Kontent qismiga oʻtish

Uch dara toʻgʻoni

Koordinatalari: 30°49′23″N 111°00′12″E / 30.82306°N 111.00333°E / 30.82306; 111.00333
Vikipediya, erkin ensiklopediya
Uch dara toʻgʻoni
三峡大坝

Toʻgʻon koʻrinishi, 2009-yil sentyabr
Uch dara toʻgʻoni is located in Hubei
Uch dara toʻgʻoni
Xubey provinsiyasi
Uch dara toʻgʻoni is located in China
Uch dara toʻgʻoni
Uch dara toʻgʻoni (China)
Mamlakat Xitoy
Manzil Sandouping, Yiling tumani, Xubey
Koordinatalar 30°49′23″N 111°00′12″E / 30.82306°N 111.00333°E / 30.82306; 111.00333
Maqsad Suv oqimini nazorat qilish, elektr ishlab chiqarish, navigatsiya
Holat Faoliyat koʻrsatayotgan
Qurilish boshlandi 1994-yil 14-dekabr
Ochilish sana 2003[1]
Qurilish narxi ¥203 milliard (31,765 milliard AQSh dollari)[2]
Ega(lari) China Yangtze Power (China Three Gorges Corporationning shoʻba korxonasi)
Toʻgʻon va suv oʻtkazgichlar
Toʻgʻon turi Gravitatsion toʻgʻon
Impounds Yanszi
Balandligi 181 m (594 ft)
Uzunlik 2,335 m (7,661 ft)
Kengligi (cho'qqi) 40 m (131 ft)
Kengligi (tayanch) 115 m (377 ft)
Dam hajmi 27.2 million m3 (35.6 million cu yd)
Toʻkilgan joy sigʻimi 116,000 m3/s (4,100,000 cu ft/s)
suv ombori
yaratadi Uchdara suv ombori
Umumiy sigʻimi 39.3 km3 (31,900,000 acre⋅ft)
Sugʻorish hududi 1,000,000 km2 (390,000 kv mi)
Sirt hududi 1,084 km2 (419 kv mi)[3]
Maksimal uzunlik 600 km (370 mi)[4]
Oddiy balandlik 175 m (574 ft)

Uch dara toʻgʻoni (xit. an’anaviy 三峽大壩, soddalashtrilgan 三峡大坝, pinyin: Sānxiá Dàbà) yoki Uch dara GES – Xitoyning Xubey provinsiyasi hududidan oʻtuvchi Yanszi daryosida qurilgan gravitatsion gidroenergetik toʻgʻon. Yichang shahridagi Yiling tumanida Sandouping yaqinidagi Uch dara hududida joylashgan. Oʻrnatilgan quvvati 22 500 MVt boʻlgan inshoot dunyodagi eng yirik elektr stansiyasi hisoblanadi[5][6][7], yiliga oʻrtacha 95±20 teravatt-soat[8] (boshqa manbaga koʻra, yillik oʻrtacha 105 mlrd kVt⋅soat[9]) elektr energiya ishlab chiqaradi. Inshoot 2020-yilda 103,1 milliard kilovatt-soat[10], oʻsha yildagi musson yomgʻirlaridan keyin bir yilda deyarli 112 TVt⋅soat elektr ishlab chiqarib, 2016-yilda Janubiy Amerikadagi Itaipu GES oʻrnatgan 103 TVt⋅soat rekordini yangiladi[11][12].

Inshootning asosiy qismi 2006-yilda qurib bitkazilgan boʻlib, 2012-yilda toʻliq ishga tushirilgan, oʻsha yili stansiyaning yer ostidagi oxirgi asosiy gidravlik turbinalari elektr ishlab chiqarishni boshlagan[13][14]. Loyihaning oxirgi asosiy elementi – kema lifti – 2016-yilda qurib bitkazilgan[15][16].

Oʻrnatish vaqtida ilgʻor texnologiyalar bilan jihozlangan[17] asosiy gidravlik turbinalarning har birining quvvati 700 MVtdan[18][19]. Uch dara GESning umumiy elektr ishlab chiqarish quvvati 22 500 MVtni tashkil etadi. Bu energiya toʻgʻonning 32 ta asosiy turbinasi hamda stansiyaning oʻzini elektr bilan taʼminlaydigan ikkita kichik generator (har biri 50 MVt) tomonidan ishlab chiqariladi[18][20][21]. GES oʻz faoliyati davomida minimal darajada issiqxona gazlarini chiqaradi[22].

Toʻgʻon Yanszi daryosining transport imkoniyatlarini oshiradi va daryoning quyi oqimidagi ilgari millionlab odamning hayotiga zomin boʻlgan suv toshqinlari ehtimolini kamaytiradi. Shu sababli Xitoy hukumati loyihani ulkan ijtimoiy va iqtisodiy muvaffaqiyat deb hisoblaydi[23].

Biroq loyiha ham Xitoyda, ham xalqaro miqyosda turli bahslarga sabab boʻlgan[24][25][26][27]. Toʻgʻon qurilishi natijasida 31 milliondan ortiq odam oʻz uyini tark etishga majbur boʻlgan, qadimiy va madaniy ahamiyatga ega joylar suv ostida qolgan. Loyihaning faoliyat yuritishi davomida ekologik oʻzgarishlar, shu jumladan, yer koʻchkilarining xavfi ortgan[28][29].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1954-yilgi Yanszi toshqiniga bagʻishlab Uxanda oʻrnatilgan yodgorlik
Uch dara toʻgʻoni va Yanszi boʻyida joylashgan muhim shaharlar tasvirlangan xarita

Sun Yat-sen 1919-yil „Xitoyning xalqaro rivojlanishi“ (inglizcha: The International Development of China) asarida Yanszi daryosida qurilajak ulkan toʻgʻonni tasvirlagan[30][31]. Xitoylik arbob Uch daraning quyi oqimida 30 million ot kuchi (22 GVt) generatsiya qilish quvvatiga ega toʻgʻon qurish mumkinligini yozgan[31]. 1932-yil Chan Kayshi boshchiligidagi millatchi hukumat Uch dara hududida dastlabki loyihalar ustida ish boshlaydi. 1939-yilda Ikkinchi xitoy-yapon urushi davrida Yaponiya harbiylari Yichangni ishgʻol qilib, hududni tadqiq qildi[32](p204).

1944-yilda AQSh Melioratsiya byurosining bosh loyiha muhandisi John L. Savage [en] hududni oʻrgandi va „Yanszi daryosi loyihasi“ uchun toʻgʻon taklifini ishlab chiqdi[33]. Taxminan 54 nafar xitoylik muhandis AQShga oʻqishga yuborildi. Dastlabki rejada toʻgʻon orqali kemalarni oʻtkazish uchun oʻziga xos usul qoʻllanishi, xususan, kemalar toʻgʻonning quyi va yuqori qismlaridagi shlyuzlarga kirib, kranlar yordamida bir shlyuzdan boshqasiga koʻtarilishi moʻljallangan. Kemalar guruh boʻlib koʻtarilishi orqali samaradorlik oshirilishi maqsad qilinadi. Bunday yechimning taklif qilinishi sababi nomaʼlum: balki suvni tejash rejalashtirilgan yoki muhandislar daryoning yuqori va quyi qismlaridagi balandlik farqi boshqa usullardan foydalanish uchun juda kattalik qiladi deb hisoblagan[34]. Xitoy fuqarolik urushida millatchilarning ahvoli yomonlashishi ortidan hech qanday qurilish ishlari amalga oshirilmagan[32](p204) .

1949-yilgi Kommunistik inqilobdan keyin Mao Szedun loyihani qoʻllab-quvvatlaydi, biroq dastlab yaqin atrofdagi Gezhouba GES loyihasidan boshlaydi. Katta sakrash va Madaniy inqilob kabi iqtisodiy muammolar Uch dara loyihasini sekinlashtiradi. 1954-yilgi Yanszi toshqinidan keyin 1956-yil Mao Yanszi daryosidagi toʻgʻonga boʻlgan qiziqishini ifodalovchi „Suzish“ (inglizcha: Swimming) sheʼrini yozdi. Yuz gul kampaniyasidan keyin 1958-yilda loyiha haqida salbiy fikr bildigan ayrim muhandislar qamoqqa olindi[35].

Islohotlar va ochiqlikning dastlabki davridagi Xitoyning toʻrtta modernizatsiyaga eʼtibori paytida Kommunistik partiya toʻgʻon rejalarini tikladi va 1986-yilda qurilishni boshlashni taklif qildi[32](p204). Gidroenergetika sohasini rivojlantirish zarurligi taʼkidlandi[32](p204).

Xitoy xalq siyosiy maslahat kengashi taklif etilayotgan toʻgʻonga qarshilik markaziga aylandi[32](p204). Kengash Ekspertlar panellarini chaqirib, loyihaning qurilish ishlari kechiktirilishini tavsiya qildi[32](p204).

1992-yil Butunxitoy xalq vakillari kengashi GES qurilishini tasdiqladi. Parlamentdagi 2633 nafar vakildan 1767 nafari loyihani yoqlab ovoz berdi, 177 nafari qarshi chiqdi, 664 nafari betaraf qoldi, 25 nafar vakil ovoz bermadi. Bu esa ushbu qonun loyihasining odatdagidan pastroq – 67,75% maʼqullanishiga olib keldi[36][37]. Qurilish 1994-yil 14-dekabrda boshlandi[38]. Toʻgʻon 2009-yilda toʻliq ishga tushishi kutilgan edi, lekin qoʻshimcha loyihalar, xususan, yer osti elektr stansiyasiga qoʻshimcha oltita generator qurilishi ishni 2012-yilgacha kechiktirdi[21][35][39]. Kema lifti barpo etilishi 2015-yilda yakunlandi[15][40]. Toʻgʻon hosil qilgan suv omboridagi suv sathi 2008-yilda dengiz sathidan 172.5 m (566 ft) balandlikka koʻtarildi va 2010-yilda belgilangan maksimal 175 m (574 ft) balandlikka yetdi[41][42].

Ishlatilgan qurilish materiallari va oʻlchami

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uch dara toʻgʻoni modeli. Rasmda toʻgʻon tanasi (oʻrtadan chaproqda), suv oʻtkazish tizimi (toʻgʻon tanasining oʻrtasida) va kema lifti (oʻngda) tasvirlangan.
Kema lifti va kema shlyuzini aks ettirgan Uch dara toʻgʻoni modeli. Kema lifti toʻgʻon tanasining oʻng tomonidagi alohida suv yoʻlida joylashgan. Kema shlyuzlari esa kema liftining shimoli-sharqida joylashgan.
Asosiy toʻgʻon va old tomondagi janubiy tuproq toʻgʻoni. Orqa devor suv oʻtkazish va turbina oqimlarini, shuningdek, yuqori oqimdagi kema shlyuzi va kema lifti kanallarini ajratish uchun moʻljallangan. Xuddi shunday ajratish tizimi pastgi oqim uchun ham qoʻllaniladi.

