til

Oʻzbekcha (uz)

til I

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

til

Etimologiyasi

TIL ' ogʻiz boʻshligʻida pastki jagʻga yopishgan, taʼm-maza bilishga, nutq tovushlarini hosil qilishga xizmat qiladigan aʼzo'. Aytsam, t i l i m kuyadi, aytmasam — dilim (Maqol). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot asli ' gapir-' maʼno — sini anglatgan ti- feʼlidan (ПДП, 429) -l qoʻshimchasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, III, 229): ti- + l = til.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 anat. Ogʻiz boʻshligʻida joylash-gan, taʼm-maza bilish, ogʻizga ovqat olish, yalash va sh.k. lar uchun xizmat qiladigan muskulli aʼzo. ◆ Issiqdan itning tili osil-gan. Aytsam, tilim kuyadi, aytmasam — dilim. Maqol . m ◆ Oʻlguday taxir ekan, tilimni yorguday, ogʻzimni kuydirguday boʻldi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . Nihoyat, gapira-gapira qaqragan lablarini tshsh bilan yalab, Lutfiniso jim boʻldi. Oybek, Tanlangan asarlar. ◆ ..buzoqchalar boʻyinlarini choʻzib, unga [raisga\ tillarini koʻrsatishdi. "Mushtum" .

2 koʻchma s. t. Asbob, mexanizm va shu kabilarning osilib, qimirlab turadigan qismi. ◆ Soat-ning tili. Kompasning tili. Qoʻngʻiroqning tili.

3 koʻchma poet. Tigʻga oʻxshash, uchli narsa. ◆ Shamol kuchayib, olovning tili yana ham uzunlashdi. S. Ahmad, „Ufq“ . ◆ Tepaga koʻtarilgan quyosh oʻtli tili bilan yer bagʻridagi barcha namni soʻrib olardi. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“ . ◆ Kuyosh haroratidan bahramand boʻlgan maysa, Qiyoq tillarin choʻzib, nurga qasida kuylar. Gʻ. Gʻulom .

til II

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

til

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Kishilar oʻrtasida, jamiyatda oʻzaro fikr almashishning muhim vositasi; tilshunoslikning asosiy oʻrganish obʼyekta. ◆ Odam tilidan topar, hoʻkiz — muguzidan. Maqol . m ◆ Xotinning bu gapi Boʻtaboyning jon-jonidan oʻtib ketdi, lekin bundagi kuchli mantiq tilini bogʻladi-yu, hech narsa deyolmadi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Hafiza hech narsa deyolmasdi. Uning tillari hali qovushmay gʻoʻldirardi. Mirmuhsin, „Umid“ . ◆ -Nikoh qilmay, bir yildan ortiq totuv yashadik. Innaykeyin, — dedi-yu, tili tu-tilib, gapni aylantiribyubordi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . ◆ Yusufbek hoji soʻzlar ekan, yuragi mashʼum bir ehtimolning dahshatidan titrar, tili ham osonlik bilan harakat-lanmas edi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

2 Soʻzlash, gapirish, fikr ifodalash qobiliyati. ◆ Til inson uchun berilgan buyuk neʼmatdir. shsh Gapirmoqqa tili yoʻqdir jonivor, Rustamning boshida aylanib tu-rar. "Rustamxon" .

