Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej pw. św. Jerzego w Łobzie. Analiza artystyczna i historyczna, “Latopisy Akademi Supraskiej” 14, 2023, s. 379-391

Latopisy Akademii Supraskiej 14 Agnieszka Gronek ORCID 0000-0002-4066-2864 / [email protected] Uniwersytet Jagielloński Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej pw. św. Jerzego w Łobzie. Analiza artystyczna i historyczna* Słowa kluczowe: Łobez, Worsy, cerkiew prawosławna, ikony, katastrofa kolejowa w Borkach, Aleksander Newski W cerkwi prawosławnej pw. św. Jerzego w Łobzie w województwie zachodniopomorskim, znajdują się dwa kioty podłogowe przyścienne, zawierające kilka ikon. W głównym polu pierwszego umieszczona jest ikona św. Aleksandra Newskiego, powyżej – św. Kseni z Mylasy, zwanej też Rzymianką. W centrum drugiego znajduje się ikona św. Andrzeja Kreteńskiego i proroka Ozeasza, powyżej – św. Mikołaja, św. Michała Twerskiego i św. Jerzego. Analiza stylistyczna doprowadziła do ustalenia, że ikony wykonane zostały przez tego samego profesjonalnego malarza o wykształceniu akademickim, w stylu realistycznym, charakterystycznym dla rosyjskiego malarstwa ikonowego drugiej połowy XIX wieku i początku XX. Wybór świętych ukazanych na ikonach był powodowany chęcią upamiętnienia cudownego ocalenia rodziny carskiej z wypadku kolejowego 17 października 1888 roku w Borkach pod Charkowem. Aleksander Newski był patronem cara Aleksandra III, Mikołaj, Michał Twerski, Jerzy oraz Ksenia – dzieci carskich, a wspomnienia liturgiczne Andrzeja z Krety i proroka Ozeasza przypadały w dniu katastrofy. Ikony z Łobza powstały zatem w ciągu paru lat po roku 1888. Nie można wykluczyć, że pierwotnie znajdowały się w cerkwiach w Szóstce i Worsach na Lubelszczyźnie. Po zakończeniu drugiej wojny światowej w wyniku przesiedleń ludności z terenów zajętych przez Związek Radziecki, a następnie tzw. akcji „Wisła”, na Pomorzu * Artykuł stanowi część Opracowania dokumentacji historyczno-artystycznej dotyczącej elementów zabytkowego wyposażenia cerkwi prawosławnej pw. św. Jerzego w Łobzie przygotowanego w 2023 roku dla Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie. Przy pracy wykorzystano karty ewidencyjne zabytków w WUOZ w Szczecinie autorstwa Macieja Słonimskiego. Księdzu Marcinowi Prokopiukowi bardzo dziękuję za pomoc i umożliwienie sfotografowanie ikon. 380 ■ Agnieszka Gronek Zachodnim zaczęła osiedlać się ludność prawosławna i greckokatolicka. Napływ nowych wiernych na ziemie dotychczas zasiedlone głównie przez ewangelików wymusił konieczność zorganizowania sieci parafii. Cerkiew greckokatolicka praktycznie została zlikwidowana, choć fakt ten nigdy nie został usankcjonowany prawnie1. Cerkiew prawosławna, choć nie bez trudności, zaczęła stopniowo budować swoje struktury na nowych terenach. Już w sierpniu 1945 roku Warszawski Duchowny Konsystorz Prawosławny oddelegował na ziemie zachodnie ks. Stefana Bieguna, aby objął opieką wiernych2. Do końca roku 1945 działały już parafie w Poznaniu, Pile, w roku następnym między innymi w Jeleniej Górze, Olsztynie, Gdańsku, Wrocławiu. 12 marca tegoż roku ks. Jan Ignatowicz został mianowany pierwszym proboszczem parafii w Szczecinie3. W Łobzie pierwsza liturgia prawosławna została odprawiona dopiero jesienią 1948 roku przez ks. Jana Reszetko, mianowanego na proboszcza nowej parafii jeszcze 24 lutego4. Na potrzeby liturgiczne zostało zaadoptowane pomieszczenie na piętrze starej willi przy ulicy Wojska Polskiego. W tamtym czasie parafię tworzyło około 30 rodzin, a komitet cerkiewny – Eugenia Żuk (starosta), Bazyli Fedun (zastępca starosty), Nadzieja Semeniuk (skarbnik)5. W 1951 roku nabożeństwa przeniesiono do pomieszczenia na parterze, gdzie odprawiane są do dziś. Tu w części głównej zwracają uwagę dwa kioty podłogowe przyścienne, odbiegające stylem i techniką wykonania – zarówno części snycerskich, jak malarskich – od pozostałego wyposażenia cerkwi, zwłaszcza ikonostasu i feretronów. Pierwszy z nich jest jednokondygnacyjny, jednoosiowy, z cokołem i szczytem (il. 1). W polu głównym, ujętym kolumnami kandelabrowymi, w prostokątnej wnęce otoczonej ramą zwierciadlaną, z oszklonymi drzwiczkami zamykanymi na zamek z kluczykiem, znajduje się ikona św. Aleksandra Newskiego. Szczyt w formie głębokiej niszy, ograniczonej szerokim, profilowanym gzymsem w kształcie łuku trójlistnego nadwieszonego stanowi ramę architektoniczną dla zamkniętej w tondzie ikony św. Kseni z Mylasy (z Rzymu). Św. Aleksandra Newskiego ukazano na wprost, w całej postaci, z prawą nogą wysuniętą, z prawą dłonią złożoną na piersi, lewą opuszczoną i otwartą (il. 2). Jest A. Słabig, Kościół prawosławny i greckokatolicki na Pomorzu Środkowym w polityce władz lokalnych w latach 1945–1989, [w:] Kościół katolicki w realiach władzy komunistycznej na Pomorzu Środkowym w latach 1945–1989, red. T. Ceynowa, P. Knap, Szczecin 2011, s. 56. 