Toʻgʻon beton va poʻlatdan qurilgan boʻlib, uzunligi 2,335 m (2,554 yd; 1.451 mi), eng yuqori nuqtasi dengiz sathidan 185 m (607 ft) balandlikda joylashgan. Loyihada 27.2 million m3 (35.6 million cu yd) beton (asosan toʻgʻon devori uchun), 463 ming tonna poʻlat (63 ta Eyfel minorasi hajmida) ishlatilgan, 102.6 million m3 (134.2 million cu yd) tuproq koʻchirilgan[43]. Beton devor balandligi tosh poydevordan hisoblaganda 181 m (594 ft) ni tashkil etadi[43].

Suv sathi oʻrtacha dengiz sathidan 175 m (574 ft) balandlikda va daryoning quyi oqimidan 110 m (361 ft) balandda boʻlganida, toʻgʻon hosil qilgan suv omborining uzunligi 660 km (410 mi), kengligi 1.12 km (3,675 ft) ga yetadi. Suv omborining sigʻimi 39.3 km3 (31,900,000 acre⋅ft), umumiy maydoni esa 1,045 km2 (403 kv mi) ni tashkil qiladi. Qurilish yakunlangandan keyin ombor 632 km2 (156,000 akr) maydonni suv ostida qoldirdi. Ushbu suv ombor Itapu toʻgʻoni yaratgan 1,350 km2 (330,000 akr) lik suv omboridan kichikroqdir[44].

Iqtisodiy jihati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy hukumati Uch dara GES loyihasini 180 milliard yuan (22,5 mlrd AQSh dollari) deb baholagan[45]. 2008-yil yakunigacha xarajat 148,365 milliard yuanga yetdi, shundan 64,613 milliard yuan qurilishga, 68,557 milliard yuan koʻchirilgan aholiga hamda 15,195 milliard yuan moliyalashtirishga sarflangan[46]. 2009-yilda qurilish xarajatlarini toʻliq qoplash uchun GES 1 000 teravatt-soat (3 600 PJ) elektr energiyasi generatsiya qilishi, bu orqali 250 milliard yuan daromad keltirishi moʻljallangan. Natijada loyihaning umumiy xarajatlari GES toʻliq ishga tushgandan oʻn yil oʻtgach qoplanadi[45]. Amalda Uch dara GESning yalpi xarajati 2013-yil 20-dekabrda toʻliq qoplandi[47][yaxshiroq manba kerak].

Loyihaning moliyalashtirish manbalariga Uch dara GES qurilish jamgʻarmasi, Gezhouba GESning olgan foydasi, Xitoy taraqqiyot banki krediti, mahalliy va xorijiy tijorat banklaridan jalb qilingan kredit mablagʻlari, korporativ obligatsiyalar hamda loyihadan tushgan daromadlar kiradi. Bundan tashqari Uch dara GESdan elektr oladigan har bir provinsiya 1 MVt⋅soat uchun qoʻshimcha ¥7,00 dan, boshqa provinsiyalar esa ¥4,00 dan toʻlov toʻlashi talab etilgan. Qoʻshimcha toʻlov Tibet muxtor rayoniga tadbiq etilmagan[48].

Energiya ishlab chiqarishi va taqsimlashi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar boʻyicha Xitoyda elektr energiyasi ishlab chiqarilishi. Taqqoslang. Uch dara GES toʻliq foydalanishga topshirilgan, yiliga 100 TVt⋅soat elekr generatsiya qiladi.
Uch dara GES va Xitoyning boshqa barcha gidroenergetika ishlab chiqarishi taqqoslanishi

Elektr energiyasini ishlab chiqarish China Yangtze Power kompaniyasi tomonidan amalga oshiriladi. Kompaniya Davlat mulkini nazorat qilish va boshqarish qoʻmitasi tomonidan boshqariladigan China Three Gorges Corporationning shoʻba korxonasi hisoblanadi. Quvvati boʻyicha Uch dara GES dunyodagi eng katta gidroelektrik stansiya boʻlib, u 34 ta generatorni oʻz ichiga oladi: har biri 700 MVt quvvatga ega 32 asosiy generator, va har biri 50 MVt quvvatga ega ikkita stansiya generatori. Ushbu generatorlarning jamlanma quvvati 22 500 MVtni tashkil qiladi[18]. 32 ta asosiy generatorning 14 tasi toʻgʻonning shimoliy tomoniga, 12 tasi janubiy tomoniga, qolgan 6 tasi toʻgʻonning janubida joylashgan togʻ ichidagi yer osti elektr stansiyasiga oʻrnatilgan. 2018-yilda yillik elektr ishlab chiqarish hajmi 101,6 TVt⋅soatni tashkil etdi[8], bu Hoover GESdan 20 baravar koʻp[49].

Generatorlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy generatorlarning har biri 6 000 tonna ogʻirlikda va 700 MVtdan ortiq quvvat ishlab chiqarishga moʻljallangan. Generatorlarning gidravlik bosimi 80.6 metr (264 ft) ni tashkil etadi. Suv oqimining tezligi mavjud bosimga qarab 600–950 m³/sek gacha oʻzgaradi: bosim qanchalik katta boʻlsa, toʻliq quvvatga erishish uchun shuncha kam suv talab etadi. Uch dara GESda radial-oʻqli turbinalar oʻrnatilgan. Turbina diametri 9,7/10,4 m (VGS turbinasi / Alstom turbinasi) va aylanish tezligi minutiga 75 martani tashkil qiladi. 50 Gs chastotada ishlash uchun generator rotorlarida 80 ta qutb mavjud. Nomimal quvvati 778 MV-A, toʻliq quvvati 840 MV-Ani tashkil qiladi, kuch koeffitsienti 0,9 ga teng. Generator elektr energiyasini 20 kV kuchlanishda ishlab chiqaradi, keyinchalik bu kuchlanish 500 kV ga oshirilib, 50 Gs chastotada uzatiladi. Kattaligi boʻyicha dunyoda yagona boʻlgan statorining balandligi 3,1/3 metrni tashkil qiladi, statorning tashqi diametri 21,4/20,9 metr, ichki diametri esa 18,5/18,8 metrni tashkil etadi. Podshipnikning yuklanish ogʻirligi 5 050/5 500 tonnaga teng. Oʻrtacha samaradorlik 94% dan yuqori boʻlib, maksimal samaradorlik 96,5% ga yetadi[50][51].

Uch daradagi radial-oʻqli turbina

Generatorlar ikkita konsorsium tomonidan ishlab chiqarilgan. Birinchisi Alstom, ABB, Kvaerner va Xitoyning Harbin Motor kompaniyasi. Ikkinchisi esa Voith, General Electric, Siemens (qisqacha VGS) hamda Xitoyning Oriental Motor kompaniyasi. Shartnoma bilan birgalikda texnologiyalar transferi boʻyicha bitim imzolangan. Aksar generatorlar suv bilan sovutiladi. Yangiroqlari havo orqali sovutiladi, bu esa generatorlar loyihalashtirishni soddalashtirib, ishlab chiqarish va texnik xizmat koʻrsatishni osonlashtiradi[52].

Generatorlarning oʻrnatilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shimoliy tomondagi asosiy generatorlarning birinchisi (2-raqamli) 2003-yil 10-iyulda oʻrnatildi. 2005-yil 7-sentyabrda 9-raqamli generatorning elektr ishlab chiqarishni boshlashi bilan shimoliy tomon toʻliq faoliyatini boshladi. Suv sathi 156 metrga yetishi bilan 2006-yil 18-oktyabrda toʻliq quvvatga (9 800 MVt) erishdi[53].

Janubiy tomonda 22-raqamli generator 2007-yil 11-iyunda, 15-raqamli generator 2008-yil 30-oktyabrda elektr ishlab chiqarishni boshladi[19]. Oltinchi generator (17-raqamli) 2007-yil 18-dekabrda ishga tushirildi va GESning mavjud quvvati 14,1 GVtga yetdi, natijada quvvati boʻyicha Itapu GESni (14,0 GVt) ortda qoldirib, dunyoning eng yirik gidroelektr stansiyasiga aylandi[54][55][56][57].

Asosiy generatorlarning eng soʻnggisi (27-raqamli) 2012-yil 23-mayda yakuniy sinovini tugatgandan soʻng, yer ostidagi oltita asosiy generator ishlay boshladi va umumiy quvvatni 22,5 GVtga oshirdi[13]. Toʻqqiz yillik qurilish, oʻrnatish va sinovdan soʻng, elektr stansiyasi 2012-yil iyulida toʻliq ishga tushdi[21][58][59].

Ishlab chiqarishning asosiy koʻrsatkichlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yillik elektr energiyasi ishlab chiqarilishi
Yillar Oʻrnatilgan
generatorlar soni 		TVt⋅soat
2003 6 8.607
2004 11 39.155
2005 14 49.090
2006 14 49.250
2007 21 61.600
2008 26 80.812 [60]
2009 26 79.470 [61]
2010 26 84.370 [62]
2011 29 78.290 [63]
2012 32 98.100 [64]
2013 32 83.270 [65]
2014 32 98.800 [66]
2015 32 87.000 [67]
2016 32 93.500 [68]
2017 32 97.600 [69]
2018 32 101.600 [8][70]
2019 32 96.880 [71]
2020 32 111.800 [11]
2021 32 103.649 [72]
2022 32 78.790 [73]
2023 32 80.271 [74]
Uch dara GESning yillik ishlab chiqarish quvvati
Toʻgʻon hududida Yanszi daryosi oqimi oylar kesimida
Uch dara GESning oʻrnatilgan generatorlari va yillik elektr generatsiya qilishi (2003–2023)

2011-yil 16-avgust holatiga koʻra, elektr stansiyasi 500 TVt⋅soat elektr energiya ishlab chiqargan[75][76]. 2008-yil iyul oyida stansiya 10,3 TVt⋅soat elektr ishlab chiqardi, natijada oylik generatsiya hajmi 10 TVt⋅soatdan oshgan birinchi oy iyul boʻldi[77]. 2009-yil 30-iyun kuni daryo oqim tezligi 24 000 m3/s dan oshgach, oʻsha vaqtda mavjud 28 ta generator yoqilgan boʻlsa-da, elektr ishlab chiqarish bor-yoʻgʻi 16 100 MVtni tashkil etdi, chunki suv sathi oʻsha davrgi sharoitda toʻliq quvvat uchun yetarli emas edi[78]. 2009-yil avgustdagi suv toshqini vaqtida esa stansiya qisqa vaqt davomida maksimal quvvatga yetdi[79].