Til uchida (yoki til uchi bilan) soʻzlamoq (yoki gapirmoq) Sidqidildan emas, shuncha-ki (yoʻliga) biror soʻz (ran) aytmoq. ◆ Koʻz uchiman koʻzlama, koʻzingga zoʻr kelar, Til uchi-man soʻzlama, oʻzingga zarar kelar. Maqol . n ◆ Uni xush koʻrmasam ham, u, til uchidami, har vaqt manga "jiyanim", deb shirin gapira-di. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Tilga kirmoq (yoki kelmoq) Soʻzlay boshlamoq (gapirmay turgan holatdan keyin yoki kimningdir gap-nutqidan soʻng). ◆ Oqsoqol derazaning zihiga omonatgina oʻtirib, hakkam-dukkam soqol oʻsgan iyagiga qoʻlini tirab, oʻylanib qoldi. Oxiri tilga kirdi. S. Ahmad, „Hukm“ . ◆ Uch-toʻrt daqiqalik sukutdan keyin Otabek tilga keldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Tilga ol-moq Gap-suhbat davomida kimsa yoki narsa haqida gapirmoq, eslab ran aytmoq; umu-man, biror soʻzni aytmoq. ◆ Keyin u oʻziga oʻzi tanbeh berdi: "Yomonlikni tilga olma, Nor-mat, bunday boʻlishi mumkin emas". I. Rahim, „Chin muhabbat“ . ◆ Usta "podshoh" soʻzini tilga olgani sababli, Maʼsumabeka labini tishla-di. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . Tildan ayrilmoq (yoki qolmoq) Soʻzlash qobiliyatini yoʻqot-moq. ◆ Pirimboy, urush boshlanganda, yongʻoqning tagida uxlab qolib, tildan ayrildim, deb to urush tugaguncha gung boʻlib yurgan ekan. Oʻ. Us-monov, „Sirli sohil“ . ◆ Hatto tildan qolgan kasalning rozilik tilashib qaragani ham dunyodan umid uzgani emas.. A. Qahhor, „Asarlar“ . Tili aylanmaslik Tili gapga kelmas-lik, gapirolmay qolmoq. ◆ Munavvar yalt etib qaradi. Roʻzining lablari titrab, tili ay-lanmay qoldi. "Mushtum" . Tili bormaslik Biror narsa deyishga botina olmaslik, koʻngli boʻlmaslik. ◆ Koʻp vaqtdan beri miyamda bor-u, lekin aytishga tilim bormay keladi. M. Ismoiliy, „Fargʻonat“ .o. ◆ Koʻngliga kelgan gapni ochiq aytishga Nizomjonning sira tili bormasdi. S. Ahmad, „Ufq“ . Tili gapga kel-maslik Gap-soʻz aytolmay qolmoq. ◆ Dovdirab qolganimdan, tilim gapga kelmay, "a-a", "a-a" deyman nuqul \dedi Said]. E. Raimov, „Ajab qishloq“ . Tili kelishmaslik (yoki kelmaslik)

Talaffuz qila olmaslik, ayta olmaslik. ◆ \Hamroqulni\ Chaqirgan kishi tomoshabogʻning qorovuli Usta kulol edi. Uning asli oti Stokgulov. Hamroqul, aytishga tili kelish-may, Usta kulol qoʻyib olgan. A. Qahhor, „To-moshabogʻ“ . Tili kelmaslik Gapira olmaslik, soʻzlay olmaslik. ◆ Utirgan joyida qoziqdek qoqilib qolgan edi, qutidorning oldiga yurishni-da bshshas, soʻzlashga ham tili kel-mas edi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Tili chiqmoq 1) gapiradigan boʻlmoq, gapirishga oʻrganmoq. ◆ Ugʻlimning tili chiqib qoldi, baʼzi soʻzlarni aytyapti\ 2) gapiradigan, „gapirishga jurʼat etadigan boʻlmoq“ . ◆ -Tiling chiqib qopti! — U Nafisaning yuziga tarsaki tortib yubordi.. Mirmuhsin, „Topilgan husn“ . Tili qisiq Hech narsadeya olmaydigan, qarshi gapira olmaydigan holatli. ◆ Uochkoʻz-lar bundan keyin ham meni qoʻshishmaydi.. Ular oldida har vaqt tilim qisiq. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Uning tili qisiq boʻlishiga sabab boʻlgan gunohi shunday sodir boʻlgan edi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . Tili qi-chimoq yoki tilini qichitmoq Soʻzlashga xo-hish qoʻzgʻalmoq (qoʻzgʻatmoq). ◆ Bu yigit juda tegishqoq boʻlib.. bu gapni ham uning tilini qichitish uchun aytgan boʻlsa kerak.. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Joʻra, otihaqi-da gap sotishni yaxshi koʻrardi, darrov tili qichidi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Tilim-ning uchida turibdi Biror soʻz, gapning yodiga tushay deb, aytay-aytay deb turgan holatni qayd etadi. ◆ [Zargarov: (oʻylab)] Tilimning uchida mypunmu-ya! Xayr, mayli, keyin ayta-man.. A. Qahhor, „Ogʻriqtishlar“ . ◆ [Said:] Se-ning ikkinchi oting nima edi, hozir tilimning uchida turuvdi. E. Raimov, „Ajab qish-loq“ . Tilini bogʻlamoq Gapirmaydigan qilib qoʻymoq, gapdan tiyib qoʻymoq. ◆ Bugungi ziyo-fat oʻqituvchshar bshan orani mustahkam-lash, Saodatxonning tilini bogʻlash uchun qilingan. S. Zunnunova, „Yangi direktor“ . ..bu gapni kampirning tshtni bogʻlash va, naza-rida, durustgina gap topolmay chuldirab oʻtirgan Zunnunxoʻjaga luqma solish uchun aytdi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari. Til-larda dostoy Biror kimsa yoki narsaning hammaning ogʻzidan tushmay, taʼrif-tav-sifda boʻlgan holatini bildiradi. ◆ Paxta-si, shirin-shakar mevasi tufayli Uzbekistan nomi tillarda doston. "Saodat" . ◆ -Ke-linning suluvligi Margilonda maʼlum ekan-mi ? -Maʼlum ekan, tillarda doston ekan. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