2 S. Dudra, Kościół prawosławny na ziemiach zachodnich i północnych po II wojnie światowej, Zielona Góra 2004, s. 113; idem, Cerkiew w diasporze. Z dziejów prawosławnej diecezji wrocławsko-szczecińskiej, Poznań 2009, s. 38. 3 S. Dudra, Cerkiew w diasporze…, s. 39. 4 Ibidem, s. 241, przyp. 38. 5 Ibidem, s. 168, Idem, Cerkiew w diasporze…, s. 104. 1 Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej… ■ 381 ubrany w zielony krótki pancerz, zapewne bechter, nałożony na długą koszulę, ozdobioną wokół szyi złotą lamówką, wyłożoną kamieniami szlachetnymi, z purpurowymi mankietami i takim samym paskiem na biodrach, w dole z błękitnym szerokim pasem i złotą lamówką. Nogi przykrywają spodnie i skórzane buty z wysokimi cholewami, z ramion spływa czerwony płaszcz podbity futrem z gronostajów z takim też szerokim kołnierzem. Na prawo, z boku świętego, umieszczono niewielki stół przykryty wielobarwną wzorzystą tkaniną, na niej poduszka z berłem – insygnium władzy książęcej. Książę stoi na ujętej perspektywicznie posadzce ułożonej z kwadratowych płytek. Ukazany jest na złoconym, rytym i puncowanym ornamentalnym tle z motywami krzyży i palmet. Jego głowę otacza nimb okrągły, grawerowany, wypełniony promieniami ułożonymi w płatki kwiatu. Jego dopełnienie stanowi zewnętrzny ornamentalny pas ułożony z przeplatających się arkad. Powyżej, po obu stronach w plecionkowych kartuszach wypełnionych wielobarwną emalią umieszczony został tytuł ikony: na lewo: „СВ. БЛАГ. В. КН.”, na prawo: „АЛЕКСАНДРЪ. Н.”. Jej ramę stanowi ryta plecionka, złota na ciemnobłękitnym tle, ułożona z geometryczno-roślinnych motywów i barwiona emalią naprzemiennie zieloną i czerwoną. Św. Ksenia z Mylasy ujęta została w półpostaci, w trzech czwartych. Jest młodą niewiastą w brązowej riasie, czarnym analabosie z wyhaftowanym krzyżem na Golgocie, ciemnej mantii i zielonym kukulionie, przykrywającym szczelnie włosy i opadającym na ramiona (il. 3). Prawą dłoń nieznacznie wznosi w geście błogosławieństwa, w lewej trzyma komboskion (czotki). Ukazana jest na złotym tle z puncowanym w skośną szachownicę ornamentem, otoczona ramą wypełnioną stylizowaną wicią roślinną, ukwieconą i ulistnioną, złotą na ciemno błękitnym tle zewnątrz i czerwonym wewnątrz wzoru. Głowę świętej otacza okrągły nimb, wypełniony rytymi promieniami. Po obu jego stronach na gładkich zaoblonych wąskich prostokątnych polach zapisano tytuł ikony, na lewo: „СВ.ПРЕП.”, na prawo: „КСЕНИѦ”. Drugi kiot tylko częściowo zachował pierwotną strukturę architektoniczną, jednoosiową, ze szczytem, ustawioną na wtórnej partii cokołowej, zbitej z kilkunastu poziomych profilowanych desek (il. 4). Jego część główną stanowi niemal kwadratowa rama z oszklonymi drzwiczkami zamykanymi na zamek z kluczykiem, wewnątrz której umieszczona została ikona Andrzeja Kreteńskiego i proroka Ozeasza. Szczyt w formie niszy, ograniczonej szerokim, profilowanym gzymsem w kształcie łuku trójlistnego nadwieszonego zawiera trzy ikony zamknięte w tondach i umieszczone w wyciętych okrągłych zagłębieniach: św. Mikołaja w górze oraz poniżej – św. Michała Twerskiego i św. Jerzego. Andrzej Kreteński i prorok Ozeasz są ujęci na wprost, w całej postaci, na tle perspektywicznie rozbudowanego krajobrazu w dolnych partiach oraz złotego pola 382 ■ Agnieszka Gronek powyżej, ornamentalnego, z motywami krzyży i palmet (il. 5). Na lewo św. Andrzej, biskup Krety ukazany został jako mężczyzna w średnim wieku, z ciemnymi długimi włosami i taką samą brodą. Ubrany jest w szaty biskupie: błękitny sticharion, biały z czerwoną lamówką epitrachelion, czerwony felonion oraz biały omoforion ze złoconymi aplikacjami. Prawą dłoń unosi przed sobą w geście błogosławieństwa, w lewej, przykrytej felonionem i omoforionem podtrzymuje ikonę Mandylionu. Na prawo stoi prorok Ozeasz jako starszy mężczyzna z długą siwą brodą, bosy, ubrany w zieloną długą tunikę i szary płaszcz zarzucony na głowę. W prawej dłoni na wysokości piersi