Noyabrdan maygacha davom etadigan kamchil davrda elektr ishlab chiqarish daryo oqimi bilan chegaralanadi, bu oʻng tomondagi diagrammalarda tasvirlangan. Oqim yetarli boʻlgan hollarda elektr ishlab chiqarish stansiya quvvat sigʻimi bilan cheklanadi. Maksimal elektr generatsiya qilish egri chizigʻi suv sathi 175 metrda boʻlgan va stansiyaning umumiy samaradorligi 90,15% boʻlgan holat uchun kalkulyatsiya qilingan. 2008-yilgi real ishlab chiqarish esa oylar davomida elektr tarmogʻiga yetkazib berilgan elektr energiyaga asoslanib olingan[80][81].

Loyiha boʻyicha Uch dara GESning suv omboridagi maksimal suv darajasi 175 m (574 ft) ni tashkil qilib, bu koʻrsatkichga ilk marotaba 2010-yil 26-oktyabrda erishildi va yillik ishlab chiqarish hajmi 84,7 TVt⋅soatni tashkil qildi[41]. GESning umumiy quvvati 22,5 gigavatt boʻlib, loyihalashtirilgan yillik ishlab chiqarish hajmi 88,2 TVt⋅soatni tashkil qiladi. 2012-yilda elektr stansiyaning 32 ta generatori birgalikda rekord darajada 98,1 TVt⋅soat elektr energiya ishlab chiqardi va bu Xitoydagi umumiy gidroenergiya ishlab chiqarishning 14% ini tashkil qildi[82]. 2012-yildan (32 ta generatorning barchasi ishlay boshlagan birinchi yil) 2021-yilgacha boʻlgan davrda GES yillik oʻrtacha 97,22 TVt⋅soat elektr energiyasi ishlab chiqardi. Bu koʻrsatkich Braziliyadagi Itaipu toʻgʻonining xuddi shu davrdagi oʻrtacha 89,22 TVt⋅soat ishlab chiqarish hajmidan yuqoriroq. 2020-yilda boʻlgan kuchli musson yomgʻirlari tufayli yillik ishlab chiqarish hajmi ~112 TVt⋅soatga yetdi va Braziliyadagi Itaipu toʻgʻonining avvalgi yillik ishlab chiqarish boʻyicha dunyo rekordini (~103 TVt⋅soat) yangiladi[11].

Elektr taqsimoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

State Grid Corporation va China Southern Power Grid 2008-yil 2-iyulgacha MVt⋅soatiga ¥250 ($35,7) boʻlgan qatʼiy stavkada elektr sotib olgan. 2-iyuldan boshlab narx provinsiyaga qarab farq qila boshladi: MVt⋅soatiga ¥228,7 dan ¥401,8 gacha. Yuqori narxda toʻlov qiluvchi mijozlar, masalan, Shanxay birinchi navbatda elektrni oladi[83]. GESda generatsiya qilinadigan elektr umumiy hisobda toʻqqizta provinsiya va ikkita shaharga yetkazib beriladi[84].

Elektr taqsimoti va uzatish infratuzilmasi barpo etilishi uchun 34,388 milliard yuan xarajat qilingan. Qurilish 2007-yil dekabrda, rejalashtirilgan muddatdan bir yil oldin yakunlangan[85].

Elektr 500 kV kuchlanishli bir nechta uzatish liniyalari orqali taqsimlanadi. Sharqiy Xitoy tarmogʻiga 7 200 MVt elektr energiyani uzatuvchi uchta oʻzgarmas tok uzatish liniyalari mavjud: Uch dara – Shanxay (3 000 MVt), HVDC [en] Uch dara – Changzhou (3 000 MVt) va HVDC Gezhouba – Shanxay (1 200 MVt). Markaziy Xitoy tarmogʻiga oʻzgaruvchan tok orqali oʻtadigan uzatish liniyalari umumiy 12 000 MVt sigʻimga ega. Janubiy Xitoy tarmogʻiga HVDC Uch dara – Guandun uzatish liniyasi orqali 3 000 MVt elektr yetkazib beriladi[86].

Dastlab GES Xitoy elektr energiyasining 10% ini taʼminlashi kutilgan edi. Ammo, elektr energiyasiga boʻlgan talab oldindan taxmin qilingandan tezroq oshgan. Xitoyning umumiy elektr energiyaga boʻlgan yillik talabi 4 692,8 TVt⋅soatni tashkil qilgan 2011-yilda GES faqatgina 1,7% ehtiyojni qondira olgan[87][88].

Atrof-muhitga taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sunʼiy yoʻldosh tasviri. Uch dara suv omborining suv bosgan hududlari koʻrsatilgan. Yuqorida 2006-yil 7-noyabr, pastda esa 1987-yil 17-aprel tasvirlangan.
Yanszi daryosidagi toshqin belgisi

Karbon emissiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy Milliy taraqqiyot va islohot komissiyasining maʼlumotlariga koʻra, 2006-yilda 1 kilovatt-soat elektr ishlab chiqarish uchun 366 gramm koʻmir talab qilingan[89]. 2003—2007-yillarda Uch dara GES ishlab chiqargan elektr energiyasi quvvati 84 million tonna standard koʻmir oʻrnini bosgan[90].

Eroziya va choʻkindilar yigʻilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gidrotexnik inshoot bilan bogʻliq ikki asosiy xavf mavjud[91]: choʻkindilar yigʻilishi boʻyicha prognozlarning oʻzaro kelishilmaganligi va toʻgʻonning seysmik yorilish zonasi ustida joylashganligi. Hozirgi darajada hududning 80% qismi eroziyaga uchraydi va har yili Yanszi daryosiga taxminan 40 million tonna choʻkindi olib keladi. Toʻgʻon yuqorisidagi oqim sekinlashgani sababli, choʻkindilarning katta qismi shu yerda qoladi va daryo quyisiga oqib tushmaydi[92].

Quyi oqimga choʻkindilar tushmasligining uchta taʼsiri bor:

  • Ayrim gidrologlar fikricha, quyi oqimdagi daryo qirgʻogʻi suv toshqinlariga nisbatan zaifroq boʻladi[93].
  • 1,600 km (990 mi) uzoqlikda joylashgan Shanxay shahri katta choʻkindi tekisligi ustida yotadi. „Kelayotgan choʻkindi Shanxay shahrining poydevorini mustahkamlaydi… choʻkindi tonnaji kamaygan sari bu shahar suv bosish xavfiga koʻproq duchor boʻladi“[94].
  • Bental choʻkindilar biologik zararlanishga olib keladi va suv muhitidagi biologik xilma-xillikni kamaytiradi[95].

Koʻchkilar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ombordagi suvning koʻtarilishi tufayli eroziya kuchayib, koʻp yirik koʻchkilar sodir boʻlmoqda. 2009-yil may oyida Wu daryosidagi Wuxia darasiga 20 000—50 000 kubometr massa qulab tushdi[96]. 2010-yilning dastlabki toʻrt oyida 97 ta yirik koʻchki qayd etildi[97].

Chiqinlarni boshqarish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Toʻgʻondan bir necha kilometr yuqorida joylashgan Maoping shahridagi Zigui okrugi Sanitar himoya hududi
Toʻgʻonning janubi-sharqiy burchagida chiqindilarni toʻplash

Toʻgʻon Chunsin shahri va uning atrofidagi hududlarda chiqindilarni qayta ishlashni yaxshilashga turtki berdi. Atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligi maʼlumotlariga koʻra, 2007-yil aprel holatida 50 dan ortiq yangi zavod kuniga 1,84 million tonna chiqindini tozalash imkoniyatiga ega boʻlgan va bu jami ehtiyojning 65% ni qondirgan. 32 ta yangi poligon qurilib, har kuni 7 664 tonna qattiq chiqindilarni qayta ishlash quvvatiga ega boʻldi[98]. Har yili daryoga bir milliard tonna chiqindi suv tushiriladi[92], ombor qurilgunga qadar bu suv daryo boʻylab umumiy oqimga qoʻshilib ketgan. Natijada suv turgʻun, iflos va loyqa boʻlgan[97].

Oʻrmon qoplamasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1997-yil Uch dara hududida oʻrmon qoplamasi 10% ni tashkil qilgan, bu esa 1950-yillardagi 20% dan kamroqdir[92].

BMT Oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi tashkiloti tadqiqotlariga koʻra, 2008-yilga kelib Osiyo-Tinch okeani mintaqasida taxminan 6,000 km2 (2,300 kv mi) oʻrmonga ega boʻladi. Bu, asosan, Xitoyning oʻrmonlarni qayta tiklash boʻyicha saʼy-harakatlari bilan bogʻliq. Jarayon 1998-yilgi Yanszi daryosi toshqinidan keyin tezlashgan. Chunki hukumat daryo hududida, ayniqsa Uch dara toʻgʻonining yuqori oqimidagi Yanszi havzasida daraxtlar qoplamini tiklashga eʼtibor qaratgan[99].

Yovvoyi tabiat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Toʻgʻonning yovvoyi tabiatga taʼsiri 1992-yilda Xalq vakillari kengashi tomonidan tasdiqlanishidan oldin ham muhokama qilingan[100]. Ushbu hudud oʻzining boy biologik xilma-xilligi bilan mashhur. Bu yerda 6 388 turdagi oʻsimlik mavjud boʻlib, ular 238 ta oilaga va 1 508 ta jinsga mansub. Shundan 57 tur yoʻqolib ketish xavfi ostida[101]. Noyob turdagi oʻsimliklar anʼanaviy Xitoy xalq tabobatida qoʻllaniladi[102]. Uch dara toʻgʻonini oʻrab turgan mintaqadagi oʻrmonlar ulushi 1950-yildagi 20% dan 2002-yilga kelib 10% gacha kamayib ketdi[102], bu esa hududdagi barcha oʻsimlik turlariga salbiy taʼsir koʻrsatdi. Mintaqada yuzlab chuchuk suv va quruqlikdagi hayvonlar ham yashaydi[101]. Toʻgʻon qurilishi ortidan suv haroratining va oqimining oʻzgarishi chuchuk suv baliqlariga taʼsir qildi. Koʻplab baliqlar GES turbina parraklaridan jarohatlangan. Bu, ayniqsa, mintaqa ekotizimiga zarar yetkazdi, chunki Yanszi daryosi havzasida 361 turdagi baliq yashaydi va bu Xitoyning xavf ostidagi chuchuk suv baliqlarining 27% ini tashkil etadi[103]. Toʻgʻon tufayli boshqa suv turlari yoʻqolib ketish xavfi ostida qolgan, xususan baiji yoki Xitoy daryo delfinlari[92] hozirda butunlay yoʻq boʻlib ketgan. Hatto Xitoy hukumati olimlari Uch dara toʻgʻoni baijilarning yoʻq boʻlib ketishiga toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsir oʻtkazganini taʼkidlagan[104].

