խաղամոլու­ թիւն։բ : Մէկ խօս քով ՝ այս PnLnf «թ եր ութիլնն եբուն» լոյ սին տակ՝ կրնանք հասկնաշ թէ ինչո' լ հա հ պատաս խան։ ատ ո ւնե ր այգ ժամu։~ 'եակնեբուն, պարղապէս գա լթակգսւ- (22) Պգականութեսսն եւ թանգարան , փոստան ֆոնտ , թիէ- 32 Î Արուեստի Հէարեանի (23) հմԼրսւմ *հաո.օնէ [Տաղգասարեան ՝ 1905-1974) իրս/ևահ\այ բանաստեղծդ *, (24) Այս հանգէսը բնգամ էնը երկու թիլով լոյս տեսած է*. Անոր մասին սրե՛ս* Մատթէոսեան^ կոսսւան Զաթեհւնի շուրջ , էջ 401-427 • տարբերակը' վերամշակուաե անգլերէն Vartan Matiossian, «The Beginnings of Armenian Studies in the United States: The Armenian Quarterly», in Der Mugrdechian (ed.), Between Paris and FresnOg p, 617-642. (25) Գրէի վրիպումով՝ խօսքը կը վե. րաբերի «Անցորդը եւ իր ճամբայտին : (26) Մարտ լ1 , 1947 թուակիր նամա, կով , <^Հսմյրենիքդի վարչական պատաս­ խանատուն' Արմէն Վահէ վէպին մասին կը յայանէր ՝ թէ ((^արււկա ստան րԱ1'կ[Լւած է վազոլ3 թէ՛ թերթերուն եւ թէ՛ գրախանութներում եւ անհատներս ւդ (ԳԱթ, փոստան Զարեանի ֆոնտ , թի-10ա) : Կիրակի , Փետրուար 1, 2009 , էջ 3 քէմփերոլ մէջ վարած կենցա֊ ԳԸ' Փ՛ոս տօրէն՝ հայ ղեկավար գէմ~ քՒրը գործ ունէին Ատանայի հա­ յութեան իւրայատոլկ տ ի սլա րին հետ՝ տիպար մը՝ որ պէտք է ըսել՝ շտտ մը գիծերով 1լը տարբերէր Օսմանեան կայսրութեան հայկա­ կան գաւառներու հայութեան։ տի­ պարէն՝. Տարօրինակ չէ որ օսման­ եան մ՜ա մ անա կա շրջան։ ին ՝ ինչպէս նաել յետագա յին՝ նոյն այս Հայե­ րը այլ գաւառներու իրենց հայրե­ նակիցն եր ո լ՚ղ կոզմէ արմանացած էին «ծպտեալ Թուրքեր» մակգիրին : Մէկ խօս քով՝ լուրջ աշխատանք կը պահանջէբ ատանոս ց ի վերապրող Հայերը «մտացածին։ հ ս։ մա քն։ք» ին («imagined community») բա ղկա ց ո ւյՒհ Հաբեւոր տարրերը դարձնել*, Աաաեայի Հա յերուն նկատմամբ ա,քս վերապահութիւնը, մ՛ան ալանդ հայ մտաւորական վերն ախ աւքյն կողմ է արտայայտուած վերապա­ հութիւնը ն կտա ե լք/ է օսմանեան մամանակա շրջանէն իսկ*. Թէ և. ճիշդ է որ Պոլիոէն ղիա ո ւած' գա լա ռն ու գաւառացի Հայը հայ գրականու­ թեան ու արուեստ ին գլխաւո ր utռա ր կան եր էն կը գառն ան ՄԹ՝ ւրարու վերջերէն սկսես։լ՝. Այսպէս օ~ րինաԼլ՝ «Ա եհեանւ» թերթն։ ու 'էտնՒՀլ Մ ար ո լման կր փառաբանէին հա յ շինա կանին կենցաղը ո մի­ տաս կը հ աւաքէ ր ու կը մշա Լլէ ր գա­ ւառս։ յին։ երգերն ու երամշտոլթիլեր՝ Պո լիս կը տ պո լէին գաւառ ի հա­ յութեան կապուած էթնոկրաֆիք գործեր՝ իսկ հ ա յ ֆէւո ա ք ին։ եր ո լն նաւի րուած երդերը խանդավառս։.