trzyma zwój z napisem „Ѿ РУКИ АДОВЫ ИЗБАВЛЮ Ѧ И Ѿ СМЕРТИ ИСКУПЛЮ Ѧ” (Oz 13,14). Głowy obu świętych otaczają nimby okrągłe, grawerowane, wypełnione promieniami ułożonymi w płatki kwiatu. Powyżej, po obu stronach na gładkich zaoblonych wąskich prostokątnych polach zapisano ciemnym błękitem imiona świętych, na lewo: „СВ. ЭП. АНРЕЙ КР.”, na prawo: „СВ. ПРОР. ОСІѦ”. Pośrodku ukazano gołębia reprezentującego Ducha Świętego, otoczonego gładkim nimbem w kształcie rombu. Ikonę ogranicza rama złożona z rytej stylizowanej ulistnionej wici roślinnej, złotej na ciemnobłękitnym tle na zewnątrz, i naprzemiennie zielonym i czerwonym wewnątrz wzoru. Św. Mikołaj ujęty został w półpostaci, na wprost, jako starszy, łysiejący mężczyzna, z krótką okrągłą siwą brodą (il. 6). Ubrany jest w szaty biskupie: błękitny sticharion ze złotymi mankietami (epimanika) wykładanymi perłami i kamieniami szlachetnymi, czerwony felonion oraz biały omoforion. Prawą dłoń nieznacznie unosi w geście błogosławieństwa, w lewej, przykrytej krańcem felonionu i omoforionu, podtrzymuje otwartą księgę z napisem: „АЗЪ ЄСМЬ ПАСТЫРЬ ДОБРЫЙ ДУШУ СВЮ ПОЛАГАЮ ЗА ОВЦЫ СВОѦ”. Święty ukazany jest na złotym tle z puncowanym w skośną szachownicę ornamentem, otoczony ramą wypełnioną stylizowaną wicią roślinną, ukwieconą i ulistnioną, złotą na ciemnobłękitnym tle zewnątrz i czerwonym wewnątrz wzoru. Jego głowę otacza okrągły nimb, wypełniony rytymi promieniami. Po obu jego stronach na gładkich zaoblonych wąskich prostokątnych polach zapisano tytuł ikony, na lewo: „СВ. НИКОЛАЙ” na prawo: „ЧУДОТВОРЕЦЪ”. Św. Michał Twerski i św. Jerzy ukazani zostali w analogiczny sposób jak św. Mikołaj, w półpostaci, na wprost, na tle z takimi samymi ornamentami i zamkniętym w kształt tonda. Św. Michał jest starszym mężczyzną z siwymi włosami i zarostem, ubranym na wierzchu w półpancerz przypominający karacenę, przykryty zielonym płaszczem zarzuconym na ramiona i spiętym pod szyją (il. 7). W obu dłoniach na wysokości piersi przytrzymuje ośmioramienny krzyż. Jego głowę otacza jednaki Mikołajowemu nimb, po obu stronach którego zapisano tytuł ikony, na lewo: „СВ. ВЛ.В.КН” na prawo: „МИХАИЛЪ ТВ”. Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej… ■ 383 Św. Jerzy to młodzieniec bez zarostu z półdługimi, lekko kręconymi brązowymi włosami, spiętymi błękitną opaską na czole (il. 8). Ubrany w błękitną szatę z długimi rękawami, w jasno brązowy pancerz przepasany błękitną szarfą i spięty na ramieniu luźny czerwony płaszcz. U jego biodra na pasie (pendent) przerzuconym przez ramię na skos zawieszono miecz. Święty składa prawą dłoń na piersi, w lewej trzyma włócznię grotem skierowanym do góry. Po obu stronach nimbu zapisano tytuł ikony, na lewo: „СВ. ВЕЛ.М.” na prawo: „Г…ГІЙ ПОБ”. Opisane ikony wyszły spod pędzla jednego malarza, ornamenty tła wykonał ten sam pozłotnik. Twórca ikon używał nasyconych żywych barw: błękitu, zieleni, czerwieni, żółcieni i brązów. Formę modelował walorowo, choć niekiedy światła nakładał wyraźną, ostrą linią, jak, na przykład, na cholewach butów księcia Aleksandra, lub szeroką plamą chromatyczną o wyraźnych krawędziach, jak na płaszczu proroka Ozeasza. W partiach twarzy stosował modelunek delikatny z łagodnymi przejściami między cieniami a rozświetleniami, choć sposób i miejsce kładzenia farby jest łatwo wyczuwalny, zwłaszcza w warstwie wierzchniej. W partiach szat dukt pędzla jest gruby i wyrazisty, a jego pociągnięcia bardziej dynamiczne, szybkie, odważne, niekiedy sprawiające wrażenie szkicowych i niedbałych (np. płaszcz proroka Ozeasza). Przekonywująco oddawał iluzję głębi, co widoczne jest zwłaszcza w dolnych partiach głównych ikon, gdzie kwadratowe płytki posadzki wykreślone są według prawideł perspektywy geometrycznej, a motywy krajobrazu z wykorzystaniem zasad perspektywy powietrznej i tradycyjnej praktyki umieszczania brązów na planie pierwszym, a zieleni i błękitów na dalszych. Tu też ukazał cienie rzucane poza formę. Umiejętnie także obrazował miękkość tkanin, twardość metalu, realizm póz i gestów. * Twórca wszystkich wymienionych wyżej ikon reprezentuje nurt realistyczny w rosyjskim malarstwie ikonowym. Styl ten, jako kolejny etap w ewolucji kierunku zachodnioeuropejskiego w sztuce cerkiewnej, zyskał popularność zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX. Do niego można przypisać akademickich profesorów z Petersburga, tworzących wystrój malarski soboru Izaaka w