Yoʻqolib ketish xavfi ostida qolgan 3000-4000 ta Oq turnaning aksari Uch dara toʻgʻoni vayron qilgan botqoq joylarda qishlagan[105]. Toʻgʻon Yanszi osyotri populyatsiyasiga „salbiy taʼsir koʻrsatishi“ kafolatlangan[106]. 2022-yilda Xitoy qilich baliqlari yoʻq boʻlib ketgan deb eʼlon qilindi, bu baliqlar oxirgi marta 2003-yilda koʻringan[107].

Quruqlikka taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

NASA olimlarining 2005-yildagi hisob-kitoblariga koʻra, toʻgʻonlarning suv massasi oʻzgarishi Yer kunining uzunligini 0,06 mikrosoniyaga oshiradi va Yerning qutblardagi tekislanishiga olib keladi[108]. 2022-yilda Open Geosciences jurnalida chop etilgan tadqiqotga koʻra, suv ombori darajasining oʻzgarishi Sichuanning gʻarbiy qismidagi seysmik faollikka taʼsir qilishi mumkin[109].

Uch dara toʻgʻonining panorama surati

Toshqinlar, qishloq xoʻjaligi, sanoat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
2020-yilgi Xitoydagi suv toshqini paytida suv darajasi va suv oqimi

Toʻgʻonning muhim vazifalaridan biri Yanszi daryosidagi mavsumiy yirik muammo boʻlgan suv toshqinlarini nazorat qilishdir. Uxan, Nankin, Shanxay kabi yirik va muhim shaharlar daryoga tutash hududda joylashgan boʻlib, millionlab odamlar toʻgʻonning quyi oqimida yashaydi. Qishloq xoʻjaligining ulkan maydonlari va Xitoyning eng muhim sanoat hududi daryo boʻyida joylashgan[11].

Suv omborining sigʻimi 22 km3 (5.3 cu mi; 18 million acre⋅ft) ni tashkil etadi. Bu sigʻim har 10 yilda sodir boʻladigan yirik toshqinlarning chastotasini har 100 yilda bir martagacha kamaytiradi. Toʻgʻon hatto „super“ toshqinlar taʼsirini minimallashtirishi kutiladi[110][111]. 1954-yilgi toshqinda 193,000 km2 (74,500 kv mi) hududni suv bosib, 33 169 kishining hayotiga zomin boʻlgan va 18,9 million kishini koʻchishga majbur qilgan. Uch oy davomida sakkiz million kishilik Uxan shahri suv ostida qolgan. Jingguang temir yoʻli 100 kun davomida faoliyat koʻrsatmagan[112]. 1954-yilgi toshqin 50 km kub suv olib kelgan. Toʻgʻon Chenglingjidan yuqoridagi suvni qisman yoʻnaltira olsa-da, 30-40 km kub suvni yoʻnaltira olmaydi[113]. Bundan tashqari, toʻgʻon Szyalinszyan, Zishui, Yuanshui, Lishui, Xanshuy va Ganszyan kabi katta irmoqlarni himoya qila olmaydi[114].

1998-yilda ayni hududdagi toshqin milliardlab dollarlik iqtisodiy zarar yetkazgan va 2,039 km2 (787 kv mi) qishloq xoʻjaligi maydonini suv bosgan. Toshqin 2,3 milliondan ortiq odamga taʼsir koʻrsatib, 1 526 kishining oʻlimiga sabab boʻlgan[115]. 2009-yil avgust oyining boshida damba maydonida soʻnggi besh yil ichidagi eng katta toshqin kuzatiladi. Ushbu toshqin davomida toʻgʻon suv oqimini soniyasiga 40,000 m3/s (1.4 million cu ft/s) dan kam miqdorga chekladi va yuqori oqimdagi suv sathini 1-avgustdagi 145.13 m (476.1 ft) dan 8-avgustda 152.88 m (501.6 ft) ga koʻtardi. Jami 4.27 km3 (1.02 cu mi) suv toshadi va daryo oqimi soniyasiga 15,000 m3 (530,000 cu ft) gacha pasayadi[79].

Har yili kamchil davrda, dekabrdan martgacha, toʻgʻon ochiladi va suv omboridan suv oqiziladi[116]. Bu daryo oqimining pastga oqishini koʻpaytirib, qishloq xoʻjaligi va sanoatni toza suv bilan taʼminlaydi hamda yuk tashish sharoitlarini yaxshilaydi. Shu vaqt ichida yomgʻir mavsumiga tayyorgarlik koʻrish uchun yuqori oqimdagi suv sathi 175 metrdan 145 metrgacha tushiriladi[117].

Suv quyi oqimdagi Gezhouba toʻgʻonini quvvatlantiradi. 2003-yilda ombor toʻldirilgandan beri Uch dara toʻgʻoni kamchil davrda quyi oqimdagi shaharlar va fermalarga qoʻshimcha 11 km3 (2.6 cu mi) toza suv yetkazib beradi[118].

2010-yilning iyul oyidagi Janubiy Xitoy suv toshqinlari davrida, Uch dara toʻgʻonidagi suv oqimi soniyasiga 70,000 m3/s (2.5 million cu ft/s) ni tashkil etdi va bu 1998-yilgi Yanszi daryosi suv toshqinlaridagi eng yuqori koʻrsatkichdan oshib ketdi. Toʻgʻonning suv ombori 24 soat ichida deyarli 3 m (9.8 ft) ga koʻtarildi va quyi oqimga suv chiqishi soniyasiga 40,000 m3/s (1.4 million cu ft/s) gacha kamaytirildi, bu esa daryoning oʻrta va quyi oqimida sezilarli taʼsirning oldini oldi[119][120].

Toʻgʻon orqali harakatlanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shlyuzlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uch dara toʻgʻoni yaqinidagi daryo orqali yuk tashishni taʼminlovchi kema shlyuzi, 2004-yil may
Yanszi daryosida TGP kema shlyuzlari qurilishi, 1996-yil sentyabr
Toʻgʻonning boshqa uchi: Orqa fonda koʻprikni koʻrish mumkin

Kema shlyuzlarining oʻrnatilishi daryo orqali yuk tashish miqdorini yiliga 10 million tonnadan 100 million tonnaga oshiradi, natijada tashish xarajati 30–37% gacha kamayadi. Kemada tashish xavfsizroq boʻladi, chunki daralarda harakatlanish xavflidir[90].

Toʻgʻon yaqinida (30°50′12″N 111°1′10″E / 30.83667°N 111.01944°E / 30.83667; 111.01944) ikkita shlyuzlar tizimi oʻrnatilgan. Ularning har biri besh bosqichdan iborat boʻlib, oʻtish vaqti taxminan toʻrt soatni tashkil etadi. Maksimal kema hajmi 10 000 tonnagacha boʻlishi mumkin[121]. Shlyuzlarning uzunligi 280 m, kengligi 35 m va chuqurligi 5 m (918 × 114 × 16.4 fut)[122][123]. Bu Saint-Lavrens dengiz yoʻlidagi shlyuzlarga nisbatan 30 m (98 ft) uzunroq, lekin ikki barobar sayozroq. Toʻgʻon qurilishidan oldin Uch dara hududida maksimal yuk tashish quvvati yiliga 18 million tonnani tashkil etgan. 2004—2007-yillarda shlyuzlar orqali jami 198 million tonna yuk oʻtgan. Natijada daryo yuk tashish quvvati 6 barobar oshib, tashish xarajatlari 25% ga kamaygan. Dastlab kema shlyuzlarining umumiy quvvati yiliga 100 million tonnaga yetishi kutilgan[90]. 2022-yilda esa yuk aylanishi 159,65 million tonnaga, yillik oʻsish esa 6% ga yetdi[124].

Ushbu shlyuzlar „zinapoyali shlyuz“ texnologiyasidan foydalanadi, yaʼni ichki shlyuz eshigi pastki kameraning yuqori eshigi va yuqori kameraning pastki eshigi vazifasini bajaradi. Yuqori oqim va quyi oqim harakati uchun alohida shlyuz tizimlari mavjudligi tufayli bu tizim suvdan samarali foydalanishni taʼminlaydi[121].

Kema lifti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kema lifti 3,000 tonnagacha boʻlgan kemalarni koʻtarib oʻtishga moʻljallangan boʻlib, shlyuzlardan oʻtishga nisbatan ancha tez amalga oshiriladi.

Shlyuzlardan tashqari toʻgʻon hududida kema lifti ham mavjud. Lift 3 000 tonnagacha boʻlgan kemalarni koʻtara oladi[15][16][125]. Lift vertikaliga 113 m (371 ft) balandlikka koʻtaradi[126] va uning havzasi oʻlchamlari 120 m × 18 m × 3,5 m (394 ft × 59 ft × 11 ft) ni tashkil etadi. Lift orqali oʻtish 30–40 daqiqa davom etadi, bu esa zinapoyali shlyuzlardan oʻtish vaqtiga (3–4 soat) nisbatan sezilarli darajada tezroqdir[16][127].

Lift konstruktsiyasi tishli tokchaga chiqish yoki tushish uchun spiral tishli tizimdan foydalanadi[128].

2006-yil 20-mayda loyihaning qolgan qismi rasman ochilganda kema lifti hali qurilmagan edi[129][130]. Mahalliy matbuotning xabar berishicha, kema lifti qurilishi 2007-yil oktyabrda boshlangan[40].

2012-yil fevralda Sinxua agentligi kema lifti tayanadigan toʻrtta minora deyarli qurib bitkazilganini xabar berdi. Xabarda minoralar balandligi 189 m (620 ft) yetgani (reja boʻyicha 195 m (640 ft)), minoralar 2012-yil iyun oyida tugatilishi, kema liftining oʻzi esa 2015-yilda qurib bitkazilishi kutilayotgani aytilgan[131].

2014-yil may holatiga koʻra, kema lifti 2015-yil iyulda foydalanishga topshirilishi kutilgan[132]. 2015-yil dekabrda sinovdan oʻtkazildi va 2016-yil yanvar oyida toʻliq qurilishi tugallangani eʼlon qilindi[15][133]. Kema liftini loyihalashtirgan Germaniyaning Lahmeyer kompaniyasi lift orqali kema oʻtish vaqti bir soatdan kam boʻlishini aytdi[128]. Steel Construction [en] jurnalida liftning haqiqiy koʻtarilish vaqti 21 daqiqa ekanligi qayd etilgan[134]. Maqolada 3,000 t (3 million kg) yoʻlovchi kemalar uchun moʻljallangan lift platformasining oʻlchamlari 84,5 x 17,2 x 2,65 metr (277,2 fut × 56,4 fut × 8,7 fut) boʻlishi, liftning umumiy harakatlanayotgan massasi (qarshi ogʻirliklarni qoʻshgan holda) esa 34 000 tonnani tashkil etishi aytilgan[134].

