Eine der bedeutendsten Städte der Westpeloponnes: Elis

EIN ANDERES GRIECHENLAND 125 JAHRE FORSCHUNGEN DES ÖSTERREICHISCHEN ARCHÄOLOGISCHEN INSTITUTS IN ATHEN ΜΙΑ ΑΛΛΉ ΕΛΛΑΔΑ 125 ΧΡΌΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΌΥ ΑΥΣΤΡΙΑΚΌΥ ΑΡΧΑΙΌΛΌΓΙΚΌΥ ΙΝΣΤΙΤΌΥΤΌΥ ΑΘΉΝΏΝ ATHEN | ΑΘΉΝΑ 2023 DAS BUCH WURDE GEDRUCKT MIT UNTERSTÜTZUNG VON | ΤΌ ΒΙΒΛΙΌ ΤΥΠΏΘΉΚΕ ΜΕ ΤΉΝ ΥΠΌΣΤΉΡΙΞΉ ΤΏΝ: Holzhausen-Legat und DDr. Franz-Josef Mayer-Gunthof Wissenschaftsund Forschungsstiftung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften EIN ANDERES GRIECHENLAND 125 JAHRE FORSCHUNGEN DES ÖSTERREICHISCHEN ARCHÄOLOGISCHEN INSTITUTS IN ATHEN ΜΙΑ ΑΛΛΉ ΕΛΛΑΔΑ 125 ΧΡΌΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΌΥ ΑΥΣΤΡΙΑΚΌΥ ΑΡΧΑΙΌΛΌΓΙΚΌΥ ΙΝΣΤΙΤΌΥΤΌΥ ΑΘΉΝΏΝ ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ HERAUSGEBER | ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: BIRGITTA EDER – CHRISTOPH BAIER – WALTER GAUSS Diese Publikation wurde einem internationalen Peer-Review-Verfahren unterzogen | Η παρούσα δημοσίευση υποβλήθηκε σε διεθνή διαδικασία αξιολόγησης από ομοτίμους Copyright © alle Autoren und ÖAI-ÖAW ERSTE AUSGABE: JUNI 2023 Copyright © όλοι οι συγγραφείς και OeAI-OeAW ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: ΙΟΥΝΙΟΣ 2023 ISBN 978-618-218-019-8 ISBN 978-618-218-019-8 Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνο- Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechts ist ohne λό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή δια- ausdrückliche Genehmigung unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für σκευή ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Jegliche Form der Vervielfältigung Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν.100/1975. Επίσης, απαγορεύεται η ανα- eines literarischen oder künstlerischen Werks ist gemäß des griechischen παραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και γενικότε- Gesetzes 2121/1993 und des durch das Gesetz 100/1975 ratifizierten Abkommens ρα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή von Bern verboten. οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993. ÖSTERREICHISCHE AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN ÖSTERREICHISCHES ARCHÄOLOGISCHES INSTITUT AUSSENSTELLE ATHEN ΑΥΣΤΡΙΑΚΗ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΥΣΤΡΙAΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΘΗΝΩΝ Leoforos Alexandras 26, 106 83 Athen, Griechenland T (+30) 210 8213708, oeai-athen(at)oeaw.ac.at Λεωφόρος Αλεξάνδρας 26, 106 83 Αθήνα, Ελλάδα T (+30) 210 8213708, oeai-athen(at)oeaw.ac.at VERLAG KAPON ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ Makrygianni 23–27, 117 42 Athen, T 210 9235 098, 210 9214 089 www.kaponeditions.gr e-mail: info(at)kaponeditions.gr Μακρυγιάννη 23–27, 117 42 Αθήνα, T 210 9235 098, 210 9214 089 www.kaponeditions.gr e-mail: info(at)kaponeditions.gr VERLAG KAPON ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ INHALTSVERZEICHNIS | ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 Ein anderes Griechenland: 125 Jahre Forschungen des Österreichischen Archäologischen Instituts Athen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Μια άλλη Ελλάδα: 125 χρόνια ερευνών του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών . . . . . . . 13 B. EDER DIE ANFÄNGE DES INSTITUTS | ΌΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΌΥ ΙΝΣΤΙΤΌΥΤΌΥ 2 Zwischen dem 19. und 21. Jahrhundert: Die (gebrochene) Geschichte der Außenstelle Athen des Österreichischen Archäologischen Instituts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Μεταξύ του 19ου και του 21ου αιώνα: Η (διακοπτόμενη) ιστορία του Παραρτήματος Αθηνών του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 B. EDER – W. GAUSS 3 PERSÖNLICHKEITEN DES INSTITUTS: Archäologische Avantgarde aus Graz: Ada von Netoliczka und ihre Schwester Annie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 ΠΡΌΣΏΠΙΚΌΤΉΤΕΣ ΤΌΥ ΙΝΣΤΙΤΌΥΤΌΥ: Αρχαιολογική αβανγκάρντ από το Graz: Η Ada von Netoliczka και η αδελφή της, Annie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 C. SCHAUER 4 PERSÖNLICHKEITEN DES INSTITUTS: Otto Walter in Athen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 ΠΡΌΣΏΠΙΚΌΤΉΤΕΣ ΤΌΥ ΙΝΣΤΙΤΌΥΤΌΥ: Ο Otto Walter στην Αθήνα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 A. KANKELEIT – W. GAUSS 5 Ernst Ziller und das Österreichische Archäologische Institut Athen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Ο Ερνέστος Τσίλλερ και το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 G. STYHLER-AYDIN ARKADIEN | ΑΡΚΑΔΙΑ 6 Lousoi und das Land der Artemis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Οι Λουσοί και η χώρα της Αρτέμιδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 G. LADSTÄTTER 7 Der frühe Kult der Artemis von Lousoi und seine Ausstrahlungskraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Η πρώιμη λατρεία της Αρτέμιδος των Λουσών και η ακτινοβολία της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 M. KERSCHNER 8 Out of Lousoi? Die Wege wertvoller Fundobjekte aus dem Kunsthandel in alle Welt . . . . . . . . . . . . . . 