Petersburgu, następnie Zbawiciela w Moskwie (Iwan Kramskoj, Wasilij Surikow, Wasilij Wereszczagin), „pieredwiżników” odpowiedzialnych za malowidła i ikony w soborze Włodzimierskim w Kijowie (Wiktor Wasniecow, Michaił Niestierow) oraz Zmartwychwstania Pańskiego (Na Krowi) w Petersburgu (jw. oraz Wasylij Bielajew, Nikołaj Charłamow i in.). Do ich prac nawiązywali, niejednokrotnie je kopiując, liczni malarze z Petersburga, Moskwy, Kijowa, Poczajowa i wielu innych 384 ■ Agnieszka Gronek ośrodków, nawet Chołuja i Palechu6. Ponadto w Petersburgu działała pracownia Pieszechonowych, którzy łączyli w swoich pracach akademicki realizm z tradycją malarstwa ikonowego. Na ich ikonach realistycznie ujęte postaci, ubrane w tradycyjne stroje stoją na perspektywicznie ujętym podłożu (na płytkach posadzkowych lub ziemi z krajobrazem w tle) oraz złotym, grawerowanym tle. Ten sposób tworzenia ikon nazywany „pieszechonkowskim”7 był bardzo popularny niemal przez cały wiek XIX, naśladowano go w wielu ośrodkach, popularyzowano w licznych odbitkach graficznych (odesskie wydawnictwo Fiesienki) i ikonach drukowanych (moskiewska firma Jacquot and Bonacoeur). Cechą charakterystyczną dla ikon drugiej połowy XIX wieku były również ramy grawerowane rylcem, w formie zwykle płaskiej, stylizowanej i zgeometryzowanej plecionki roślinnej, złoconej i malowanej na wzór wielobarwnej emalii. Styl ten nosi nazwę „weneckiego”8. Ikony nurtu realistycznego, na różnym poziomie artystycznym, ze złoconymi lub malowanymi tłami, ze zdobnymi bądź prostymi ramami, zaczęły wypełniać cerkwie Królestwa Polskiego, zarówno nowo budowane, szczególnie licznie po stłumieniu powstania styczniowego9, jak przejmowane po likwidacji Kościoła greckokatolickiego w 1875 roku10. Ikona Aleksandra Newskiego reprezentuje jeden z najbardziej popularnych typów ikonograficznych księcia w drugiej połowie wieku XIX. Jego pierwowzorem była zapewne ikona namalowana przez profesora petersburskiej Akademii, Wasilija K. Szebujewa w 1836 roku do ikonostasu soboru Matki Boskiej Kazańskiej w Petersburgu11. Był on później zmieniany i doczekał się kilku wariantów. Stół z regaliami mógł być pominięty, święty mógł trzymać proporzec, zawsze jednak ukazywany był na wprost, w całej postaci, z jedną nogą lekko wysuniętą, ze wzrokiem skierowanym ku górze. Typ ten rozpropagowała zapewne rycina umieszczona na stronie tytułowej czasopisma wydawanego przez Bractwo św. Aleksandra Newskie- 6 O. Tarasov, Icon and Devotion. Sacred Spaces in Imperial Russia, trans. R. Milner-Gulland, London 2002, s. 207 i nn. 7 W. Górny, Dziewiętnastowieczna ikona rosyjska ze zbiorów Muzeum – Zamek Górków w Szamotułach, Kraków – Szamotuły 1998, s. 15. 8 O. Popova, E. Smirnova, P. Cortesi, Ikony. Ikony różnych kręgów kulturowych od VI w. po czasy współczesne, Warszawa 2000, s. 178. 9 P. Paszkiewicz, Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1818–1915, Warszawa 1991, s. 26 i nn.; idem, W służbie imperium rosyjskiego 1721–1917. Funkcje i treści ideowe rosyjskiej architektury sakralnej na zachodnich rubieżach cesarstwa i poza jego granicami, Warszawa 1999, s. 23–54; K. Sokoł, A. Sosna, Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915, Białystok 2011, s. 18 i nn. 10 P. Cynalewska-Kuczma, Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim, Poznań 2004, s. 25 i nn. 11 Икона „Александр Невский” из собрания Угличского музея, <https://uglmus.ru/about/ publics/ikons_A.Nevskiy/> [dostęp 26.03.2023]. Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej… ■ 385 go we Włodzimierzu12. Ikony takie były częste również w cerkwiach Królestwa Polskiego, znajdowały się, dla przykładu, w ikonostasie cerkwi św. św. Piotra i Pawła w Augustowie13, w cerkwi św. Mikołaja w Jędrzejowie14, a dziś w cerkwi Jana Teologa w Chełmie15, św. Jakuba w Łosińce16, w Muzeum Ziemi Chełmskiej w Chełmie (MCH/SD/M/42)17. Zwykle były one umieszczane na eksponowanych miejscach albo w ikonostasie, albo w snycerskich kiotach, co ściśle wynikało z dedykowania ich carom Aleksandrowi II i Aleksandrowi III. Sposób ukazania pozostałych świętych również nie odbiega od ikonografii popularnej w wieku XIX, ale niejednokrotnie opartej na tradycyjnej, znanej co najmniej od kilku wieków. Niekiedy tylko aktualizowano ubiór bądź przedmioty. W Podlinniku Stroganowskim Ksenia Rzymianka jest młodą mniszką bez żadnych atrybutów18, a według opisu w Podlinniku Bolszakowa – z krzyżem i