3 Fikr ifodalash jarayoni va bu ja-rayonda yuzaga keluvchi soʻz, ibora, gap, nutq. ◆ Til bilan dil bir xil boʻlishi kerak. Toʻgʻri til toshni yoradi, egʻri til — boshni. Maqol . ■■ ◆ Besh yashar Turgʻunboy shirin goʻdak tili-dan: -Siz zoʻrmi, dadam zoʻrmi? — dedi-da, uya-lib, boshini koʻrpasiga yashirdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Bandi shoʻrlar, quloq solgin tilima. "Erali va Sherali" .

Til biriktirmoq Oʻzaro kelishib olmoq, biror ish boʻyicha (odatda, kimlardandir yashirin holda) bir fikr-xulosaga kelib ol-moq. ◆ Singling qiz dilini bilib chiqsin. Xoʻp desa, til biriktirib, bir kechada ura qochasanlar. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Hisobchi Rahim Hayitboyev bilan til biriktirib.. kolxozning oʻnlab qoʻyini saranjom qshshb yubordik. "Mushtum" . Til tegizmoq Izzati nafsga tegadigan, umuman, tegadigan nomaq-bul gap qilmoq. ◆ Agarda ustod Qavom haz-ratlari xonadoniga yana bir nima deb til tegizsangiz, muhtarama ayamlarga aytib be-raman. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . ◆ Bunine oxvati, albatta, yomon. Ulamolarga aslo til tegizmangizlar, Abdishukur! Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Til topishmoq Oʻzaro bir fikr-mulohazaga kelmoq, shunday holatda ish tutmoq. ◆ Kulollar bilan til topishib, lojuvard koshinlarni oʻz vaqtida yetkazib berishajagiga ishongan Meʼmor.. Ahmad Cha-labiy bilan ham ochshshb, quvnab gaplashardi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . Til tortmaslik Til gapga kelmaslik, hech narsa deyolmaslik. ◆ Til tortmay oʻlmoq. n ◆ Georgadze daydi oʻqqa duch kelib yiqildi, yiqildi-yu, til tortmay qoldi. T. Rustamov, „Mangu jasorat“ . Tilga tushmoq ayn. ogʻizga tushmoq q. ogʻiz. ◆ Yirik korxonada chiniqib, koʻzi pishgan qizning no-mi tilga tushib qoldi. Gazetadan . Tildan qolmoq Soʻzlash qobiliyatini yoʻqotmoq. ◆ Gapiray desa, tildan qolganga oʻxshaydi. S. Ahmad, „Laʼli Badaxshon“ . Tili uzun Har narsani gapiraveradigan, tap tortmay, kaddi sigʻib aytaveradigan. ◆ Bu zamonda.. kim boy boʻlsa, uning ogʻzi katta, tili uzun. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Begimxonning tili uzun boʻlib ketdi. Endi u nima desa, deya oladi. I. Rahim, „Chin muhabbat“ . Til i dan bol tommoq Muomalaning oʻta yoqimli, "shirin" ekanligini qayd etadi. ◆ Nizomiddinning ismini Qavom hazratlari qoʻyganlari, Ba-diani kelin qilaman, deb tillaridan bol tomib gapirganlari hammaga maʼlum-ku! Mirmuhsin, „Meʼmor“ . Tilidan tushirmaslik {yoki qoʻymaslik) Doim eslab tilga olmoq, u haqda doim gapirib yurmoq, doim tilida boʻlmoq. ◆ Seni, boshqa kursdoshlarini tilidan qoʻymaydi. yash ◆ Buvim oyimlarni yaxshi koʻrardilar. Hozir ham sira tillaridan qoʻymaydilar. E. Raimov, „Ajab qishloq“ . Tilini bermaslik Oʻz gapida turib olmoq, gapini maʼqullayvermoq. ◆ Yosh boʻlsa ham, tilini bermaydi. a ◆ Bilasanmi, toʻrtta odamning orasiga kirib, hali tilimni ber-maganman-a! S. Ahmad, „Xanka bilan Tanka“ . Tilini kesmoq Gapidan toʻxtatmoq. Toʻqli mergan Toʻgʻonbekni maqtashga boshlagan edi, Toʻgʻonbek unga xoʻmrayib, tshshni kesdi. Oybek, Navoiy. Tilini tiymoq Gap aytish (gapirish)dan oʻzini tutmoq. ◆ Darvesh gov yana bu yerda ham tilini tiymay, chatoq qildi. Barcha beklarni yomonlab, qargʻab, olovga moy sepdi.'P. Qodirov, „Yulduzli tunlar“ . Tilini tishlamoq Majburiy yoki pushaymon holda gapdan toʻxtamoq, gapirmaslik. ◆ Zulfiqor bu gapni eshitishi bilan tilini tishladi, sukut qildi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . ◆ Bir kun kechdi tilini tishlab, Na xursandman, na xafa undan. R. Parfi, „Koʻzlar“ .

