Bagyo

An bagyo (Iningles: tropical cyclone) in usa nga klase hin pagdaguraot han panahon nga mayda hamubo nga presyon han atmospera, ngan nakonsister hin hilapad nga sirkulasyon hin hangin ug nagpupurundok nga mga kadampugan nga nalibot tipasakob ha sentro o butnga kun diin gihahamuboi an presyon. Napoporma ini ha mga kalawdan han rehiyon tropiko kun diin kasagaran mapaso ug mahulos an kinaiya han atmospera. Nagdudurot ini hin makusog nga mga pag-uran ug nag-aalipuros nga hangin.^[1]^[2]

Kasagaran nahimumugso an mga bagyo pinaagi han pag-alisngaw han mapaso nga tubig-dagat ha rehiyon tropiko. An hungaw han tubig (water vapor) in masaka ngadto ha kahitas-an han atmospera, magtitikahagkot, magigin likido nga tubig ngahaw, ngan makakaporma hin mga magdakmol nga kadampugan. Ini nga mga dampog, kasagaran adton Cumulonimbus nga klase, in nagdudurot hin mga thunderstorms—daguraot nga mayda bubunok nga uran, pagkinikilat-pagdalugdog ug makusog nga hangin. Kun ini nga mga thunderstorms in magtikadamo ngan magpurundok, makakaaghat ini hin pagtikahamubo han presyon han atmospera (atmospheric pressure) ug an pagkaada tipasakob nga sibwada han hangin, hangtod nga maporma in usa ka low-pressure area (LPA). Ini nga LPA in mabirik dara han pwersa Koryolis (Coriolis force / Coriolis effect), ngan magkikinusog ini hangtod nga magin bagyo. Bisan kun ha rehiyon tropiko ini nahimumugso, an mga bagyo in napoporma ha mga latitud nga 5° o mas hirayo pa tikang ha Ekwador. An mga bagyo in kasagaran mayda kahilaparan nga naabot hin 100–2,000 kilometros.

An mga bagyo in kaurogan nagkakawsa hin kadelikaduhan ha mga lugar ha rehiyon tropiko pinaagi han gindadara hini nga mga subasko o nag-aalipuros nga hangin, makusog nga mga pag-uran, mabalod nga kadagatan ug mga dulok (storm surge). Damo na nga mga bagyo an nagdurot hin destroso ha mga propriyedad, imprastraktura ug pakabuhi, ngan damo na gihapon an mga kinabuhi han tawo an nagkaaawatan. Ginkakabarak-an gihapon han mga siyentista an posibilidad nga magtikakusog pa an mga bagyo ha tidaraon nga mga katuigan tungod han pagbabag-o han klima.

Depende han kakusgon ngan han lugar kun diin ini naporma, an mga bagyo in gintatawag ha magkalain-lain nga mga termino ha Iningles. An mga bagyo nga napoporma ha Western North Pacific basin (Katundan nga bahin han Norte nga Kalawdan Pasipiko) ug nakakaapektar ha Pilipinas ngan ha lain pa nga mga kanasuran ha Salatan-Sinirangan ug Sinirangan nga Asya in gintatawag nga typhoon kun an kakusgon han hangin hirani ha sentro hini in naabot hin 118 kilometros kada oras (kilometers per hour, km/h) o labaw pa. An bagyo nga mayda kapareho nga kakusgon han hangin in gintatawag nga hurricane kun naporma ini ha North Atlantic basin (Norte nga Kalawdan Atlantiko) o ha Eastern North Pacific basin (Sinirangan nga bahin han Norte nga Kalawdan Pasipiko) ug nakakaapektar ha Estados Unidos ngan kasigbit hini nga mga kanasuran. Ha iba nga mga lugar, an termino nga ginagamit in cyclonic storm o di ngani an pagkabug-osan nga termino nga tropical cyclone.

Terminolohiya ug klasipikasyon

Estruktura

Kahimugso ug kinabuhi hin bagyo

Kahimugso: Tropical cyclogenesis

Kinabuhi: Pagtikakusog, pagtikaluya ug pagkalusaw

Klimatolohiya han mga bagyo

Mga epekto ug kadelikaduhan

Pagbantay, pagbana-bana ug pagpahimatngon

Pinanbasaran

↑ Joseph A. Zehnder (28 Septyembre 2018). "Tropical cyclone". Encyclopaedia Britannica.
↑ Abuyen, Tomas A. Diksyunaryo Waray-Waray [Visaya] English-Tagalog. Kalayaan Press Mktg. Ent., Inc. Quezon City. Tuig 2000. ISBN 971-08-6050-X. Pakli Ihap 26.