98 Out of Lousoi? Οι διαδρομές πολύτιμων ευρημάτων από το εμπόριο τέχνης σε όλο τον κόσμο . . . . . 99 C. BAIER 9 Die monumentale Tempelarchitektur von Lousoi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Η μνημειώδης ναϊκή αρχιτεκτονική των Λουσών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 G. LADSTÄTTER 21 Die Akropolis von Aigeira: Von der Bronzezeit zum frühgriechischen Heiligtum. . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Η Ακρόπολη της Αιγείρας: Από την Εποχή του Χαλκού ως την ίδρυση του πρώιμου ελληνικού ιερού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 E. ALRAM-STERN – W. GAUSS 10 Gastfreundschaft auf Blech: Die Proxenie-Inschriften aus Lousoi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Φιλοξενία σε ελάσματα: Οι προξενικές επιγραφές από τους Λουσούς. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 H. TAEUBER 22 ÜBERGREIFENDES THEMA: Archäobotanische Analysen in Aigeira und Lousoi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 ΓΕΝΙΚΌ ΘΕΜΑ: Αρχαιοβοτανικές αναλύσεις στην Αίγειρα και τους Λουσούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 A.G. HEISS 11 Die Urbanität einer ländlichen Gemeinschaft: Stadtforschung in Lousoi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Το αστικά στοιχεία μιας γεωργοκτηνοτροφικής κοινότητας: έρευνα της πόλης των Λουσών . . . . . . . . 117 C. BAIER 12 Vom Leben in den Bergen. Wohnen und Wirtschaften in Lousoi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Η ζωή στα βουνά: Κατοικία και οικονομική πρακτική στους Λουσούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 C. BAIER 13 ÜBERGREIFENDES THEMA: Der österreichische Beitrag zur Erforschung hellenistischer Keramik . . . . . 138 ΓΕΝΙΚΌ ΘΕΜΑ: Η αυστριακή συμβολή στη διερεύνηση της ελληνιστικής κεραμικής . . . . . . . . . . . . . . 139 A. WALDNER 14 PERSÖNLICHKEITEN DES INSTITUTS: Das Alter Ego der Artemis: Veronika Mitsopoulos-Leon . . . . . . . . 146 ΠΡΌΣΏΠΙΚΌΤΉΤΕΣ ΤΌΥ ΙΝΣΤΙΤΌΥΤΌΥ: Το alter ego της Αρτέμιδος: Βερόνικα Μητσοπούλου-Leon . . . . . 147 G. LADSTÄTTER – B. EDER 15 Ein seltenes Statussymbol: Ostmediterraner Gürtelschmuck aus Lousoi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Ένα σπάνιο σύμβολο κύρους: ανατολικομεσογειακή διακόσμηση ζώνης από τους Λουσούς . . . . . . . . 151 C. BAIER – A. PÜLZ 16 Der Tempel von Gremoulias: Ein außerstädtisches Heiligtum in den Bergen Arkadiens . . . . . . . . . . . 154 Ο ναός του Γκρεμουλιά: Ένα εξωαστικό ιερό στα βουνά της Αρκαδίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 G.Z. ALEXOPOULOU – G. LADSTÄTTER 17 ÜBERGREIFENDES THEMA: Antike Ökonomie und Ökologie im Spiegel tierischer Überreste aus dem antiken Griechenland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 ΓΕΝΙΚΌ ΘΕΜΑ: Αρχαία οικονομία και οικολογία υπό το πρίσμα ζωικών καταλοίπων από την αρχαία Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 A. GALIK – G. FORSTENPOINTNER 23 Der Theaterbereich von Aigeira: Das öffentliche Zentrum einer Stadt des Achaiischen Bundes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Ο χώρος του θεάτρου στην Αίγειρα: Το κέντρο της δημόσιας ζωής μιας πόλης της Αχαϊκής Συμπολιτείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 W. GAUSS 24 Aigeira und seine historischen Befestigungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Η Αίγειρα και οι ιστορικές οχυρώσεις της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 A. SOKOLICEK – F. IANNONE 25 Aigeira: Vom Leben in der hellenistisch–römischen Stadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Αιγείρα: Η ζωή στην πόλη κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 W. GAUSS – C. KATSAROU 26 Diokletian in Aigeira: Die Fragmente des Diokletianischen Preisedikts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Ο Διοκλητιανός στην Αίγειρα: Τα αποσπάσματα του Διατάγματος Περί Τιμών του Διοκλητιανού . . . 249 S. PRIGNITZ 27 ÜBERGREIFENDES THEMA: Österreichs Beitrag zur Griechischen Epigraphik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 ΓΕΝΙΚΌ ΘΕΜΑ: Η συμβολή της Αυστρίας στην αρχαία ελληνική επιγραφική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 H. TAEUBER 28 Aigeira von der Spätantike zum Mittelalter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Η Αίγειρα από την Ύστερη Αρχαιότητα έως τον Μεσαίωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 W. GAUSS 29 Leontion: Aufstieg und Niedergang einer peloponnesischen Kleinstadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Λεόντιον: Άνοδος και πτώση μιας πελοποννησιακής πολίχνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 G.Z. ALEXOPOULOU – O. HÜLDEN 18 PERSÖNLICHKEITEN DES INSTITUTS: Zwischen Athen und Lousoi: Ein Tiroler in Griechenland . . . . . . . . 