4 Fikr ifodalash, aloqa quroli boʻlib xizmat qiladigan tovush, soʻz va grammatik vositalar tizimi. ◆ Oʻzbek tili. Rus tshsh. Ingliz tili. Fors tili. Chet tillarni yaxshi bilmoq. n [Zayniddin] ◆ Hirotning koʻcha yigipiari bilan ularning oʻz tilida, ruhida bir nafas hangamalashar.. Oybek, „Navoiy“ . ◆ Odatda ijodkor biron kitob yoki hujjat-ni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilmoqchi boʻlsa, u avvalo oʻsha originalning tom maʼnosini chuqur bilmogʻi lozim. X. Yodgorov, „Hayot toʻlqinlari“ .

Ona tili Inson oʻz millatiga mansub kishilar doirasida oʻrgangan, shu millatga mansub boʻlgan til. Ona tshshm — ◆ oʻzbek tili. yash ◆ Meʼmorning sezishicha, bu goʻldirash ularning oʻz ona tilida edi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ .

5 Nutqning oʻziga xos ifoda vositalari va b. xususiyatlari farkdanadigan bir turi. ◆ Badiiy asar tili. Soʻzlashuv tili, n ◆ Deh-qonlarning tili bilan aytganda, yoʻgʻon choʻ-zilib, ingichka uziladigan payt. N. Fozilov, Diydor. ◆ Bolangizning bir martaba "dada" deganini eshitsangiz, har qanaqa kek esdan chiqadi. Yosh balaning tili har qanaqa koʻn-gilni eritadi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

6 koʻchma Insondan boshqa narsalarning oʻzaro bir-birini tushunishga xizmat qila-digan vositasi, ifoda vositasi (belgisi). ◆ Kush tilini qush biladi. Maqol . ■■ ◆ Uzoq-yaqinlarda turli-tuman qushlar oʻz tillari-da dilshodlik qiladilar. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .

7 harb. Kerakli maʼlumot olish maqsa-dida qoʻlga olingan, tutib keltirilgan harbiy asir. ◆ Kumondonlik Ostonaqullar keltirgan "til"dan hu.jum jangining pla-nini tuzish uchun eng kerakli maiumotlar-ni oldi. A. Rahmat, „Ellik bir bahodir“ .