— թեամբ Լլերգոլէին օսմանեան մայ­ րաքաղաքին մէջ : Հ'՝"՛.19 ՆէՒւՒՀՒան ։ ա[՚ԳՒ 11 անոն։ց ո ւշա գրո լթեն էն քաճախ ւլ֊ուրս կը մնար, սլարղ ա քն, պատճա­ ռով 5 Որ հ*^յ մաաւո րա կաններ ր շէ"~ ին գտներ 5 այստեղ^ այն ինչ որ Հը փափաքէիե տեսնե լ ու ապրիլ՝ Ան­ շուշտ Ատանայի նահանգին ձ՛է ջ կա­ յին բա ց աոո ։իԼիլ՚լ, եղող վայրեր՝ թե Հպէս Զկյթսմե կամ Հաճըն գիւ՜­ ղաքաղաքները. բայց այս երկու վայրերուն պարագայի՛ւ, աւելի շատ կարելի է ըսՒլ՝ որ անոնք օրէնքը հաստատող բա ցա ռո ւթի ւնն ե բն են : Փաստօրէն՝ ազգային ինքնութիւնը ամրապնդող խո րհ րգան ի շնե ը որո­ նող Տաք մտ ա լո ր ա կանը՝ ընգհանրապէս յուսաի։տբ կր մնար Ատա"եսւյի թրքախօս հայութեան պա րզած վիճակով., Այփ տարինե բու պոլսահայ մամուլը աւելի շակր գրէ Ատանայի Հայերու համայն­ քային հ աստատութիւններոլ. ան­ կազմակերպ վիճակին մասին՝ ա յնտեղ տիրող յոռի րա րքերու. մա՜­ սին • ա լքո լամո յո լթի լ՚յյ^յ ու. խաղա­ մոլութիւնը,, ինչպէս կը գրէին ա^ոնք։ \յոյն այս ւքերաւղահոլթիւնը նկատելի է այնտեղ առաքուած յե­ ղափոխական գործիչներուն^ կամ այնտեղ պաշտօնավարած կրօնա­ կան պատասխանատուներու մօտ*. Տեսնենք ՛Այս մասին՝ օրինակնե— րոլ րնգմէջէն : 1904 թուականին ՝ Ատանա f ի թե­ մի առաջն ո րգ կ^րնտրո լի JJ ուջ եԳ Աե րսրեան վա ր գա պետր : «Պաշտօնս ԳՒա փոխա գրած է միջավայր մր՝ ուր մ՜ողովոլրգն ոլ ես օտար ենք իբարու բա բքով՝ լեղոլով՝ նկոյրագրսվ եւ համոզումներով»՝ !լբ գրէ Մ ուշեղ վա րգա պես, իր օ րագի ր ին մէջ՝ Ատանա հասնելէն քանի մր օր ետք : Ան ստ իպո ւած է բ ա յստեդ թրըԼրէն քարոզել՝ ու իը առաջին քաբոզ ին պա ս։ բա ս տ ո ւթե ան առի­ թով կբ գրէ՝ «Ետրելի չէ եբելակա֊ fi!> թէ "[՛քա՛ն տառապեցա! ո։ լղ քտրոզր պատրաստելոլ 9ս։նքիս ՝ ո։, մանալանգ զայն խօսելու պահ ուս՝. Նախ որ լեզուն չէի սիրեր՝ յետոյ կատաղութիւն մը կը գգաJի հայ կո չուած մողովուրգի մը թուրքէրխւ քարոզել ստի սլո լած ր//ալուս(...)» 2 • Գարձեալ 1904 թուականին , Հա յ Ց եղափոխա կան ‘իաշնա կզութիւնը Ատանայի շրջան կը գրկէ իր հիմ­ նադիր անգամներ էն Ա իմոն Զա~ լար ե անը : Հոն գրեթէ մէկ տարի տեւս։}։ իր ըն գյ ա տա կեա յ գործոլն էութեան մասին Զա լա րեան Հը պատրաստէ երկար տեզեկագիր մը՝. Անոր եզրակացութեան միտք բա­ նին այն էր՝ որ Հիլիկի ան երբեք ալ պատրաստ չէ յ եզափ ոխո ւթեան : Իսկ ինչո՞ւ : Զւս՚-ԼԱրեան կ ր նշէ ա յսաեղի հայ բհակչոլթետն միատարր Հ Ր! !