Liftning sinovlari 2016-yil iyul oyida yakunlandi va 15-iyulda birinchi yuk kemasi koʻtarildi. Koʻtarish vaqti bor-yoʻgʻi 8 daqiqani tashkil etdi[135]. Shanghai Daily gazetasida xabar qilinishicha, liftning birinchi operatsion foydalanishi 2016-yil 18-sentyabrda cheklangan „operatsion sinovlar“ boshlanganida amalga oshirilgan[136].

Portaj temir yoʻli

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rejada toʻgʻon hududini butunlay chetlab oʻtuvchi qisqa portaj temir yoʻllarini qurish ham mavjud. Daryo har ikki tomonida ikkita qisqa temir yoʻl liniyasi qurilishi rejalashtirilgan. 88 km uzunlikdagi shimoliy portaj temir yoʻli (北岸翻坝铁路) Yanszi daryosining shimoliy qirgʻogʻida, toʻgʻonning yuqorisida joylashgan Taipingxi portidan (太平溪港) Yichang sharqiy temir yoʻl stansiyasi orqali Yichangdan pastda joylashgan Baiyang shaharchasidagi (白洋镇) Baiyang Tianjiahe portiga olib boradi[137]. 95 km uzunlikdagi janubiy portaj temir yoʻli (南岸翻坝铁路) esa Maopingdan (toʻgʻonning yuqori oqimida) Yichang janubiy temir yoʻl stansiyasi orqali Jiaozuo–Liuzhou temir yoʻlining bir qismi boʻlgan Zhichengga borishi rejalashtirilgan[137].

2012-yil oxirida har ikkala temir yoʻl yoʻnalishi boʻyicha dastlabki ishlar boshlandi[138].

Aholining koʻchirilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Loyihalash vaqtida 13 ta shahar, 140 ta shaharcha va 1 350 ta qishloq toʻgʻon suv ombori ostida qisman yoki toʻliq qolishi taxmin qilingan[139][140][141]. Bu 60,3 millionlik Xubey provinsiyasi hamda 31,44 millionlik Chunsin munitsipaliteti aholisining qariyb 1,5% ini tashkil etadi[142]. Ushbu aholi Xitoy hukumati tomonidan yangi uylariga koʻchirilgan va toʻgʻonning quyi qismidagi hududlarni suv toshqinlaridan himoya qilish uchun arzirli koʻchish deb hisoblangan[143].

2002—2005-yillarda kanadalik fotograf Edward Burtynsky loyihaning atrofdagi hududlarga, xususan, Wanzhou shaharchasiga taʼsirini hujjatlashtirgan[144][145]. Bu oʻzgarishni Chengdu shahrida yashovchi Muge[146], Parijda istiqomat qiluvchi asli Jiangsu viloyatidan boʻlgan Zeng Nian[147] va isroillik Nadav Kander kabi boshqa fotograflar ham qayd etgan[148]. Koʻpchilikning yashash sharoiti yomonlashgan, yuz minglab odamlar ish topa olmagan. Keksa avlod bu jarayondan koʻproq aziyat chekkan, lekin yosh avlodlar yangi, zamonaviy kompaniyalar va maktablar joylashgan yirik shaharlarga koʻchib oʻtish orqali taqdim etilgan taʼlim va karyera imkoniyatlaridan foydalangan[149].

2007-yilgi ayrim hisobotlarga koʻra, Chunsin munitsipaliteti 2020-yilga qadar toʻgʻon yaqinidagi hududlardan Chunsinning asosiy qismiga yana 4 million kishini koʻchirishni ragʻbatlantirishi kutilgan[150][151][152]. Shahar hukumati bu koʻchishni toʻgʻon loyihasining bevosita natijasi emas, balki urbanizatsiya tufayli yuz berganligini va bu jarayonga munitsipalitetning boshqa hududlari ham kirganini taʼkidlagan[153].

2008-yil iyun oyiga kelib, Xitoy hukumati Xebey provinsiyasidagi Gaoyanggacha 1,24 million aholining koʻchirilganini[154] va koʻchirish jarayoni shu yilning iyulida yakunlanganini eʼlon qildi[140].

Boshqa taʼsirlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Madaniy va tarixiy taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suv ombori ostida muhim madaniy va tarixiy joylar qolgan[32](p206). Davlat kengashi ¥505 millionlik arxeologik qutqaruv ishlarini amalga oshirilishini tasdiqlagan[32](p206). Bir necha yil davomida arxeologlar 723 joyni qazigan va 346 joyda yuzaki arxeologik tiklash ishlarini oʻtkazgan[32](p206). Arxeologlar 200 000 ta artefaktni topgan, shundan 13 000 tasi tarixiy va madaniy ahamiyatga ega deb hisoblangan[32](p206). Ushbu saʼy-harakatlar doirasida eski Chunsin shahar muzeyi Chunsin Xitoy Sanxia muzeyiga almashtirilib, koʻplab topilmalar u yerga joylashtirilgan[32](p206).

Muzeyga sigʻmaydigan yirik inshootlar rekonstruksiya hududlariga (fu jian qu) koʻchirilib, u hududlarda ochiq osmon ostidagi muzeylar bogʻlari tashkil etiladi. Bu bogʻlarda ibodatxonalar, pavilonlar, uylar va koʻpriklar kabi tuzilmalar saqlanmoqda[32](p206).

Baʼzi topilmalar joylashuvi, hajmi yoki dizayni tufayli koʻchirish imkoniyatiga ega boʻlmagan va joyida qoldirilgan. Bunday topilmalarga Shen Nong darasidagi qoyalar tepasida joylashgan osma tobutlarni misol sifatida keltirish mumkin[155].

Milliy xavfsizlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSH Mudofaa vazirligi maʼlumotlariga koʻra, Tayvanda „Xitoyning materik qismiga qarshi hujum tarafdorlari materikdagi shaharlar aholisi yoki muhim obyektlarga, masalan, Uch dara toʻgʻoniga real xavf soluvchi choralarning boʻlishi Xitoyning harbiy tahdidlaridan saqlanish vositasi deb hisoblaydi“[156]. Tayvanda 1990-yillarning boshlarida, hali Uch dara toʻgʻoni qogʻozdagi loyiha boʻlgan vaqtda, uni yoʻq qilish masalasi muhokama qilingan[157]. Tayvanda bunday takliflar Xitoyning materik qismidagi OAVlarda keskin norozilikni keltirib chiqargan. Xalq ozodlik armiyasi generali Liu Yuandan China Youth Daily gazetasida keltirilgan iqtibosda aytilishicha, Xitoy Xalq Respublikasi „tayvanlik mustaqil terrorchilar tahdididan jiddiy ogoh boʻlmoqda“[158]. Tayvanning sobiq Mudofaa vazirligi maslahatchisi Sung Chao-wen toʻgʻonga qanotli raketalar bilan zarba berish fikrini „mantiqsiz“ deb atagan, chunki raketalar mustahkam temir-beton konstruksiyaga minimal zarar yetkazadi va har qanday hujum bir necha qatlamli quruqlik va havo mudofaa tizimidan oʻtishi kerak boʻladi[159][160].

Uch dara toʻgʻoni poʻlat-beton gravitatsion toʻgʻon hisoblanadi. Suv individual toʻgʻon boʻlimlari yordamida ushlab turiladi. Shuning uchun bir boʻlimga zarar yetishi boshqa qismlarga taʼsir qilmaydi[157]. Xitoy Gidroenergetika jamiyati bosh kotibining oʻrinbosari Zhang Boting Uch dara toʻgʻoni kabi beton gravitatsion toʻgʻonlar yadroviy zarbalarga dosh bera olishini taʼkidlagan[161].

Xitoylik olimlar va tahlilchilar oʻrtasidagi Xitoyning yadro qurolidan birinchi boʻlib foydalanmaslik siyosatining asosiy tamoyillari haqidagi munozaralarda yadro hujumi kabi halokatli oqibatlarga olib keladigan harakatlar, xususan, Uch dara toʻgʻonini yoʻq qilishga qaratilgan hujumlarda istisno boʻlishi kerakligi va bunday hujumlarga qarshi yadro qurolidan foydalish kerakligi muhokama qilinadi[162][163].

Tuzilmaviy yaxlitlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2006-yilda suv ombori birinchi marta toʻldirilgandan soʻng[164] toʻgʻon tuzilmasida 80 ga yaqin yoriqlar aniqlangan[165][166][167]. Shunga qaramay, mutaxassislar guruhi loyihani umuman olganda sifatli deb baholagan. 163 000 ta beton bloklari dizayn chegaralarida normal deformatsiya bilan sifat sinovidan oʻtgan[168].

Yuqori oqimdagi GESlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yanszi daryosining yuqori oqimidagi GESlar

Yanszi daryosining yuqori oqimidagi Jinsha daryosidan keladigan choʻkindilarni kamaytirish va Uch dara toʻgʻonidan maksimal darajada foydalanish maqsadida Jinshada bir nechta toʻgʻonlar qurilmoqda. Ulardan Wudongde, Bayxetan, Xiluodu va Xiangjiaba kabi toʻgʻonlar qurib boʻlingan. Ushbu toʻrtta toʻgʻonning umumiy quvvati 38 500 MVtni tashkil qiladi[169], bu Uch dara toʻgʻoni quvvatidan deyarli ikki baravar koʻpdir[170].