8 Biror narsa, ish-faoliyatning mohiya-ti, siri va sh.k. ◆ Yerning tilini bilmoq. m ◆ Rustam dehqonchilikning tilini yaxshigina oʻrgangan. Oybek, „O“ . v. shabadalar. ◆ Bu yerda, sexlar ichra stanok tilin, Boshdan oyoq oʻrgangan harakat yoʻlin. Gʻayratiy .

Antonimlari

ТИЛ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Taqsirning tili sohalari.

1. Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. ◆ Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi . Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6—7 ming orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy til soʻzlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, koʻrish, sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoki hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tili modallikdan mustaqil boʻlgani uchun ilojli. Keng maʼnoda til atamasi ostida biror muloqot tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi.
2. Barcha tillar semiozisga, yaʼni belgilarni tegishli maʼnolarga bogʻlash jarayoniga tayanadi. Ogʻzaki va imo-ishora tillari ramzlar ketma-ketligini soʻz yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda soʻz va morfemalar ◆ ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni oʻz ichiga oladi .
3. Odam tili unumdorlik, rekursivlik va siljuvchanlik xususiyatlariga ega ekanligi hamda ijtimoiy kelishuv va oʻrganishga butunlay asoslangani uchun unikaldir. Binobarin, uning murakkab tuzilishi hayvonlar muloqotiga nisbatan juda keng ifoda va qoʻllanishlar koʻlamini beradi. Til erta homininlar asta-sekin primat muloqot tizimlarini oʻzgartira boshlagan paytda, ◆ boshqa onglar nazariyasini shakllantirish qobiliyati va intensionallikni oʻrganayotganida yuzaga kelgan, deb taxmin etiladi .

Ot

til (koʻplik tillar)

Tillarda

Tillarda

• Ozarbayjoncha: dili
• Ispancha: lengua, idioma
• Inglizcha: language
• Olmoncha: Sprache
• fors.: زبان
• Fincha: kieli
• Fransuzcha: langue
• Indonezcha: bahasa
• Italyancha: lingua
• Koreyscha: 언어 (eon-eo), 말 (mal)
• Niderlandcha: taal
• Portugalcha: língua
• Rumincha: limbă
• Ruscha: язык (jazýk)
• Shvedcha: språk
• Tojikcha: забон
• Turkcha: dil
• Yaponcha: 言語 (げんご, gengo)