zwojem w dłoniach19. Z krzyżem i zwojem ukazana jest również na miniaturze w gruzińskim wzorniku z XV wieku (РНБ O.I. 58)20. Święty Mikołaj od czasów średniowiecznych przedstawiany był jako siwy starszy mężczyzna z krótką brodą, w pełnym stroju biskupim z księgą w dłoni21. Świętego Jerzego także od średniowiecza malowano i jako żołnierza, w zbroi i z bronią, i jako męczennika, w chitonie i himationie. Mógł jako konny przebijać włócznią smoka, mógł stać nieporuszony, ujęty w całej postaci na wprost. Zawsze jednak był bezbrodym młodzieńcem z krótkimi kręconymi włosami. Prorok Ozeasz przedstawiany był jako mężczyzna w średnim wieku z ciemnymi włosami i zarostem (Vatic. gr. 1613, k. 119)22 i jako siwy łysiejący sta- Отчет о деятельности православного братства святого благоверного великого князя Александра Невского […] за 87–1886 год, <www.prlib.ru/item/678731> [dostęp 12.03.2023]. 13 Augustów, cerkiew Św. Apostołów Piotra i Pawła, <www.chram.com.pl/cerkiew-sw-apostolow-piotra-i-pawla/> [dostęp 12.03.2023]; w 1880 roku do tej cerkwi była ufundowana inna ikona Aleksandra Newskiego w formie chromolitografii wykonanej w Petersburgu: „Холмско-Варшавский епархиальный вестник”, 1880, nr 21, s. 340. 14 Prawosławne cerkwie na starych pocztówkach, <www.chram.com.pl/cerkiew-sw-mikolajacudotworcy-14/> [dostęp 12.03.2023]. 15 „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego” 2009, s. 173, il. 7. 16 Fotografia w archiwum autorki. 17 Karta katalogu naukowego muzealiów artystycznych i artystyczno-historycznych. Sztuka Dawna, <http://mzch.pl/zbiory2/sztuka_dawna/index.html>, nr 114 [dostęp 26.03.2023]. 18 An Iconographer’s Paternbook. The Stroganov Tradition, opr. Ch. P. Kelley, Torrance 1992, s. 199. 19 An Icon Painter’s Notebook. The Bolshakov Edition, opr. G. Melnick, Torrance 1995, s. 110. 20 Pochodzący z monasteru Iwerskiego na Górze Athos, przechowywany w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej; por. Л.М. Есеева, Афонская книга образцов XV в.: О методе работы и моделях средневекового художника, Москва 1998, s. 271. 21 М. Гелитович, Святий Миколай з житієм, Львів 2008. 22 Manuscript – Vat.gr.1613, <https://digi.vatlib.it/view/MSS_Vat.gr.1613/> [dostęp 26.03.2023]. 12 386 ■ Agnieszka Gronek rzec (РНБ O.I. 58)23. W Podlinniku Stroganowskim ma on długie siwe włosy i taką samą brodę, w dłoni trzyma długi zwój24. Zgodnie z tradycją ikonograficzną strojami proroków był chiton i himation. Jako starca i łysiejącego, i z długimi włosami ukazywano go również w rosyjskim malarstwie ikonowym w wieku XIX. Andrzej z Krety w średniowieczu ukazywany był jako starzec z siwymi włosami i krótką półokrągłą brodą, ubrany w szaty biskupie (Vatic. gr. 1156, fol. 262v25, РНБ O.I. 5826). Tak też zaleca go przedstawiać Podlinnik Stroganowski (4 lipca), choć dopuszcza również wyobrażenie świętego w chitonie i himationie (14 października)27. Dionizjusz z Furny w XVIII wieku charakteryzuje go słowami: starzec o śnieżnobiałej brodzie mówi: „Wysłuchaj nas, Panie Jezu Chryste, któryś jest naszym Bogiem”28. Święty ten zwykle trzyma w dłoni księgę, rzadziej zwój, a na ikonie z Łobza – ikonę Mandylionu. Jest to motyw późny, rozpropagowany zapewne dzięki drukowanym ikonom. Widać go bowiem na chromolitograficznej odbitce w zbiorze wydanym przez Fiesienkę w Odessie, a także na ikonach wzorowanych na niej29. Atrybut ten nawiązuje do obrony kultu ikon przez świętego w dobie ikonoklazmu. Dobór świętych umieszczonych na kiotach w cerkwi w Łobzie nie jest przypadkowy i stanowi jedną z form upamiętnienia cudownego ocalenia rodziny carskiej w katastrofie kolejowej w Borkach pod Charkowem30. Jednym ze sposobów ukazywania wdzięczności było fundowanie ikon świętych patronów członków rodziny carskiej, a więc Aleksandra Newskiego i Marii Magdaleny – opiekunów pary carskiej, a także Mikołaja Cudotwórcy, Jerzego, Michała Twerskiego, Kseni i księżnej Olgi – opiekunów piątki ich dzieci. Ponadto ukazywano świętych wspominanych w Cerkwi prawosławnej w dniu katastrofy, 17 października: św. Andrzeja, biskupa z Krety i proroka Ozeasza. Cudowne ocalenie cara i jego rodziny wiązano również z opieką Matki Boskiej, której święto, Pokrow, celebrowano wcześniej, 14 (26 października), a także z wizerunkiem Mandylionu, który carska rodzina miała przy sobie w czasie podróży. W prasie cerkiewnej ukazywały się ogłoszenia oferujące ikony dziękczynne związane z tym wydarzeniem31, drukowano odbitki litograЛ.