Bayxetan 2021-yilda qisman[7], 2022-yilda esa toʻliq ishga tushirildi [171], Wudongde esa 2021-yil iyun oyida ochildi. Sakkiz toʻgʻon Jinshaning oʻrta oqimida va yana sakkiztasi yuqori oqimida qurilishi rejalashtirilgan[172].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ma, Yue. „Three Gorges Dam“. large.stanford.edu. Stanford University (2010-yil 26-noyabr). 2016-yil 11-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 13-fevral.
  2. ↑ „Three Gorges Dam Hydro Electric Power Plant, China“. Power Technology (2020-yil 21-fevral). 2018-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-may.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Three Gorges Project“. chincold.org.cn. 2014-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 1-yanvar.
  4. ↑ Engineering Geology for Society and Territory – Volume 2: Landslide Processes. Springer, 2014 — 1415-bet. ISBN 978-3-319-09057-3. 
  5. ↑ Cleveland, Cutler J.; Morris, Christopher G.. Handbook of Energy: Chronologies, Top Ten Lists, and Word Clouds. Elsevier Science, 2013 — 44-bet. ISBN 978-0-12-417019-3. 
  6. ↑ Ehrlich, Robert. Renewable Energy: A First Course. CRC Press, 2013 — 219-bet. ISBN 978-1-4665-9944-4. 
  7. ↑ 7,0 7,1 „Xitoyda dunyodagi eng yirik ikkinchi GES ishga tushdi“. Kun.uz. Web Expert (2021-yil 30-iyun). Qaraldi: 15-dekabr 2024-yil.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 „zh:三峡工程2018年发电量、过闸货运量刷新历史纪录“ [The Three Gorges Project's 2018 power generation and cargo volume through the gate set new historical records] (zh). news.china.com.cn (2019-yil 10-yanvar). 2019-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  9. ↑ „O‘zbekiston energetika tizimida ilk bor yirik gidro to‘plash elektr stansiyalar (GAES) barpo etiladi“. Toshkent: Daryo.uz. Simple Networking Solutions (2023-yil 5-iyul). Qaraldi: 15-dekabr 2024-yil.
  10. ↑ Gʻafforov, Shahzod. „Xitoy quvvati boʻyicha dunyoda ikkinchi oʻrinda turadigan “Bayxetan” GESini ishga tushirdi“. yuz.uz. “Yangi Oʻzbekiston” va “Pravda Vostoka” gazetalari tahririyati (2021-yil 29-iyun). Qaraldi: 15-dekabr 2024-yil.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Kirong, Nephele „China's Three Gorges Dam sets world hydropower production record – China Daily“. spglobal.com (2021-yil 2-yanvar). 2021-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  12. ↑ „Itaipu Ends 2016 with a Historic Production of 103.09 Million MWh“. Itaipu Bunacional (2017-yil 3-yanvar). 2017-yil 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 16-mart.
  13. ↑ 13,0 13,1 „zh:三峡工程最后一台机组结束72小时试运行“ [The last unit of the Three Gorges Project has completed its 72-hour test run] (zh). ctg.com.cn. China Three Gorges Corporation (2012-yil 24-may). 2013-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 23-iyun.
  14. ↑ „zh:三峡地下电站机电设备全面移交投产“ [The mechanical and electrical equipment of the Three Gorges Underground Power Station is fully handed over and put into operation] (zh). ctg.com.cn. China Three Gorges Corporation (2012-yil 5-iyul). 2013-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-iyul.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 „The world's largest "ship lift" Three Gorges Dam successfully tested“ (zh). news.cnhubei.com. Chutian Jinbao (2016-yil 14-yanvar). 2016-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 15-fevral.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 „Xitoyda dunyodagi eng ulkan lift ishga tushdi“. Kun.uz. Web Expert (2016-yil 29-sentyabr). Qaraldi: 15-dekabr 2024-yil.
  17. ↑ „zh:中国长江三峡工程开发总公司“ [Our country's large-scale hydropower unit manufacturing has reached the world's advanced level] (zh). ctgpc.com.cn. China Three Gorges Corporation (2009-yil 10-mart). 2011-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Acker, Fabian „Taming the Yangtze“. IET magazine (2009-yil 2-mart). 2018-yil 16-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  19. ↑ 19,0 19,1 „zh:三峡工程左右岸电站26台机组全部投入商业运行“ [All 26 units of power stations on left and right banks of the Three Gorges Project have been put into commercial operation] (zh). ctgpc.com.cn. China Three Gorges Corporation (2008-yil 30-oktyabr). 2009-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 6-dekabr.
  20. ↑ „Three Gorges reservoir raises water to target level“. news.xinhuanet.com. Xinhua News Agency (2008-yil 7-oktyabr). 2010-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 „Final Turbine at China's Three Gorges Dam Begins Testing“. InventorSpot.com (2011-yil 27-aprel). 2011-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-may.
  22. ↑ „zh:一座自主创新历史丰碑 三峡工程的改革开放之路“ [The road to reform and the opening up of the Three Gorges Project, a historical monument of independent innovation] (zh) (2009-yil 3-fevral). 2009-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  23. ↑ „zh:中国长江三峡工程开发总公司“ [The Three Gorges Hydropower Station has brought huge economic benefits and the cumulative power generation has exceeded 300 billion kWh] (zh). ctgpc.com.cn. China Three Gorges Corporation (2009-yil 8-aprel). 2011-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  24. ↑ Yang, Lin (October 12, 2007). „China's Three Gorges Dam Under Fire“. Time. March 31, 2009da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: March 28, 2009. „The giant Three Gorges Dam across China's Yangtze River has been mired in controversy ever since it was first proposed“
  25. ↑ Laris, Michael. „Untamed Waterways Kill Thousands Yearly“ (1998-yil 17-avgust). 2012-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 28-mart. „Officials now use the deadly history of the Yangtze, China's longest river, to justify the country's riskiest and most controversial infrastructure project – the enormous Three Gorges Dam.“.
  26. ↑ Grant, Stan. „Global Challenges: Ecological and Technological Advances Around the World“. CNN (2005-yil 18-iyun). 2009-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 28-mart. „China's engineering marvel is unleashing a torrent of criticism. [...] When it comes to global challenges, few are greater or more controversial than the construction of the massive Three Gorges Dam in Central China.“.
  27. ↑ Gerin, Roseanne. „Rolling on A River“. Beijing Review (2008-yil 11-dekabr). 2009-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 28-mart. „...the 180-billion yuan ($26.3 billion) Three Gorges Dam project has been highly contentious.“.
  28. ↑ „zh:重庆云阳长江右岸现360万方滑坡险情-地方-人民网“ [There are 3.6 million square meters of landslides on the right bank of the Yangtze River in Yunyang, Chongqing] (zh). People's Daily Online (2009-yil 10-aprel). 2009-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  29. ↑ „zh:探访三峡库区云阳故陵滑坡险情“ [Visiting the Yunyang Guling Landslide Danger in the Three Gorges Reservoir Area] (zh) (2009-yil 9-aprel). 2009-yil 11-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  30. ↑ Lin Yang (October 12, 2007). „China's Three Gorges Dam Under Fire“. Time. October 13, 2007da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: October 13, 2007.
  31. ↑ 31,0 31,1 „zh:中国国民党、亲民党、111新党访问团相继参观三峡工程_新闻中心_新浪网“ [The Chinese Kuomintang, the People First Party, and the New Party delegation visited the Three Gorges Project] (zh). Sina Corp. 2011-yil 11-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  32. ↑ 32,00 32,01 32,02 32,03 32,04 32,05 32,06 32,07 32,08 32,09 32,10 32,11 Harrell, Stevan. An Ecological History of Modern China. Seattle: University of Washington Press, 2023. ISBN 9780295751719. 
  33. ↑ Wolman, Abel; Lyles, W. H.. John Lucian Savage Biography. National Academy of Science, 1978. 
  34. ↑ „China's Dream Dam“. Popular Science. Bonnier Corporation (1946-yil iyun), s. 98.
  35. ↑ 35,0 35,1 Steven Mufson.. „The Yangtze Dam: Feat or Folly?“ (1997-yil 9-noyabr). 2010-yil 6-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  36. ↑ „zh:1992年4月3日全国人大批准兴建三峡工程“ (zh). News.rednet.cn. 2011-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 16-avgust.
  37. ↑ „人民网 – 404页面“. 2017-yil 1-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 28-may.
  38. ↑ Allin, Samuel Robert Fishleigh (Noyabr 30, 2004). An Examination of China's Three Gorges Dam Project Based on the Framework Presented in the Report of The World Commission on Dams (MS paper). Virginia Polytechnic Institute and State University. hdl:10919/37152. Qaraldi: Mart 14, 2023.
  39. ↑ „Three Gorges Dam now at full capacity“. China Daily (2012-yil 3-iyul). Qaraldi: 2020-yil 7-dekabr.
  40. ↑ 40,0 40,1 „zh:三峡升船机开工建设_荆楚网“ (zh). CnHubei (2007-yil 10-noyabr). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 9-avgust.
  41. ↑ 41,0 41,1 „Water level at Three Gorges Project raised to full capacity“. 2010-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  42. ↑ „zh:三峡完成172.5米蓄水 中游航道正常维护(图)-搜狐新闻“ [The Three Gorges completed the normal maintenance of the 172.5-meter water storage channel] (zh). News.sohu.com. 2011-yil 11-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 16-avgust.
  43. ↑ 43,0 43,1 „Three Gorges Dam Project  – Quick Facts“. ibiblio.org. 2010-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  44. ↑ „三峡水库：世界淹没面积最大的水库 (Three Gorges reservoir: World submergence area biggest reservoir)“ (zh). Xinhua Net (2003-yil 21-noyabr). 2007-yil 12-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 10-aprel.
  45. ↑ 45,0 45,1 „Beyond Three Gorges in China“. International Water Power and Dam Construction (2007-yil 10-yanvar). 2011-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  46. ↑ „zh:国家重大技术装备“ [The Three Gorges Project will be completed and accepted this year, including 8 special projects as well as hub projects] (zh) (2009-yil 11-yanvar). 2009-yil 8-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  47. ↑ „zh:官方:三峡工程回收投资成本“ [Official: Three Gorges Project recovers investment cost] (zh). xw.qq.com (2013-yil 20-dekabr). 2016-yil 16-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 21-may.
  48. ↑ „zh:建三峡工程需要多少钱“ (zh). China Three Gorges Project Corporation (2003-yil 20-aprel). 2007-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 29-aprel.
  49. ↑ „China's Three Gorges Dam, by the Numbers“. Science (2006-yil 9-iyun). 2019-yil 14-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 8-oktyabr.