Ruscha _ru

til
1 анат. язык; ◆ tilni chiqarmoq высунуть язык; ◆ tilini tishlamoq прикусить язык; ◆ tilning suyagi yoʻq прям. и перен. язык без костей;
2 язык; речь; // языковой; ◆ oʻzbek tili узбекский язык; ◆ adabiy til литературный язык; ◆ kitob tili книжный язык; ◆ ona tili родной язык; ◆ tildagi shakllar (или formalar) языковые формы;
3 перен. язык; дар речи; речь, слово; ◆ u tildan qoldi у него отнялся язык; он потерял дар речи; ◆ Gap qaytargani Saidiydi til yoʻq edi (А. Ќаћћор, «Сароб».) У Саиди не хватало духу (букв. не было языка) возражать; ◆ tili burro он боек на язык; ◆ tili uzun тот, кто не боится смело говорить; ◆ tili qisqa, tili qisiq тот, кто боится говорить; ◆ ayb oʻzida, shuning uchun tili ham qisqa он сам виноват, потому и боится говорить; ◆ tili oʻtkir 1) острый на язык; 2) слова его доходчивы; всеего слушаются; ◆ til qilichdan oʻtkir посл. слово (язык) острее меча; ◆ til uchida 1) на кончике языка; ◆ tilimning uchila turibdiyu, xayolimga kelmayapti вертится на языке, а вспомнить не могу; 2) на словах, формально, для приличия; ◆ tili bir qarich у него язык хорошо подвешен; ◆ til biriktirmoq сговариваться; устраивать заговор;◆ Qizingni yo birov olib qochgan, yo birov bilan til biriktirib oʻzi qochgan (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Твою дочь кто-нибудь украл или, сговорившись с кем-нибудь, она сама убежала;◆ ularning tili bir они сговорились, они заодно, у них общий язык; aytmoqqa (или aytishga, deyishga, demoqqa) ◆ til bormadi сказать (что-л.) язык не повернулся; ◆ Gapirmoqqa tili boʻlmadi («Алпомиш») Она не могла говорить; У неё язык отнялся; ◆ til tekkizmoq задевать (касаться) в разговоре (кого-чего-л.); ◆ Boy pochchamga nega Roziq tekkizar til?! (Ѓ. Ѓулом, «Кўкан») Зачем Разык задевает моего дядю бая?!; ◆ til tortmay oʻldi он умер мгновенно (не успел издать и звука); ◆ bir oʻzi posbonni til tortqizmay oʻldiribdi он сам убил часового, так что тот не успел издать и звука; ◆ birovga qarshi til qayramoq (букв. точить язык против кого-либо) злословить на чей-либо счёт; ◆ Alisher Navoiyga qarshi tillaringni muncha qayray berdilaring?! (Ойбек, «Навоий») Почему вы так злословите об Алишере Навой?!; ◆ tili chiqdi 1) он начал говорить (о ребёнке); ◆ oʻgʻlimning ham tili chiqib qoldi мой сын уже говорит; 2) ирон. он научился возражать; ◆ uning tili qotib qolgan (букв. язык у него затвердел) ему поздно теперь учиться; ◆ tilga kirmoq, tilga kelmoq обрести дар речи, начать говорить, заговорить (после замешательства, удивления и т. п.); ◆ juvon bir necha minutdan keyin tilga kirdi через несколько минут молодая женщина обрела дар речи; ◆ tilga olmoq упоминать, называть, говорить (о ком-чём-л.); считать заслуживающим разговора; ◆ ... tilga olgulik bir nima ham qilganimiz yoʻq edi (Ойбек, «Навоий») ... мы не сделали ничего заслуживающего внимания; ◆ Yolgʻon gapni nega olding tilingga? («Гўрўѓли») Как смел ты говорить неправду?!; ◆ tilga olmaslik darajada в такой степени, что даже говорить не стоит; ◆ tildan tilga koʻchmoq передаваться из уств уста; ◆ tildan qoʻymaslik, tildan tushirmaslik всё время вспоминать, беспрестанно говорить, твердить (о ком-чём-л.); ◆ u nomingizni tilidan qoʻymaydi он беспрестанно вспоминает вас; ◆ tiling kesilsin! бран. чтоб у тебя язык отсох!; ◆ tilingni tiy! придержи язык!; ◆ tilingni qis (букв. прикуси язык) придержи язык; держи язык за зубами; ◆ dilda nima boʻlsa, tilda ham shu что на уме, то и на языке; ◆ tilida aytmasa ham dilida aytadi хоть он прямо не скажет, но подумает; ◆ aytsam tilim kuyadi, aytmasam dilim kuyadi погов. см. dil 2;◆ toʻgʻri til toshni yoradi, egri til boshni yoradi правдивый язык камень расколет, а лживый язык - голову;
4 перен. тайны, секреты; повадки; ◆ Rustam dehqonchilikning tilini yaxshigina oʻrgangan (Ойбек, «О. в. шабадалар») Рустам хорошо изучил тайны (букв. язык) земледелия;◆ bir-birining tilini bilmoq, bir-birining tiliga tushunmoq знать друг друга, знать друг у друга характер, повадки, тайны, помыслы и т. д.; ◆ qush tilini qush biladi посл. язык птицы понимает птица; соотв. рыбак рыбака видит издалека;
5 воен. язык (пленный, от которого можно добыть нужные сведения); ◆ razvedkachilar til tutib keldilar разведчики привели языка; ◆ U... til tutmoq uchun kishilar yuborish kerakligini uqdirdi (Ойбек, «Навоий») Он толковал о том, что необходимо послать людей на поимку языка;
6 язычок, стерженёк, собачка (в различных механизмах); ◆ soatning tili часовая стрелка; ◆ kompasning tili стрелка компаса;
7 перен. язык; ◆ alanganing qizil tillari красные языки пламени.