174 ΠΡΌΣΏΠΙΚΌΤΉΤΕΣ ΤΌΥ ΙΝΣΤΙΤΌΥΤΌΥ: Μεταξύ Αθήνας και Λουσών: Ένας Τιρολέζος στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 B. EDER – W. GAUSS 19 Die griechischen und österreichischen Feldforschungen in Pheneos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Οι ελληνικές και αυστριακές έρευνες πεδίου στη Φενεό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 K. KISSAS – P. SCHERRER ACHAIA | ΑΧΑΪΑ 20 Aigeira: Eine Entdeckung auf den Spuren des Pausanias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Αίγειρα: Μια ανακάλυψη στα ίχνη του Παυσανία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 W. GAUSS ELIS | ΉΛΕΙΑ 30 An den ‚Thermopylen der Peloponnes‘: Die Stätte von Kleidi–Samikon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Στις «Θερμοπύλες της Πελοποννήσου»: Ο αρχαιολογικός χώρος Κλειδιού-Σαμικού . . . . . . . . . . . . . 281 B. EDER – E.-I. KOLIA 31 Die alte Grabung von Elis (1910–1914, 1932) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Η Παλαιά Ανασκαφή της Ήλιδας (1910–1914, 1932) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 B. EDER 32 Eine der bedeutendsten Städte der Westpeloponnes: Elis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Μια από τις σημαντικότερες πόλεις της δυτικής Πελοποννήσου: Αρχαία Ήλις . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 B. EDER – C. BAIER 33 Die Anfänge von Elis: Die Gräber des 11. und 10. Jahrhunderts v. Chr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Οι απαρχές της Ήλιδας: Οι τάφοι του 11ου και 10ου αιώνα π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 B. EDER 34 ÜBERGREIFENDES THEMA: Architektonische Terrakotten aus Elis, Aigeira und Lousoi: Schlaglichter auf monumentale Gebäude der archaischen Zeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 ΓΕΝΙΚΌ ΘΕΜΑ: Πήλινα αρχιτεκτονικά μέλη από την Ήλιδα, την Αίγειρα και τους Λουσούς: Τα μνημειακά κτίρια της αρχαϊκής περιόδου στο φως της έρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 D. SCAHILL 35 Das hellenistische Theater von Elis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 Το ελληνιστικό θέατρο της Ήλιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 45 „Topfverkäuferin“ und „Eiter im Auge des Piräus“: Aigina, Handelsmacht und Rivalin Athens . . . . . . 408 «Χυτρόπωλις» και «τσίμπλα στο μάτι του Πειραιά»: Αίγινα, εμπορική δύναμη και αντίζηλος της Αθήνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 G. KLEBINDER-GAUSS NATURWISSENSCHAFTEN | ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΉΜΕΣ 46 „Alles gehört herein.“ Die Archäologie: Eine Transdisziplin zwischen Geistes-, Sozial- und Naturwissenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 «Όλα ανήκουν σε αυτήν». Η αρχαιολογία: Ένα διαθεματικός κλάδος μεταξύ των θεωρητικών, κοινωνικών και φυσικών επιστημών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 S. LADSTÄTTER F. GLASER 36 JA oder NEIN: Geheime Abstimmungen im Theater von Elis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 ΝΑΙ ή ΟΧΙ: – Μυστικές ψηφοφορίες στο θέατρο της Ήλιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 47 Bronzezeitliches Gold: Neue Methoden zu alten Fragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Ο χρυσός της Εποχής του Χαλκού: Νέες μέθοδοι για παλιά ερωτήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 B. HOREJS B. EDER 37 Die frühchristliche Gemeinde von Elis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Η παλαιοχριστιανική κοινότητα της Ήλιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 48 Der Import von Lapislazuli in der mykenischen Welt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 Η εισαγωγή του λάπις λάζουλι στον μυκηναϊκό κόσμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 B. EDER – M. BRANDL F. GLASER MITTELGRIECHENLAND | ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ 38 Ausgrabungen in Elateia: Die ‚Mykenische Peripherie‘ rückt in den Focus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 Ανασκαφές στην Ελάτεια: Η «μυκηναϊκή περιφέρεια» στο επίκεντρο της προσοχής . . . . . . . . . . . . 345 S. DEGER-JALKOTZY 39 ÜBERGREIFENDES THEMA: Die Archäologie der frühen Kulturen der Ägäis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 ΓΕΝΙΚΌ ΘΕΜΑ: Η αρχαιολογία των πρώιμων πολιτισμών του Αιγαίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 E. ALRAM-STERN – B. EDER – W. GAUSS 40 ÜBERGREIFENDES THEMA: Österreichische Forschungen zu Linear B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 ΓΕΝΙΚΌ ΘΕΜΑ: Αυστριακές έρευνες σχετικά με τη Γραμμική Β . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 J. WEILHARTNER 49 Stein der Reichen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 Ο λίθος της αφθονίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 S. LADSTÄTTER 50 Keramik im Brennpunkt naturwissenschaftlicher Analysen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 Η κεραμική στο επίκεντρο των επιστημονικών αναλύσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 B. EDER – P. FRAGNOLI – W. GAUSS 51 ÜBERGREIFENDES THEMA: Das Österreichische Archäologische Institut Athen im 21. Jahrhundert . . . . 