ա f ո լ փաս տ ր : p-ա f զ ասր։ ը կողքիւ՛ , իր ե զրա էլա ցո ւթ ի ւն ը հաստա­ տող տիձհական պատճառ կը բերէ տեղացի Հա յերուն թրքա խօս ո ւթ ի։ "Ւը՝ այլասերած բարքերը՝ յեղափոխակսւ՚ւ, գիտակցութեան, պակա­ սը , բո ղո քա կան ու կա թ ո ղի կէ Հա­ յէբու մեծ թիլը՝. հետագային ՝ կուսակցական մողովին հԱ՚րց Հը արուի Զ""'11 րեանի թէ ինչո' լ աւելի երկար չէր մնացած Ատանա f ի նա­ հանգը՝. Ան կը պատասխանէ թէ ինք գլխաւո ր թերութիւն, մը ունէր * ա յն էր որ յ՜ողովոլրգը գրեթէ ամէն տեղ թրքախօս էր՝ հետ ելաբա ր թ՚֊Ր չունէր ա տանաց իներ ո լլ, հեա հասա­ րս։ Լլաց լեզու մը... Ա,հ տ ւա ս ի/լ ՝ այս նոյն նահա նգին մէ£ է> որ 1909/ե տեղի կ' ունենա յ Ատանայի Հայոց ջ՛"րգը՝ քարլաքին ո լ֊ մօտակայ գիւղերու ու գիւղա­ քաղաքներուն մէջ կը զոհուին մօ~ տալորապէս 20 հազար Հայեր, կր քանդուին հայկական թաղամասեր՝ կը հրկիղուին մօտ 200 հայԼլական գիւղեր՝. Հա կասա կանոլթ իւն մր չկա՞ բ մէ/լ Հողմէ հայկական Ատանայի նկատմամբ հայկական վերնախալֆն կևց֊ ւածքխն եւ_ մխւս կո ղմէ 1908^ Սահմանա գրո ւթեան հռչակումէն ևտք Ատանայխ հակահա յ առաջին ջ*** ր֊ զծրու. բեմ ագրավայր ր լ լա յո ւն փաստին միջել.* Պատմաբաններ յաճախ կը կրկնեն Որ Ատանայի նա­ հանգին մէջ տեղաբնիկ մողովոլրգներուն միջել տնտեսաԼլան ու ըհԼլե֊ րային հ ա կամարտո ւթիլնն ե րն ու մ րցակցոլթիլնները կարելոր ս։զկ՜ա կ մը եղած են 1909// Cա րգեբուն մէջ՝, ճիշդ է նաեւ "ր ըգ^րը տ^~ Ղ.ե Հ'"Լ-եեեան այնպիսի մ՜ամանա Լքի մ'ը , երբ Ատանայի տա րած քր կայ­ սերական ա խո ր մ՜ա կներ ո լ առա ր կա j էր՛' Այստեղէն է որ պիտի անցնէր Պաղտատի երկաթուղին՝ ել այս սլա տճա ռո վ աշ Ատանան ու շրջւսՀս1յՐր սկսած էին նկատոլի! գեր­ մանական ազդեց ո ւթեան գօս։ ի'. Pu‘J9 Ց)րանսան՝ որ նոյն մ՜ամանաԼլ կը փորձէր Մ իջեր կր ա կանր վերա­ ծել ֆրանսական ս։ ղգեց ո լթԼ ւս՛/, ։։,— ւաղանի մը՝ նոյնպէս շահագրգռոլթիւններ ունէր Կի/իէիոյ ու մանուլանդ անոր ծովեզերեայ քաղաքներուն նկատմամբ : Ւ ո կ Ւ թթիհա տրy իր մամային ոլ օր կուսէն երուն ճամբուխ ջարդերուն ամթոզջ տեւող ո ւթեան փորձեց Ատսւնայի Հայերր պատասխանատու համարել իրենց իսկ ջարգին *, Այն­ պէս որ այստեղ հարց կրնա յ թէ ճիշգթնչ էր Pթթիհատի համար «*/*ի / լէ թի սատ ըքա» յի ( հաւատա ր իմ մՒսէ?֊/') Հ ս։ ս կա ց ո ղո ւթ իւն ր : կամ արդեօ՞ք արդէն իսկ 1909էե սկսես։լ Ա՛յս հ աս կացո զութիւն բ բո լո րովին անտեսուած էր եւ իր տեղր զիջած էր ազգայնամոլական գաղափար։։։, խօսութեան : Ըայց վերադառնանք հայկական կեցուածքին՝. Այս աղէտը ս։րմս։տա­ պէս կր փոխէ Ատանա f ի հայու­ թէ.՛ան ն կա տմամբ մինչեւ ա լ։/ գո­ յութիւն ո լն ե ցո ղ բն կալումը' հ ս։ յ մ տ ա լո րա կանութե ան Լլոզմէ'. Փաստօրէն ՝ հայ վերնախալին համար՝ Ւն կՈնցազով անշուք եւ անհրապոյր Ատանան յանկարծ կր դաոնա լ մս։ լր~ Fonds A.R.A.M