  50. ↑ „zh:李永安:我水轮发电机组已具完全自主设计制造能力_财经频道_新华网“ (zh). Xinhua News Agency (2008-yil 28-avgust). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 6-dekabr.
  51. ↑ Morioka, Matthew; Abrishamkar, Alireza; Kay, Yve „Three Gorges Dam“. eng.hawaii.edu. 2012-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 2-fevral.
  52. ↑ „三峡工程及其水电机组概况“ (zh). 中华商务网讯 (2002-yil 26-iyul). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 11-aprel.
  53. ↑ „Three Gorges Dam“ (zh). Government of China (2006-yil 18-oktyabr). 2007-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 15-may.
  54. ↑ „zh:中国长江三峡工程开发总公司“ (zh). ctgpc.com.cn. China Three Gorges Corporation (2008-yil 5-may). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 9-avgust.
  55. ↑ „zh:三峡右岸电站19号机组完成72小时试运行“ [Unit 19 of the Three Gorges Right Bank Power Station has completed a 72-hour test run] (zh). ctgpc.com.cn. China Three Gorges Corporation (2008-yil 20-iyun). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 6-dekabr.
  56. ↑ „zh:中国长江三峡工程开发总公司“ [Unit 16 of Three Gorges Right Bank Power Station put into operation] (zh). ctgpc.com.cn. China Three Gorges Corporation (2008-yil 4-iyul). 2009-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  57. ↑ „zh:三峡23号机组进入72小时试运行“ [Three Gorges Unit 23 enters 72-hour trial operation] (zh). ctgpc.com.cn. China Three Gorges Corporation (2008-yil 22-avgust). 2012-yil 20-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 6-dekabr.
  58. ↑ „zh:三峡地下电站30号机组充水启动“ [Unit No. 30 of Three Gorges Underground Power Station filled with water and started up] (zh). Three Gorges Corporation (2011-yil 4-iyul). 2011-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  59. ↑ „Three Gorges underground power station water-filled start the third unit successfully put into operation in July plans“ (zh). Fenghuang Wang. 2011-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-iyul.
  60. ↑ „zh:中国电力新闻网 – 电力行业的门户网站“ (zh). Cepn.sp.com.cn. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.[sayt ishlamaydi]
  61. ↑ „zh:国家重大技术装备“ (zh). Chinaequip.gov.cn (2010-yil 8-yanvar). 2010-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 20-avgust.
  62. ↑ „zh:峡 – 葛洲坝梯级电站全年发电1006.1亿千瓦时“ (zh). 2011-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  63. ↑ „Three Gorges Project Generates 78.29 Bln Kwh of Electricity in 2011“. 2013-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 12-yanvar.
  64. ↑ „zh:2012年三峡工程建设与运行管理成效十分显著“ (zh). 2013-yil 20-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 19-yanvar.
  65. ↑ „zh:三峡工程2013年建设运行情况良好 发挥综合效益“ (zh). 2014-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 13-yanvar.
  66. ↑ „China's Three Gorges dam 'breaks world hydropower record'“. 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 15-yanvar.
  67. ↑ „Itaipu bate Três Gargantas e reassume liderança em produção“ [Itaipu overtakes Three Gorges and resumes the lead in production] (pt). itaipu.gov.br. 2016-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-yanvar.
  68. ↑ „Three Gorges Project reaches 1 trillion kWh milestone“. China Daily (2017-yil 1-mart). 2017-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 20-may.
  69. ↑ „China's Three Gorges project increases power output in 2017“. GBTimes.com (2017-yil 4-yanvar). 2018-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 2-mart.
  70. ↑ Zhang, Jie „Three Gorges Dam generates record amount of power“. China Daily (2018-yil 21-dekabr). 2019-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-mart.
  71. ↑ „三峡工程2019年运行情况良好 综合效益显著发挥“. Sina Corp (2020-yil 7-yanvar).
  72. ↑ „Three Gorges crosses 100b kWh power generation mark in 2021“. waterpowermagazine.com (2022-yil 14-mart).
  73. ↑ „长江电力：2022年总发电量1855.81亿千瓦时 同比减少10.92%“ (2023-yil 5-yanvar).
  74. ↑ „2023年三峡枢纽通过货运量再创新高“ (2024-yil 11-yanvar).
  75. ↑ „zh:三峡电站持续安稳运行累计发电突破5000亿千瓦时“ (zh). ctgpc.com.cn. 2011-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 28-avgust.
  76. ↑ „zh:三峡工程左右岸电站26台机组全部投入商业运行 – 中国报道 – 国际在线“ (zh). CRI online (2008-yil 30-oktyabr). 2009-yil 8-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 6-dekabr.
  77. ↑ „zh:三峡电站月发电量首过百亿千瓦时“ (zh). China Three Gorges Project Corporation (2008-yil 15-avgust). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 6-dekabr.
  78. ↑ „zh:三峡电站26台发电机组投产后首次满负荷发电“ [The 26 generating units of the Three Gorges Power Station are fully loaded for the first time since being put into operation] (zh) (2009-yil 30-iyun). 2009-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  79. ↑ 79,0 79,1 „zh:中国长江三峡工程开发总公司“ (zh). Ctgpc.com.cn. 2011-yil 8-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 16-avgust.
  80. ↑ „zh:国家电网公司-主要水电厂来水和运行情况“ (zh). Sgcc.com.cn. 2009-yil 30-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  81. ↑ „zh:国家电网公司-国调直调信息系统“ (zh). Sgcc.com.cn. 2009-yil 1-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  82. ↑ „China's Three Gorges sets new production record“. Hydro World (2013-yil 10-yanvar). 2013-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 10-yanvar.
  83. ↑ „zh:中国长江三峡工程开发总公司“ (zh). Ctgpc.com.cn (2008-yil 4-iyul). 2009-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  84. ↑ „Construction of the Three Gorges Project and Ecological Protection“. Chinagate.com.cn (2007-yil 27-noyabr). 2010-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 24-mart.
  85. ↑ „Three Gorges Dam“ (zh). National Development and Reform Commission (2007-yil 20-dekabr). 2007-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-dekabr.
  86. ↑ „Three Gorges, China“. ABB Group. 2007-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  87. ↑ „Three Gorges Dam“ (zh). Chinese Society for Electrical Engineering (2006-yil 25-may). 2007-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 16-may.
  88. ↑ „zh:能源局:2011年全社会用电量累计达46928亿千瓦时“ (zh). 2012-yil 17-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 23-iyun.
  89. ↑ „Three Gorges Dam“ (zh). NDRC (2007-yil 7-mart). 2007-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 15-may.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 „zh:长江电力(600900)2008年上半年发电量完成情况公告 – 证券之星“ (zh). Xinhua News Agency (2007-yil 23-yanvar). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 9-avgust.
  91. ↑ Topping, Audrey Ronning „Environmental controversy over the Three Gorges Dam“. The Earth Times (1996). 1996-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 8-oktyabr.
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 Qing, Dai; Thibodeau, John G.; Williams, Michael R. The River Dragon Has Come!: Three Gorges Dam and the Fate of China's Yangtze River and Its People. Routledge, 2016 — 160-bet. ISBN 978-1-315-50276-2. 
  93. ↑ „zh:三峡大坝之忧“ (zh). The Wall Street Journal (2007-yil 31-avgust). 2008-yil 20-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 16-avgust.
  94. ↑ Winchester, Simon. The River at the Center of the World. Henry Holt & Co, 1998 — 228-bet. ISBN 978-0-8050-5508-5. 
  95. ↑ Segers, Henrik; Martens, Koen. The River at the Center of the World. Springer, 2005 — 73-bet. ISBN 978-1-4020-3745-0. 
  96. ↑ Yang, Sung „No Casualties in Three Gorges Dam Landslide“. Xinhua News Network. CRIEnglish.com. 2009-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 3-iyun.
  97. ↑ 97,0 97,1 Richard Jones, Michael Sheridan. „Chinese dam causes quakes and landslides“. The Times (2010-yil 30-may). 2011-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 25-yanvar.
  98. ↑ „zh:湖北省三峡治污项目三年内投入约23.5亿元“ (zh). Xinhua News Agency (2007-yil 19-aprel). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 9-avgust.
  99. ↑ Collins, Peter. „Falling here, rising there“ (2007-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 8-oktyabr.
  100. ↑ Li, Long (1989). Environmental planning of large-scale water projects: The Three Gorges Dam case, China (MA thesis). Wilfrid Laurier University.
  101. ↑ 101,0 101,1 Wu, J.; Huang, J.; Han, X.; Xie, Z.; Gao, X. (2003). "Three-Gorges Dam – Experiment in Habitat Fragmentation?". Science 300 (5623): 1239–1240. doi:10.1126/science.1083312. PMID 12764179. 
  102. ↑ 102,0 102,1 Chetham, Deirdre. Before the Deluge: The Vanishing World of the Yangtze's Three Gorges. Palgrave Macmillan, 2002. ISBN 978-1-4039-6428-1. 
  103. ↑ Xie, P. (2003). "Three-Gorges Dam: Risk to Ancient Fish". Science 302 (5648): 1149b–1151. doi:10.1126/science.302.5648.1149b. ISSN 0036-8075. PMID 14615514. http://ir.ihb.ac.cn/handle/152342/9612. Qaraldi: October 8, 2019. Uch dara toʻgʻoni]]
  104. ↑ Toy, Mary-Anne „Three Gorges Dam 'could be huge disaster'“ (en). The Age (2007-yil 27-sentyabr). Qaraldi: 2019-yil 8-oktyabr.
  105. ↑ „Three Gorges Dam Case Study“. American University, The School of International Service. 2000-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-yanvar.
  106. ↑ Theuerkauf, Ethan „Three Gorges Dam: A Blessing or an Environmental Disaster?“. The Flat Hat (2007-yil 2-oktyabr). 2008-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 21-iyun.
  107. ↑ „Chinese Paddlefish“ (en). www.iucnredlist.org. IUCN Red List. 2023-yil 16-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 16-may.
  108. ↑ „NASA Details Earthquake Effects on the Earth“. NASA/JPL. 2017-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 10-noyabr.
  109. ↑ Wang, Yaxiang; Cao, Ziyi; Pang, Zhaojun; Liu, Yan; Tian, Jiawei; Li, Juan; Yin, Lirong; Zheng, Wenfeng et al. (1 January 2022). "Influence of Three Gorges Dam on earthquakes based on GRACE gravity field" (en). Open Geosciences 14 (1): 453–461. doi:10.1515/geo-2022-0350. ISSN 2391-5447. 
  110. ↑ „zh:三峡工程的防洪作用将提前两年实现-经济-人民网“ (zh). People's Daily. 2011-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  111. ↑ „zh:三峡工程防洪、通航、发电三大效益提前全面发挥“ (zh). Chn-consulate-sapporo.or.jp (2006-yil 16-may). 2007-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  112. ↑ „39.1931, 1935, 1954, 1998 年长江流域发生的4次大洪水造成了怎样的洪水灾害??“. People's Daily. 2010-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  113. ↑ Dai, Qing. Yangtze! Yangtze!. Earthscan, 1994 — 184-bet. ISBN 978-1-85383-187-4. 
  114. ↑ (Consequences of the Three Gorges Project, in German
  115. ↑ „Three Gorges Dam“ (zh). CTGPC (2002-yil 20-aprel). 2007-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 3-iyun.