448 ΓΕΝΙΚΌ ΘΕΜΑ: Το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών τον 21ο αιώνα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 B. EDER – C. BAIER– W. GAUSS VERZEICHNISSE | ΚΑΤΑΛΌΓΌΙ 52 Bibliographie | Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 41 Plataiai und seine Schlacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Οι Πλαταιές και η ομώνυμη μάχη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 A. KONECNY – V. ARAVANTINOS AIGINA | ΑΙΓΙΝΑ 42 Die Forschungen der Universität Salzburg in Aigina-Kolonna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 Οι έρευνες του Πανεπιστημίου του Salzburg στην Κολώνα της Αίγινας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 A. SOKOLICEK 43 Aigina-Kolonna in der Bronzezeit: von Befestigungen, Schiffen und Töpfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Η Κολώνα της Αίγινας την Εποχή του Χαλκού: Περί οχυρώσεων, πλοίων και αγγείων . . . . . . . . . . . . 395 W. GAUSS 44 Musikarchäologie: Ein prähistorisches Musikinstrument aus Kolonna auf Aigina? . . . . . . . . . . . . . . . 404 Μουσική αρχαιολογία: Μουσικό όργανο, άραγε, από την Κολώνα της Αίγινας; . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 C. TERZIS 53 Abbildungsnachweis | Πηγές εικόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 54 Autorinnen und Autoren | Συγγραφείς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 32 32 EINE DER BEDEUTENDSTEN STÄDTE DER WESTPELOPONNES: ELIS ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΔΎΤΙΚΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΎ: ΑΡΧΑΙΑ ΗΛΙΣ BIRGITTA EDER – CHRISTOPH BAIER BIRGITTA EDER – CHRISTOPH BAIER ie Ebene des Peneios-Flusses bildet das der Region. Während des 6. und 5. Jahrhunderts Kerngebiet des Staates der Eleier, der ‚Leu- v. Chr. hatten die Eleier ihr Territorium und Ein- te vom Tal‘, wie ihr Name (im elischen Dialekt D Η πεδιάδα του Πηνειού αποτελεί τον πυρήνα κό κέντρο της περιοχής. Κατά τη διάρκεια του του κράτους των Ηλείων, των «πεδινών», 6ου και 5ου αιώνα π.Χ. οι Ηλείοι είχαν επεκτεί- flussgebiet bis weit nach Süden ausgedehnt und όπως αποδίδεται το όνομά τους (στην ηλεια- νει τα εδάφη και τη σφαίρα επιρροής τους έως Waleioi) zu übersetzen ist. Dort, wo der Fluss auch das berühmte Zeus-Heiligtum von Olympia κή διάλεκτο Fαλείοι). Στο σημείο στο οποίο ο πολύ πιο νότια και είχαν θέσει υπό την κυριαρ- aus dem flachen Bergland in die Ebene eintritt, im Alpheios-Tal unter ihre Herrschaft gebracht. ποταμός εισέρχεται από την ορεινή ενδοχώρα χία τους ακόμη και το περίφημο ιερό του Διός liegt mit der Stadt Elis das politische Zentrum Sie verwalteten nicht nur das panhellenische στον κάμπο βρίσκεται η Αρχαία Ήλις, το πολιτι- στην Ολυμπία, στην κοιλάδα του Αλφειού. Όχι 101 μόνο διοικούσαν το πανελλήνιο ιερό, αλλά ήταν, μάλιστα, και υπεύθυνοι για τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων κάθε τέσσερα χρόνια. Κατά την Κλασική και την Ελληνιστική περίοδο η Ήλις υπήρξε με βεβαιότητα ο σημαντικότερος οικισμός της δυτικής Πελοποννήσου από πολιτική και οικονομική άποψη, και σε αυτό τον ρόλο τη διαδέχτηκε η Πάτρα μόλις κατά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο. Στην πεδιάδα μεταξύ της νότιας όχθης του Πηνειού και του λόφου της ακρόπολης απλώνονται η αρχαία πόλη και το κέντρο της πολιτικής ζωής της, η Αγορά (Εικ. 101). Το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (AAI) ξεκίνησε πριν από περισσότερα από εκατό χρόνια (1910–1914) τις εργασίες του στην Ήλιδα, οι οποίες διακόπηκαν πρωτίστως από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και άρχισαν εκ νέου το 1932, όμως μόνο για μικρό Abb. 101: Blick auf das zentrale Stadtgebiet von Alt-Elis, das sich am Fuß der Akropolis erstreckt Εικ. 101: Άποψη του κεντρικού αστικού χώρου της Αρχαίας Ήλιδας, ο οποίος απλώνεται στις υπώρειες του λόφου της ακρόπολης 296 ELIS ΗΛΕΙΑ 297 298 Heiligtum, sondern waren auch für die Ausrich- auch das Gymnasium identifiziert wurden, lag χρονικό διάστημα (→ 30). Την περίοδο 1960– αρχιτεκτονικά μέλη, για την ακρίβεια από θραύ- tung der Olympischen Spiele alle vier Jahre ver- der Schwerpunkt der österreichischen For- 1981 συνεχίστηκαν από την Εν Αθήναις Αρχαι- σματα της παρυφής της στέγης (σίμη), αποτε- antwortlich. In klassischer und hellenistischer schungen in Elis auf der Agora: Die heute noch ολογική Εταιρεία με τη συμμετοχή του AAI. Τα λούν σημαντικές ενδείξεις για την ύπαρξη πα- Zeit war Elis sicher politisch und wirtschaftlich erkennbare Gestalt des politischen Zentrums αποτελέσματα αυτών των ανασκαφών δεν έφε- λαιότερων κτιρίων μεγαλοπρεπούς χαρακτήρα die bedeutendste Siedlung der Westpeloponnes scheint in die hellenistische und römische Zeit zu ραν στο φως μεγαλειώδη ερείπια που προσφέ- στον νότιο τομέα της Αγοράς. Ο ζωγραφικός und