М. Есеева, Афонская книга…, s. 243. An Iconographer’s Paternbook. The Stroganov…, s. 51. 25 Manuscript - Vat.gr.1156, <https://digi.vatlib.it/view/MSS_Vat.gr.1156> [dostęp 26.03.2023]. 26 Л.М. Есеева, Афонская книга…, s. 315. 27 An Iconographer’s Paternbook. The Stroganov…, s. 51, 369. 28 Dionizjusz z Furny, Hermeneia czyli objaśnienie sztuki malarskiej, tłum. I. Kania, red. M. Smorąg-Różycka, Kraków 2003, s. 195. 29 Альбом изображений святых икон издания хромолитографии Е. И. Фесенко в Одессе, Одесса 1894, br. n. 30 Por. artykuł w tym tomie: A. Gronek, Formy upamiętnienia w Królestwie Polskim cudownego ocalenia rodziny carskiej 17 października 1888 roku. Zabytki nieruchome. 31 „Холмско-Варшавский епархиальный вестник” 1889, nr 24, s 472; 1890, nr 1, s. 14. 23 24 Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej… ■ 387 ficzne, popularyzujące przedstawienia wskazanych świętych32. Na ikonach mogli być umieszczani wszyscy patroni rodziny królewskiej, jak na przykład z cerkwi Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Dobratyczach (il. 21)33, także z patronami dnia 17 X, jak w cerkwi Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Starosielcach34, mógł też każdy ze świętych być ukazany osobno. W dole ikon mógł znajdować się napis wspominający cudowne ocalenie rodziny carskiej, np. na ikonie Św. Mikołaja w cerkwi Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Gródku35, a mógł być pominięty, jak na ikonach w Łobzie. Twórca łobezkich ikon wykonał zapewne jeszcze trzeci kiot z ikoną Marii Magdaleny, patronki carycy, Marii Fiodorowny, oraz z ikoną św. Olgi, księżnej kijowskiej, patronki małej Olgi. Być może w zwieńczeniu umieszczony był Mandylion albo Pokrow Bogurodzicy. Najwięcej ikon dziękczynnych związanych z katastrofą kolejową powstało w latach 1889–1894, przy czym terminus ante quem wyznaczała śmierć Aleksandra III. A zatem ikony w dwóch kiotach w cerkwi w Łobzie zostały wykonane w ostatnim roku lat 80. lub na samym początku lat 90. XIX wieku. Niestety, nie udało się pewnie określić pochodzenia tych kiotów, choć zachował się dokument zaświadczający o tym, że ks. Reszetko 13 kwietnia 1948 roku na wyposażenie cerkwi w Łobzie otrzymał sprzęt liturgiczny ze wsi Worsy na Podlasiu. Według zachowanego Protokołu przekazania rzeczy cerkiewnych z parafii prawosławnej we wsi Worsy dla ks. J. Reszetko proboszcza parafii prawosławnej w Łobzie 13 kwietnia 1948 r. na Pomorze dostarczono: „1) 2 krzyże duże 2) 1 siodmie swiecznik 3) 7 Dużych obrazow 4) 18 obrazow różnych wielkości 2 (5 obrazy używane w czasie procesji 3 (6 wizerunek grobu z plaszczenica 7) 45 obrazow religijno historycznych starego testamentu 8) 3 chorągwie 9) 1 żyrandol 10) 2 duże lichtarze 11) 1 mały lichtarz 12) 1. Kołpak 13) 17 ksiąg do nabożeństwa 14) 13. Obrazów małych 15) 1. Szafka 1.20 c wysokości 16) 1 prestoł 17) 4 szafki mniejsze 18) 1 stołek „zertwiennik” 19) 3 analojczyka 20) 1 ikonostas z obrazami36 21) 1–2 pieleny 22) 1 podryźni 23) 2 małych stichary 24) 2 nabiodrniki 25) 1 krzyż mały 26) 1 kadzidło 27) 2 balestraty Альбом изображений святых … „Widomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego” 2016, s. 192, il. 3 (tu pomyłka w rozpoznaniu świętej mniszki). 34 Ikona ofiarowana przez celników Grajewskich, <https://cerkiew-starosielce.pl/ciekawostki/> [dostęp 7.03.2023]. 35 Fotografia w archiwum autorki. 36 W literaturze naukowej i popularnej pojawia się informacja, że łobezki ikonostas ma pochodzić z cerkwi w Międzylesiu, S. Dudra, Kościół prawosławny…, s. 168, 213. Niestety, nie są wskazane źródła tej informacji i pozostaje ona w sprzeczności z prezentowanym dokumentem. 32 33 388 ■ Agnieszka Gronek 28) 1 antymins …37. Nadto: 29) Darochraniecielnica 30) Sosudy bez gwiazdy i kopia 31) Ewangelij 32) Skrzynka do krztu i rzeczy 33) Pokrowcy 34) Tliton 35) Szaty Liturgiczne 36) Podryżnik 37) szaty na prestoł 38) Epitrachi 39) 2 obrusy 40) Kołszyk (il. 28–29)38. Niestety, mimo że w protokole wymienione zostały wszystkie przedmioty przekazane do Łobza, nie ma tam kiotów, a obrazy nie zostały szczegółowo opisane. Dlatego nie można z całą pewnością stwierdzić, że badane ikony pochodziły z cerkwi w Worsach. Z drugiej zaś strony jest to jedyny dokument zaświadczający, że cerkiew w Łobzie już w 1948 roku posiadała pełne wyposażenie, bez konieczności jego uzupełniania. Nie jesteśmy w stanie odpowiedzieć na pytanie, czy