  116. ↑ „zh:经过不懈努力三峡枢纽主体工程建设任务提前完成“ (zh). Gov.cn. 2009-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  117. ↑ „zh:三峡水库可如期消落至145米汛限水位“ [The Three Gorges Reservoir can drop to the flood limit water level of 145 meters as scheduled] (zh) (2009-yil 19-fevral). 2009-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  118. ↑ „zh:中国长江三峡工程开发总公司“ (zh). Ctgpc.com.cn (2009-yil 7-avgust). 2011-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 16-avgust.
  119. ↑ „Three Gorges Dam will meet the first large-scale flood since being completed“. easyseosolution.com (2010-yil 10-iyul). 2010-yil 23-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 8-oktyabr.
  120. ↑ „zh: 三峡迎来7万立方米/秒特大洪峰 规模超1998年“ [The Three Gorges ushered in 70,000 cubic meters / sec] (zh). SINA Corporation. 2010-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 20-iyul.
  121. ↑ 121,0 121,1 „Yangtze as a vital logistics aid“ (zh). China Economic Review (2007-yil 30-may). 2010-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 3-iyun.
  122. ↑ „Three Gorges Dam“. Missouri Chapter American Fisheries Society (2002-yil 20-aprel). 2008-yil 18-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  123. ↑ „Its Buildings with Biggest Indices“. China Three Gorges Project (2002). 2008-yil 21-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  124. ↑ „Shipping throughput of Three Gorges Dam hits new record“. Xinhua – China, World, Business, Sports, Photos and Video English. Qaraldi: 2023-yil 22-fevral.
  125. ↑ MacKie, Nick. „China's west seeks to impress investors“. BBC (2005-yil 4-may). 2008-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  126. ↑ „Its Buildings with Biggest Indices“. China Three Gorges Project (2002). 2013-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  127. ↑ MacKie, Nick. „China's west seeks to impress investors“. BBC (2005-yil 4-may). 2008-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  128. ↑ 128,0 128,1 „Three Gorges Dam Ship Lift, People's Republic of China“ (2013). 2016-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-aprel.
  129. ↑ „Three Gorges Dam ready to go“. The Taipei Times (2006-yil 21-may). 2008-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  130. ↑ „China Completes Three Gorges Dam“. CBS News (2006-yil 20-may). 2008-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  131. ↑ „Tower columns for Three Gorges shiplift to be built“. Xinhua News Agency (2012-yil 27-fevral). 2013-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. „The entire shiplift will be completed in 2015.“.
  132. ↑ „Three Gorges Dam exceeds cargo target set for 2030“. South China Morning Post (2014-yil 23-may). 2015-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 12-oktyabr.
  133. ↑ Wang Yichen.. „China shifts from follower to leader in hydropower development“. China Economic Net (2016-yil 17-fevral). 2016-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 12-dekabr. „CTGC announced on January 6 that the Three Gorges ship lift with the maximum lifting height reaching 113 meters and allowing ships with displacement of 3000-ton passing the dam has conducted real vessel experiment successfully in late December last year.“.
  134. ↑ 134,0 134,1 Jan Akkermann; Thomas Runte; Dorothea Krebs „Ship lift at Three Gorges Dam, China − design of steel structures“. Steel construction 2 (2009). — „The ship chamber is designed for passenger ships with a max. water displacement of 3000 tonnes, max. length of 84.5 m, max. width of 17.2 m and max. draught of 2.65 m.“. 2016-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-aprel.
  135. ↑ „Phase I Field Trial of Ship Lift at Three Gorges Dam Successfully Ends“ (en). China Three Gorges Project (2016-yil 14-avgust). 2016-yil 14-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-avgust.
  136. ↑ „World's largest shiplift starts operation at China's Three Gorges Dam“ (2016-yil 18-sentyabr). 2016-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. „A permanent shiplift on the Three Gorges Dam in central China's Hubei Province began trial operation on Sunday.“.
  137. ↑ 137,0 137,1 „zh:湖北议案提案：提升三峡翻坝转运能力“ (zh) (2013-yil 17-mart). 2013-yil 10-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 20-aprel. „二、加快构建长期翻坝运输体系，并将疏港交通项目纳入三峡后扶规划。支持建设三峡大坝坝首太平溪至夷陵区张家口36.2公里的三峡翻坝高速公路江北段，与沪蓉高速公路互通；支持建设南北两岸三峡翻坝铁路，即夷陵太平溪港――宜昌火车东站――白洋田家河港88公里的北岸翻坝铁路，秭归茅坪港――宜昌火车南站――焦柳铁路枝城站95公里的南岸翻坝铁路；支持翻坝港口和翻坝物流园建设，加快形成完善的南北分流、水陆（铁）联运的翻坝转运格局，充分发挥长江黄金水道优势。“.
  138. ↑ „zh:三峡翻坝铁路前期工作启动 建成实现水铁联运“ (zh) (2012-yil 12-oktyabr). 2015-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 20-aprel. „据透露，已经于去年底开工建设的紫云地方铁路,预计明年建成通车。紫云地方铁路接轨于国家铁路焦柳线枝江站，连接猇亭、白洋、姚家港三大开发区以及云池、白洋、田家河、姚家港四大港口，线路总长36.5公里，建成后年货运能力将达到1500万吨。“.
  139. ↑ „zh:三峡四期移民工程通过阶段性验收“ (zh). China Three Gorges Project Corporation (2008-yil 22-avgust). 2008-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 6-dekabr.
  140. ↑ 140,0 140,1 „zh:三峡库区城镇完成拆迁“ (zh). The Wall Street Journal (2008-yil 24-iyul). 2008-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  141. ↑ „Three Gorges Dam“. International Rivers. 2015-yil 5-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 5-may.
  142. ↑ „China dam to displace millions more“. MWC News (2007-yil 13-oktyabr). 2007-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  143. ↑ „2012 Hydropower Roadmap“. iea.org. 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 9-fevral.
  144. ↑ „Edward Burtynsky: Three Gorges Dam Project“ (en-US). MacKenzie Art Gallery. Qaraldi: 2023-yil 14-fevral.
  145. ↑ „Photographs: China“ (en-US). Edward Burtynsky. Qaraldi: 2023-yil 14-fevral.
  146. ↑ Fletcher, Gem „Muge travels the Yangtze River, tenderly photographing communities displaced by flooding - 1854 Photography“ (en-GB). www.1854.photography. Qaraldi: 2023-yil 14-fevral.
  147. ↑ jess „Zeng Nian: Remembering the Three Gorges Dam“ (en-US). Angkor Photo Festival & Workshops (2014-yil 5-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 14-fevral.
  148. ↑ Dykstra, Jean „Nadav Kander: Yangtze: The Long River“. Photographmag.com (2012-yil 27-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 14-fevral.
  149. ↑ Christoph Seeber, Lorenz King: Umsiedlungen am Yangtze – ein Erfolg? Ausmaß und Folgen des Landnutzungswandels in der Drei-Schluchten-Region. – Spiegel der Forschung 1/20: S. 50–63, 2010. Full text (PDF; 1,1 MB)
  150. ↑ „Millions forced out by China dam“. BBC News (2007-yil 12-oktyabr). 2008-yil 9-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-yanvar.
  151. ↑ Wang Hongjiang.. „Millions more face relocation from Three Gorges Reservoir Area“. Xinhua News Agency (2007-yil 11-oktyabr). 2007-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-yanvar.
  152. ↑ Jiang Yuxia.. „China warns of environmental "catastrophe" from Three Gorges Dam“. Xinhua News Agency (2007-yil 26-sentyabr). 2011-yil 27-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  153. ↑ Guo Jinjia; Yang Shanyin. „zh:重庆澄清"三峡库区二次移民四百万"传闻“ (zh). People's Daily (2007-yil 16-noyabr). 2007-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-aprel.
  154. ↑ Liang Chao.. „More bid farewell to Three Gorges“. China Daily (2004-yil 15-iyul). 2007-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-yanvar.
  155. ↑ C.Michael Hogan.. „Shen Nong Gorge Hanging Coffins“. The Megalithic Portal. 2011-yil 10-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-yanvar.
  156. ↑ „Annual report on the military power of the People's Republic of China (.pdf)“. US Department of Defense. 2009-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 28-yanvar.
  157. ↑ 157,0 157,1 „Just Two Missiles could blow up China's Three Gorges Dam and kill millions : Strategist“. Defence News (2018-yil 18-yanvar). 2019-yil 30-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-mart.
  158. ↑ „Troops sent to protect China dam“. BBC (2004-yil 14-sentyabr). 2009-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr.
  159. ↑ „Can Taiwanese missiles destroy Three Gorges Dam? Only tiny dents: expert“. taiwannews (2017-yil 6-noyabr). 2021-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-dekabr.
  160. ↑ „台灣射彈攻擊三峽大壩？綠網民遭專家打臉直轟：軍事白癡！“. SET News (2017-yil 6-noyabr).
  161. ↑ „China's Three Gorges Dam 'can survive nuclear attack' says nation's hydropower expert after academics raise safety concerns“. South China Morning Post (2016-yil 22-mart).
  162. ↑ Pan, Zhenqiang „China's No First Use of Nuclear Weapons“, . Understanding: Chinese Nuclear Thinking. Washington, DC: Carnegie Endowment for International Peace, 2016. 
  163. ↑ Fravel, M. Taylor; Medeiros, Evan S. (October 2010). "China's Search for Assured Retaliation: The Evolution of Chinese Nuclear Strategy and Force Structure". International Security 35 (2): 48–87. doi:10.1162/ISEC_a_00016. 
  164. ↑ „Xitoyda megapolislarning yaralishi va kengayishini aks ettiruvchi fotosuratlar“. Toshkent: Daryo.uz. Simple Networking Solutions (2016-yil 8-aprel). Qaraldi: 15-dekabr 2024-yil. „2006-yilda to‘g‘on yuqorisidagi ulkan suv ombori nihoyat to‘ldirildi“.
  165. ↑ „Three Gorges Dam“. International Rivers. 2009-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 3-iyun.
  166. ↑ Adams, Jerry „Three Gorges Dam“. Electronic Data Interchange. Awesome Library. 2009-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 3-iyun.
  167. ↑ „Three Gorges Dam“. Living On Earth. 2010-yil 28-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 3-iyun.
  168. ↑ „zh:三峡工程质量处于良好受控状态“ (zh). Aqsiq.gov.cn. 2009-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 16-avgust.
  169. ↑ „zh:中国三峡总公司拟在金沙江上建４座梯级水电站 总装机容量为３８５０万千瓦_中国电力网新闻中心“ (zh). chinapower.com.cn. 2009-yil 8-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-avgust.
  170. ↑ „Beijing Environment, Science and Technology Update“. U.S. Embassy in China (2003-yil 7-mart). 2007-yil 11-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-yanvar.
  171. ↑ „New mega hydropower station to begin operations – China.org.cn“. china.org.cn. Qaraldi: 2021-yil 9-aprel.
  172. ↑ „Beyond Three Gorges in China“. Water Power Magazine (2007-yil 10-yanvar). 2011-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-noyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Uch_dara_toʻgʻoni&oldid=5351090" dan olindi