wurde in dieser Rolle wohl erst durch Patras datieren, allerdings ist aufgrund des kontinuierli- ρουν άφθονη τη σκιά τους, αλλά, απεναντίας, φυτικός διάκοσμος με μοτίβα φύλλων ή ταινίες in der römischen Kaiserzeit abgelöst. chen Steinraubs nicht auszuschließen, dass älte- τα συχνά πενιχρά κατάλοιπα κτιριακών δομών από άνθη επιτρέπει την αισθητική και κατά συ- In der Ebene zwischen dem Südufer des Pe- re Vorgängergebäude bislang nicht erkannt wur- από τις οποίες είχε αφαιρεθεί ξανά και ξανά το νέπεια και χρονολογική ταξινόμηση των αντικει- neios und dem Hügel der Akropolis erstreckten den, und dass die besondere räumliche Struktur λίθινο υλικό προκειμένου να χρησιμοποιηθεί σε μένων (→ 34), τα οποία ανάγονται στον πρώιμο sich die antike Stadt und ihr politisches Zentrum, der Agora bereits in vorhellenistischer Zeit ent- άλλα, μεταγενέστερα κτίρια. Τα περιορισμένα 6ο αιώνα και στους χρόνους της μετάβασης από die Agora (Abb. 101). Vor mehr als einhundert stand. Einzelne Funde von Architekturteilen aus αποθέματα λίθου της Ήλιδας προσδιορίζουν και τον 6ο στον 5ο αιώνα π.Χ. Αυτά τα μεγαλοπρε- Jahren hat das Österreichische Archäologische Terrakotta, genauer von Fragmenten des Dach- τα γνωρίσματα των ερειπίων της. πώς διακοσμημένα κτίρια είχαν θρησκευτικό ή Institut (ÖAI) mit seinen Arbeiten in Elis be- rands (Sima), bilden wichtige Hinweise auf die Η ιστορία της Ήλιδας ξεκινά από τρεις ομά- επίσημο χαρακτήρα και βρίσκονταν στον χώρο gonnen (1910–1914), die vor allem durch den 1. Existenz von älteren Gebäuden repräsentativen δες ταφών της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, της Aγοράς. Σε αυτό το είδος κτισμάτων ανήκε Weltkrieg unterbrochen und 1932 nur kurzfristig Charakters im südlichen Bereich der Agora. Der οι οποίες υποδεικνύουν εμμέσως την κατοίκη- πιθανόν ένα μικρό ναϊκό οικοδόμημα στα νότια. wiederaufgenommen wurden (→ 30). 1960–1981 aufgemalte Dekor von Blattmotiven oder Blü- ση του χώρου της Aγοράς τον 11ο και 10ο αιώ- Ένα χάλκινο έλασμα φέρει αρχαϊκή επιγραφή wurden sie von der Archäologischen Gesellschaft tenranken ermöglicht die stilistische und damit να π.Χ., καθώς θα πρέπει να φανταστούμε ότι (Εικ. 102) από το πρώτο μισό του 6ου αιώνα π.Χ. zu Athen unter Beteiligung des ÖAI fortgesetzt. auch chronologische Einordnung der Stücke σε άμεση γειτνίαση με τις ταφές υπήρχαν μικρά και προέρχεται επίσης από τον νότιο τομέα της Die Ergebnisse dieser Ausgrabungen haben kei- (→ 34), die dem frühen 6. Jahrhundert und der χωριά ή συνοικισμοί αγροκτημάτων (→ 33). Με- Αγοράς. Ενδεχομένως ήταν τοποθετημένο αρ- ne schattenspendenden Ruinen zutage geför- Wende vom 6. zum 5. Jahrhundert v. Chr. ange- μονωμένα ευρήματα κεραμικής και μικροτεχνή- χικά σε κάποιο από τα δημόσια κτίρια ή τους dert, sondern die oftmals spärlichen Reste von hören. Diese prachtvoll geschmückten Gebäude ματα από χαλκό αποδεικνύουν την –πιθανόν Gebäudestrukturen, deren Steinmaterial immer hatten entweder sakralen oder offiziellen Cha- αδιάλειπτη– χρήση του πεδίου της αρχαίας πό- und immer wieder abgetragen und für andere, rakter und standen auf dem Gelände der Agora. λης, ακόμη και κατά την περίοδο από τον 9ο έως neuere Bauten verwendet wurde. Die Steinarmut Ein Kandidat für einen derartigen Bau könnte ein το τέλος του 6ου αιώνα π.Χ. von Elis bestimmt den Charakter seiner Ruinen. kleines tempelartiges Gebäude im Süden sein. Εικ. 102: Αρχαϊκή χάλκινη επιγραφή με δικονομικούς κανόνες 102 Μολονότι έχουν ταυτιστεί κάποια από τα Die Geschichte von Elis beginnt mit drei Grup- Ein Bronzeblech trägt eine archaische In- μέρη της πόλης που αναφέρει ο Παυσανίας, pen von früheisenzeitlichen Gräbern, die indirekt schrift (Abb. 102) aus der ersten Hälfte des όπως η ακρόπολη ή ενδεχομένως το γυμνάσι- die Besiedlung des Gebiets der Agora im 11. und 6. Jahrhunderts v. Chr. und stammt ebenfalls aus ον, το επίκεντρο των αυστριακών ερευνών στην 10. Jahrhundert v. Chr. anzeigen, denn in unmit- dem Südbereich der Agora. Es war ursprünglich Ήλιδα ήταν η Αγορά: Η μορφή του κέντρου της telbarer Nachbarschaft der Gräber muss man vielleicht an einem der mit dekorierten Dächern πολιτικής ζωής όπως διακρίνεται μέχρι και στις sich kleine Dörfer oder Weiler vorstellen (→ 33). geschmückten öffentlichen Gebäude oder Tem- μέρες μας φαίνεται ότι χρονολογείται στην Ελ- Im Anschluss bezeugen vereinzelte Funde von pel angebracht, die sich aufgrund der Architek- ληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο, ωστόσο λόγω Keramik und Kleinbronzen die – wahrscheinlich turfragmente postulieren lassen. Die Bronze- της αδιάκοπης κλοπής λίθων δεν αποκλείεται kontinuierliche – Nutzung des Geländes der an- inschrift verzeichnet Prozessregeln und weist να μην έχουν αναγνωριστεί μέχρι τώρα προ- tiken Stadt, auch in der Zeit vom 9. bis zum Ende Elis dadurch als Versammlungsort zur Recht- γενέστερα κτίρια παλαιότερης κατασκευής και des 6. Jahrhunderts v. Chr. sprechung und als Publikationsort von