kioty mogły być uznane za duże ikony i wymienione pod punktem 3, albo pomylone z „analojczykami” – pod punktem 19. Wiadomo, że partia cokołowa kiotu z ikoną świętych Andrzeja i Ozeasza jest wtórna. Poza tym ikony mogły być wyjęte z kiotów i włączone do spisu pod punktami 3, 4, 14. Niestety, brak również dokładnych informacji na temat czasu wybudowania cerkwi w Worsach. Miało to miejsce zapewne w latach 30. XX wieku. Po drugiej wojnie światowej część mieszkańców została przesiedlona na tereny ZSRR. Cerkiew ta z braku wiernych została w 1948 roku rozebrana i sprzedana. Bez względu na to, kiedy została wzniesiona cerkiew w Worsach, była ona na pewno młodsza niż omawiane kioty. Musiały one zatem pochodzić z innego miejsca. Mieszkańcy Worst, przed wybudowaniem własnej cerkwi, do czasów bieżeństwa uczestniczyli w nabożeństwach w parafii w Szóstce. Tu w latach 1888–1890 wybudowano nową cerkiew murowaną, według projektu Wiktora Syczugłowa, profesora Akademii Sztuk Pięknych, zatrudnionego w latach 1887–1890 w kancelarii generał-gubernatora warszawskiego39. Wiadomo, że we wrześniu 1890 roku, kiedy odbyło się uroczyste poświęcenie cerkwi, znajdował się w niej ikonostas oraz kioty40. Choć nie ma o nich informacji, z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że skoro była wyposażana po roku 1888, to mogły znaleźć się w nich ikony upamiętniające 37 Protokół o nr 2789/1955 w Archiwum Prawosławnej Diecezji Wrocławsko-Szczecińskiej został użyczony mi przez prof. Stefana Dudrę, za co serdecznie dziękuję; por. też S. Dudra, Kościół prawosławny…, s. 212, przyp. 309. 38 Protokół dodatkowy o nr. j.w. 39 P. Cynalewska-Kuczma, Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji Imperium Rosyjskim, Poznań 2004, s. 97. 40 „Холмско-Варшавский епархиальный вестник”, 1890.12.01 (13), R. XIV, nr 23, s. 421. Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej… ■ 389 cudowne ocalenie rodziny carskiej. Cerkiew wybudowano według projektu profesjonalnego i uznanego architekta, zatem i wyposażenie było zapewne wykonane przez profesjonalnych malarzy i snycerzy. Według kroniki parafialnej, prowadzonej od 1892 roku, cerkiew w Szóstce była ważnym centrum życia prawosławnego. Przybywali tu wierni nie tylko z okolicznych wsi, licznie ofiarowywane były utensylia i ikony, przysyłane nawet z Moskwy i Kijowa41. Przy cerkwi działało bractwo42. O jej ważności świadczy nie tylko fakt, że biskup chełmski Flawian osobiście ją święcił, ale również uczestniczył w powtórnym poświęceniu – po remoncie 1897 roku43. Pierwsze uroczystości były szeroko opisane w głównym organie chełmskiej eparchii44. W czasie pierwszej wojny światowej, gdy wierni prawosławni wyjechali do Rosji, cerkiew opustoszała, a po kilku latach została przejęta przez Kościół katolicki45. Nie wiadomo, co stało się z jej wyposażeniem. O ile ikony wspólnych chrześcijańskich świętych mogły nadal służyć kultowi, o tyle wizerunki świętych prawosławnych, zwłaszcza rosyjskich, musiały być usunięte. Przeniesienie ich do którejś z funkcjonujących pobliskich cerkwi jest całkiem prawdopodobne. Niestety, jedynie w sferze hipotez może pozostać pomysł, że wśród nich znalazły się kioty z ikonami upamiętniającymi cud 17 października 1888 roku, które przetrwały drugą wojnę światową w nowo wybudowanej cerkwi w Worsach, po czym zostały przeniesione do Łobza. Kilka lat temu w Szóstce odnaleziono za ołtarzem głównym ikonę Trójcy Świętej46, pochodzącą z dawnego wystroju świątyni47. Stylowo zbliżona jest do ikon przechowywanych w Łobzie, jednak innych niż badane, a ukazujących świętych Cyryla i Metodego oraz św. Włodzimierza. Nie jest to jednak niezaprzeczalny dowód na obecność ikon z Szóstki w cerkwi w Worsach. Reasumując, ikony w dwóch kiotach w cerkwi w Łobzie powstały w ciągu paru lat po roku 1888 na pamiątkę cudownego ocalenia rodziny carskiej w katastrofie kolejowej w Borkach pod Charkowem. Wykonane zostały przez profesjonalnego malarza o wykształceniu akademickim (Warszawa, Petersburg), w stylu realistycznym, charakterystycznym dla rosyjskiego malarstwa ikonowego drugiej połowy 41 Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Parafii Prawosławnej w Szóstce, nr zesp. 2430, passim. Ibidem, s. 27. 43 Ibidem, s. 28. 44 „Холмско-Варшавский епархиальный вестник” 1890.12.01 (13) R. XIV, nr 23, s. 421. 45 В. Слободян, Церкви Холмської єпархії, Львів 2005, s. 459. 