Gerichts- να είχε δημιουργηθεί η ιδιαίτερη δομή του χώ- Obwohl einige der von Pausanias erwähnten urkunden aus. Vermutlich übte die Siedlung von ρου της Αγοράς ήδη από την Προελληνιστική Stadteile wie die Akropolis oder möglicherweise Elis somit schon im frühen 6. Jahrhundert v. Chr. περίοδο. Μεμονωμένα ευρήματα από πήλινα ELIS Abb. 102: Archaische Bronzeinschrift mit Prozessregeln ΗΛΕΙΑ 299 eine zentrale administrative Funktion in der Ge- Funktion diente, reichen die konkreten architek- ναούς που έφεραν διάκοσμο στις στέγες και Abb. 103: Plan des Stadtgeländes von Elis (links) meinschaft der Eleier aus, die sie über Jahrhun- tonischen Belege für die bauliche Ausgestaltung των οποίων την ύπαρξη υποθέτουμε βάσει των Εικ. 103: Τοπογραφικό σχέδιο της αρχαίας πόλης της Ήλιδας (αριστερά) derte beibehalten sollte. als Platzanlage zumindest bislang nicht in die- υφιστάμενων αρχιτεκτονικών θραυσμάτων. Στη Auch wenn diese Funde die Annahme reizvoll se Zeit zurück. Pausanias, der den öffentlichen χάλκινη επιγραφή περιλαμβάνονται δικονομι- erscheinen lassen, dass das Gelände der Agora Bauten im Herzen von Elis eine ausführliche κοί κανόνες, πιστοποιώντας έτσι τον ρόλο της bereits in der archaischen und klassischen Zeit Beschreibung widmet, bezeichnet die Platzan- Ήλιδας ως χώρου συνελεύσεων για την απονο- als öffentlicher Versammlungsplatz mit zen- lage angesichts ihrer unregelmäßigen Gestalt μή δικαιοσύνης και ως τόπου έκδοσης δικαστι- traler administrativer, politischer und religiöser und lockeren Rahmung durch unterschiedliche κών εγγράφων. Ως εκ τούτου, ο οικισμός της 103 300 ELIS Abb. 104: Modell der Südhalle von Elis von F. Glaser Εικ. 104: Μοντέλο της Νότιας στοάς της Ήλιδας, F. Glaser 104 Ήλιδας ασκούσε ίσως ήδη από τον πρώιμο 6ο Ήλιδας, αποκαλεί την πλατεία Αγορά «αρχαιότε- αιώνα π.Χ. μια κεντρική διοικητική λειτουργία ρου τρόπου», λόγω του ακανόνιστου σχήματος στην κοινότητα των Ηλείων, την οποία επρόκειτο και της μη αυστηρής πλαισίωσής της από διά- να διατηρήσει για πολλούς αιώνες. φορα κτίρια. Πράγματι, από οικοδομική άποψη Μπορεί αυτά τα ευρήματα να καθιστούν ελ- η έκταση της πλατείας δεν ήταν παρά αδρά ορι- κυστική την υπόθεση ότι το κτίριο της Αγοράς οθετημένη, δημιουργώντας έτσι την εντύπωση χρησίμευε ήδη κατά την Αρχαϊκή και Κλασική ενός αστικού χώρου που επεκτεινόταν σταδι- περίοδο ως δημόσιος χώρος διεξαγωγής συ- ακά (Εικ. 103). Στα δυτικά και νότια, η πλατεία νελεύσεων με κεντρικό διοικητικό, πολιτικό οριζόταν από δύο μεγάλες στοές μήκους σχε- και θρησκευτικό ρόλο, ωστόσο συγκεκριμένα δόν 100 μ. η καθεμία, των οποίων οι γραμμές αρχιτεκτονικά τεκμήρια που αφορούν την οι- δόμησης και ο προσανατολισμός, ωστόσο, δεν κοδομική διαμόρφωση του χώρου ως πλατείας είχαν σχεδιαστεί ώστε να συσχετίζονται με ακρί- δεν ανάγονται, τουλάχιστον με τα μέχρι τώρα βεια μεταξύ τους. Σε στενή δομική συνάφεια με δεδομένα, σε εκείνη την εποχή. Ο Παυσανίας, την Αγορά βρισκόταν και το θέατρο στα βορειο- ο οποίος αφιερώνει λεπτομερή περιγραφή στα ανατολικά της, στο οποίο διεξάγονταν συνε- δημόσια κτίρια που βρίσκονταν στην καρδιά της λεύσεις της εκκλησίας του δήμου και πιθανόν ΗΛΕΙΑ 301 302 Gebäude als Agora „der älteren Art“. Tatsächlich Ausweislich der Grabungsergebnisse handelt και της βουλής, και επιτελούσε επιπλέον, ως ταυτιστεί με το κτίριο το οποίο πρέπει να είχε δει war die Ausdehnung der Platzanlage baulich nur es sich bei der in den Fundamenten erhaltenen εκ τούτου, σημαντικές πολιτικές λειτουργίες ο Παυσανίας τον 2ο αιώνα π.Χ. (Εικ. 104). Μια grob definiert, sodass der Eindruck eines nach Doppelstoa (Südhalle) jedoch nicht um den von (→ 35–36). Μια μνημειακή στοά με κρήνες στα δίκλιτη στοά βρισκόταν στα βόρεια, στραμμέ- und nach gewachsenen Stadtraums entsteht Pausanias suggerierten Bau der klassischen Zeit, ανατολικά καθώς και μια μεγάλη δεξαμενή στα νη προς την Αγορά, και ο πίσω τοίχος της εφα- (Abb. 103). Im Westen und Süden war die Platz- sondern um eine Anlage der frühen römischen νοτιοανατολικά κάλυπταν τις ανάγκες υδροδό- πτόταν με μία μάλλον επίσης δίκλιτη στοά, της fläche von zwei großen, jeweils knapp 100 m lan- Kaiserzeit, unter Umständen vielleicht auch des τησης της αγοράς αλλά και του χώρου του θε- οποίας η ανοικτή πλευρά γειτνίαζε με ιερό της gen Hallenanlagen begrenzt, deren Baufluchten Hellenismus, die in der Spätantike in eine früh- άτρου. Η αχανής έκταση της πλατείας, η οποία Αφροδίτης που εντοπίζεται νοτίως της Αγοράς und Ausrichtungen jedoch nicht exakt aufeinan- christliche Kirche umgewandelt wurde (→ 37). Die εκτεινόταν έως τη στοά με τις κρήνες, αποτυπώ- και δεν έχει αποτελέσει ακόμη αντικείμενο συ- der bezogen waren. Strukturell eng an die Ago- Existenz eines Vorgängerbaus, der möglicher- νεται και σε άλλο χωρίο του Παυσανία, κατά το στηματικής αρχαιολογικής έρευνας. ra angebunden war auch das nordöstlich davon weise gar ins 5. Jahrhundert v. Chr. zurückreichen οποίο εκείνη την εποχή οι Ηλείοι προπονούσαν Όπως, όμως, προκύπτει από τα ανασκαφι- gelegene Theater, in dem Volks- und möglicher- könnte, ist angesichts der antiken Überlieferung τα άλογά τους στην πλατεία της Αγοράς και γι’ κά αποτελέσματα, η Διπλή στοά (Νότια στοά), weise auch Ratsversammlungen abgehalten nicht unwahrscheinlich und auch angesichts der αυτό την αποκαλούσαν ιππόδρομο. από την οποία σώζονται τα θεμέλια, δεν είναι wurden, und das somit auch wichtige politische Grabungsbefunde nicht ausgeschlossen, doch Στον Παυσανία οφείλουμε και την πληροφο- το οικοδόμημα της Κλασικής περιόδου που υπο- Funktionen erfüllte (→ 35–36). Eine monumen- erlauben die derzeit verfügbaren Informationen ρία ότι η ανέγερση της μίας από τις στοές που δεικνύει ο Παυσανίας, αλλά εγκατάσταση της tale Halle mit Brunnenhäusern im Osten diente keine Rekonstruktion dieses möglichen frühen ορίζουν τον χώρο είχε χρηματοδοτηθεί από Πρώιμης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορικής περιόδου, ebenso wie eine große Zisterne im Südosten der Gebäudes. Der offenbar wiederholt erfolgte Aus- τα λάφυρα στρατιωτικής επιτυχίας των Ηλεί- ενδεχομένως και της Ελληνιστικής περιόδου, η Versorgung sowohl der Agora als auch des The- riss der Kalksteinfundamente zur Gewinnung von ων έναντι της νήσου Κορκύρας, γεγονός που οποία μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό κατά την aterareals. Die Weitläufigkeit der Platzanlage, wertvollem Baumaterial erschwert die Interpre- χρονολογείται πιθανότατα στον ύστερο 5ο αι- die bis zur Brunnenhalle reichte, manifestierte tation der ältesten Befunde zusätzlich. ώνα π.Χ. Βάσει της περιγραφής του, μια διπλή sich in einer weiteren Bemerkung bei Pausanias, Bemerkenswert ist auch, dass die Agora ihre der zufolge die Eleier zu seiner Zeit ihre Pferde unregelmäßige, wohl historisch gewachsene auf dem Marktplatz trainierten und diesen daher Struktur bis in die Spätantike hinein beibehielt. als Hippodrom bezeichneten. Die Ergebnisse archäologischer Fernerkundun- Pausanias verdanken wir auch die Informa- gen und geophysikalischer Prospektionen durch tion, dass eine der begrenzenden Hallenanlagen das Institute for Mediterranean Studies (IMS- aus der Beute eines militärischen Erfolgs der FORTH) sowie Grabungen der Ephorie für Al- Eleier über die Insel Korkyra finanziert wurde, tertümer von Elis und der Archäologischen Ge- welcher wohl im späteren 5. Jahrhundert v. Chr. sellschaft zu Athen suggerieren demgegenüber, verortet werden kann. Auf Basis seiner Beschrei- dass weite Teile des umgebenden Stadtraums bung kann eine Doppelhalle an der Südseite der im Westen und Süden auf Basis eines orthogo- Agora mit dem Gebäude identifiziert werden, nalen Straßennetzes in regelmäßige Parzellen das Pausanias im 2. Jahrhundert n. Chr. gese- gegliedert waren. Es ist nicht ausgeschlossen, hen haben muss (Abb. 104). Eine zweischiffige dass die Planung einer regelmäßigen Stadtanla- Stoa war nach Norden zur Agora gewandt und ge bereits im Zuge der politischen Neukonstitu- teilte ihre Rückwand mit einer wohl ebenfalls tion von Elis im 5. Jahrhundert v. Chr. erfolgte, zweischiffigen Halle, die sich ihrerseits auf ein doch muss die Klärung dieser wichtigen Frage archäologisch kaum erforschtes Heiligtum der künftigen Untersuchungen vorbehalten bleiben. Aphrodite südlich der Agora öffnete. Abschnitte des Straßenrasters, die noch mehr ELIS στοά στη νότια πλευρά της Αγοράς μπορεί να Abb. 105: Das Oktogon im Süden des Stadtgebiets von Elis Εικ. 105: Το Οκτάγωνο στη νότια πλευρά της πόλης της Ήλιδας 105 ΗΛΕΙΑ 303 als 500 m westlich und südlich der Agora fest- ausweislich der verfügbaren archäologischen Ύστερη Αρχαιότητα (→ 37). Η ύπαρξη προγενέ- περίοδο, χάρη στα κατάλοιπα ρωμαϊκών θερμών stellbar sind, geben ein Indiz dafür, dass sich die Befunde und literarischen Quellen über viele στερου οικοδομήματος, το οποίο θα μπορούσε, που αποκαλύφθηκαν στις παλαιότερες αυστρι- Stadt jedenfalls in diese beiden Richtungen weit Jahrhunderte hinweg offenbar nicht von Befesti- ίσως, να ανάγεται μέχρι και στον 5ο αιώνα π.Χ., ακές ανασκαφές σε απόσταση σχεδόν 600 μ. ausdehnte. Bestätigt wird dies zumindest für die gungsmauern umgrenzt und geschützt war. So- δεν είναι απίθανη με βάση την αρχαία γραπτή νοτίως της Αγοράς, από τα οποία διατηρείται σε römische Kaiserzeit durch die bereits bei den mit bestehen gerade auch für die Ausdehnung παράδοση ούτε αποκλείεται δεδομένων των μεγάλο ύψος μέχρι και σήμερα μία οκταγωνική alten österreichischen Ausgrabungen freigeleg- und Struktur der Stadt nach Norden und Osten ανασκαφικών ευρημάτων, ωστόσο οι μέχρι στιγ- αίθουσα κατασκευασμένη με οπτοπλινθοδομή, ten Reste einer römischen Therme knapp 600 m hin bislang kaum Anhaltspunkte. Auch die Akro- μής διαθέσιμες πληροφορίες δεν επιτρέπουν δεσπόζοντας έτσι στην πεδιάδα (Εικ. 105). südlich der Agora, von der ein oktogonaler Saal polis der Stadt, die sich etwas weniger als einen αναπαράσταση αυτού του πιθανού πρώιμου Ελληνιστικές και