46 W czasie remontu w 1897 roku malarz Iwan Wołkowy z Mińska za 50 rubli wykonał dla cerkwi ikony: Trójcy Świętej, Chrystusa, Pokrowu Bogurodzicy, Jana Ewangelisty i Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy, por. Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Parafii Prawosławnej w Szóstce, nr zesp. 2430, s. 28. 47 Odnaleziony po kilkudziesięciu latach. Niezwykłe odkrycie w kościele w Szóstce, <https://radio. lublin.pl/2018/05/odnaleziony-po-kilkudziesieciu-latach-niezwykle-odkrycie-w-kosciele-w-szostce/> [dostęp 28.03.2023]. 42 390 ■ Agnieszka Gronek XIX wieku i początku XX. Stanowią typowy przykład malarstwa cerkiewnego rozpowszechnionego w Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego. Zgodnie z zachowanymi dokumentami, w kwietniu 1948 roku cały sprzęt liturgiczny i wyposażenie cerkwi ze wsi Worsy (woj. lubelskie) zostały przekazane Janowi Reszetce, proboszczowi cerkwi w Łobzie. Jednak jedynie w sferze hipotez musi pozostać pomysł, że kioty pochodziły pierwotnie z cerkwi parafialnej w Szóstce, do której Worsy przynależały. Być może dalsze badania konserwatorskie i archiwalne pozwolą uzupełnić powyższe ustalenia. Spis ilustracji 1. Kiot z ikoną Aleksandra Newskiego, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.08.2022). 2. Ikona Aleksandra Newskiego, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.08.2022). 3. Ikona Kseni z Mylasy (Rzymskiej), Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022. 4. Kiot z ikoną śś. Andrzeja z Krety i proroka Ozeasza, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022). 5. Ikona śś. Andrzeja z Krety i proroka Ozeasza Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.08.2022). 6. Ikona św. Mikołaja, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022) 7. Ikona św. Michała Twerskiego Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022). 8. Ikona św. Jerzego, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022). Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej… ■ SUMMARY Agnieszka Gronek Icons of Two Kiots in the Orthodox Church of St. George in Łobez. Artistic and Historical Analysis Keywords: Łobez, Worsy, Orthodox Church, Icons, Railway Disaster in Borki, Alexander Nevsky In the Orthodox Church of St. George in Łobez, in the West Pomeranian Voivodeship, there are two standing icon cases (kiots). The first one features an icon of St. Alexander Nevsky in the central position, with St. Xenia of Mylasa, also known as Xenia the Roman, above it. The second kiot in the centre holds an icon of St. Andrew of Crete and the Prophet Hosea, and above them, there are icons of St. Nicholas, St. Michael of Tver, and St. George. Stylistic analysis has determined that these icons were created by the same professional painter with academic training, in a realistic style characteristic of Russian icon painting in the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century. The choice of saints depicted on the icons was driven by the desire to commemorate the miraculous rescue of the imperial family from a train accident on October 17, 1888, in Borki near Kharkov. Alexander Nevsky was the patron of Tsar Alexander III, and Nicholas, Michael of Tver, George, and Xenia were patrons of the tsar’s children. The liturgical commemorations of Andrew of Crete and the Prophet Hosea coincided with the date of the disaster. The icons in Łobez were therefore created within a few years after 1888. It cannot be ruled out that they were originally located in churches in Szóstka and Worsy in the Lublin region. 391 Agnieszka Gronek, Ikony dwóch kiotów w cerkwi prawosławnej pw. św. Jerzego w Łobzie. Analiza artystyczna i historyczna (ss. 379–392) 1. Kiot z ikoną Aleksandra Newskiego, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.08.2022). 2. Ikona Aleksandra Newskiego, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.08.2022). 3. Ikona Kseni z Mylasy (Rzymskiej), Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022). 5. Ikona śś. Andrzeja z Krety i proroka Ozeasza Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.08.2022). 4. Kiot z ikoną śś. Andrzeja z Krety i proroka Ozeasza, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022). 6. Ikona św. Mikołaja, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022). 7. Ikona św. Michała Twerskiego Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022). 8. Ikona św. Jerzego, Łobez, cerkiew św. Jerzego (fot. Piotr Krawiec, 2.07.2022).