ρωμαϊκές νεκροπόλεις, οι aus Ziegelmauerwerk noch heute hoch aus der Kilometer südöstlich über der Agora erhebt, und κτιρίου. Η προφανώς επανειλημμένη αφαίρεση οποίες αποκαλύφθηκαν περίπου κατά μήκος Ebene aufragt (Abb. 105). auf der laut Pausanias ein Tempel der Athena των ασβεστολιθικών θεμελίων προκειμένου να της πορείας του σημερινού δρόμου νοτιοδυτικά Hellenistische und römische Nekropolen, die und eine Statue aus der Hand des Phidias ge- εξασφαλιστεί πολύτιμο οικοδομικό υλικό δυσχε- του οικισμού Καλύβια Ήλιδας και βορειοανατο- etwa entlang des heutigen Straßenverlaufs im standen haben sollen, ist nahezu unerforscht. ραίνει ακόμα περισσότερο την ερμηνεία των πα- λικά της αρχαίας πόλης στο πλαίσιο σωστικών Südwesten von Kalyvia Ilidos und im Nordosten Diese zahlreichen offenen Fragen zur Stadtent- λαιότερων ευρημάτων. ανασκαφών, αποτελούν ενδείξεις για τα όρια des antiken Stadtgebiets im Rahmen von Not- wicklung und Stadtgestalt, die auch darin deut- Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι η Aγορά της αστικής κατοίκησης. Η ακριβής οριοθέτη- grabungen freigelegt wurden, bilden Hinweise lich werden, dass eine Vielzahl an Heiligtümern διατήρησε την ακανόνιστη, ιστορικά διαμορ- ση του χώρου του α῎ στεως δυσχεραίνεται, από auf die Grenzen der urbanen Besiedlung. Die und öffentlichen Bauten, die in der Beschreibung φούμενη δομή της μέχρι και την Ύστερη Αρ- την άλλη πλευρά, επειδή η Ήλις δεν διέθετε, exakte Definition des antiken Stadtgebiets wird des Pausanias Erwähnung finden, bislang nicht χαιότητα. Τα αποτελέσματα των αρχαιολογικών από ό,τι φαίνεται, οχυρωματικό περίβολο και hingegen durch den Umstand erschwert, dass lokalisiert werden konnten, bieten für künftige τηλεπισκοπήσεων και γεωφυσικών διασκοπήσε- ήταν απροστάτευτη για πολλούς αιώνες, παρά Elis ungeachtet seiner politischen Bedeutung Forschungen zweifelsohne großes Potential. ων του Institute for Mediterranean Studies (IMS- την πολιτική σπουδαιότητα που της αποδίδεται FORTH) καθώς και οι ανασκαφές της Εφορείας με βάση τα διαθέσιμα αρχαιολογικά ευρήματα Αρχαιοτήτων Ηλείας και της Εν Αθήναις Αρχαι- αλλά και τις γραπτές πηγές. Υπό αυτή την έν- ολογικής Εταιρείας υπαινίσσονται, αντιθέτως, νοια δεν υφίστανται μέχρι τώρα παρά ελάχιστα ότι μεγάλα τμήματα του περιβάλλοντος αστικού στοιχεία σε ό,τι αφορά ιδίως την έκταση και τη χώρου στα δυτικά και στα νότια ήταν διαρθρω- δομή της πόλης προς τα βόρεια και ανατολικά. μένα σε οικόπεδα κανονικού σχήματος, βάσει Επίσης, η ακρόπολη της πόλης, η οποία υψώ- ενός ορθοκανονικού οδικού δικτύου. Δεν απο- νεται σε λιγότερο από ένα χιλιόμετρο απόστα- κλείεται η πιθανότητα να συντελέστηκε ο σχεδι- ση νοτιοανατολικά της Aγοράς και στην οποία, B I B L I O G R A P H I E | Β Ι Β Λ Ι Ό Γ ΡΑΦ Ι Α Andreou – Andreou 2001–2004 | Donati 2015 | Donati – Sarris 2016 | Eder – Mitsopoulos-Leon 1999 | Georgiadou 2005 | Mitsopoulos-Leon 1983a | Mitsopoulos-Leon 2005 | Pochmarski 1990 | Siewert 2001 | Tritsch 1932 | Walter 1913 | Walter 1915 | Walter 1940 | Yalouris 1996 304 ασμός μιας σύμμετρης διάταξης της πόλης ήδη κατά τον Παυσανία, δέσποζε ναός της Αθη- SUMMARY κατά την πολιτική ανασύσταση της Ήλιδας τον νάς καθώς και άγαλμα φιλοτεχνημένο από τον In Classical and Hellenistic times, Elis was certainly politically and economically the most important 5ο αιώνα π.Χ., ωστόσο η διευκρίνιση αυτού του Φειδία, είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητη. settlement in the Western Peloponnese. The beginnings of the community date back to the 11th cen- σημαντικού ζητήματος θα πρέπει να αποτελέσει Τα πολλά αυτά ανοιχτά ερωτήματα σχετικά με tury, and Archaic finds suggest that the settlement of Elis exercised a central administrative func- αντικείμενο μελλοντικών ερευνών. Τμήματα του την ανάπτυξη και τη μορφή της πόλης, τα οποία tion in the Eleian community as early as the early 6th century BC. The agora is the best researched πολεοδομικού καννάβου τα οποία εντοπίζονται αντικατοπτρίζονται και στο γεγονός ότι μέχρι part of this city: it retained its particular, probably historically grown structure into Late Antiquity. μέχρι και σε απόσταση 500 μ. δυτικά και νότια στιγμής δεν έχει καταστεί εφικτός ο εντοπισμός To the west and south, the agora was bordered by two large porticoes. Structurally, the theatre in της Aγοράς αποτελούν ένδειξη ότι η πόλη απλω- πολλών ιερών και δημόσιων οικοδομημάτων the north-east was connected to the agora. It fulfilled important political functions as a meeting νόταν σε μεγάλη απόσταση τουλάχιστον προς που περιγράφονται από τον Παυσανία, προσφέ- place for assemblies and possibly also the city council. The urban development and urban structure τις δύο αυτές κατευθύνσεις. Αυτό επαληθεύε- ρουν αδιαμφισβήτητα μεγάλες δυνατότητες για of Elis undoubtedly still continue to offer great potential for future research. ται τουλάχιστον για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική μελλοντικές έρευνες. ELIS ΗΛΕΙΑ 305