Kontent qismiga oʻtish

Turkman qabilalari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Zamonaviy turkman qabilalari taka, yovmut, ersari, chovdur, gokleng va sariq hisoblanadi[1][2]. Eng koʻpi takalardir[3].

Qabilalarning hammasi 24 ta qadimiy oʻgʻuz qabilalaridan kelib chiqqan boʻlib, oʻgʻuz qabilalari orasida solur qabilasi muhim rol oʻynagan, chunki solurlar taka, yovmut, ersari kabi hozirgi turkman qabilalarining ajdodlari hisoblangan[4][5].

Saljuqiylar, xorazmiylar, qora qoʻyunlilar, oq qoʻyunlilar, usmonlilar va afshorlar ham mos ravishda qiniq, begdili, Yiva, boyondur, kayi va afshor kabi ilk oʻgʻuz turkman qabilalaridan kelib chiqqan deb ishoniladi[6][7][8].

Qabilalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Takalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Taka
Taka chavandozlari, 20-asr boshlari

Taka (erkak echki) eng yirik va tarixan eng nufuzli zamonaviy turkman qabilalaridan birini tashkil qiladi. Taka 11—12-asrlarda solur oʻgʻuz qabilasidan boʻlgan[9]. Qabila ikkiga boʻlingan, Ahal taka va Marv taka. 1830-yillarda ingliz podpolkovnigi S. E. Styuart ham takalar toʻrt urugʻga boʻlinishini taʼkidladi: vakil (boshqa variant – Wekil), beg, Suchmuz va Buxshi:

"Vakil va beg Toʻxatamishning toʻgʻridan-toʻgʻri avlodlari boʻlgani uchun uning nomi bilan atalgan. Suchmuz va buxshi urugʻlari esa Otamish deb atagan…"[10]

Styuart 1881-yilda Ahal takalar nufusini „25 000 oʻtov“, Marv takalar nufusini esa „40 000 oʻtov“ deb hisoblagan. Marv takalar soniga „salorlar (5000 oʻtov)“ soni ham kiritilgan. Ingliz zobiti bir oʻtovda 5 kishini hisoblab, oʻsha vaqtda taka qabilasi aholisini 325 000 kishi deb hisoblagan[10].

Taka 19-asrda forslar bosqinlariga harbiy jihatdan, asosan, muvaffaqiyatli qarshilik koʻrsatgan[11]. 1880-yillarda Rossiya mustamlakachiligiga oʻtgan. Turkman qabilalari 1879-yilgi birinchi bosqin paytida rus qoʻshinlarini magʻlub etgan boʻlsa-da, 1880—1881-yillar oraligʻidagi ikkinchi Gokdepe jangi bilan yakunlangan keyingi bosqin Rossiya imperatorlik hokimiyatining oʻrnatilishi bilan yakunlandi. Taslim boʻlgandan soʻng, taka qoʻmondoni Ovezmurat Dykma Serdar Rossiya imperatorlik armiyasining mayor unvoniga sazovor boʻlgan. Rossiyaning takalarni zabt etishi 1884-yilda Marvni egallash bilan yakunlandi.

Hozirgi kunda taka qabilasi vakillari asosan Turkmanistonning janubi-sharqiy viloyatlarida uchraydi[12]. Ular Turkmaniston aholisining uchdan bir qismini tashkil qiladi (2014-yil holatiga koʻra 1,6 milliondan ortiq)[12].

Ersari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Ersari
Ersari gilami

Ersari yoki Ärsary (bunda er – mard, usta va sari – yorqin, sargʻish) – turkman qabilasining yana bir yirik qabilasi[13]. Ular asosan Turkmaniston, Afgʻoniston va Pokistonda yashaydi. Ersarilarning umumiy nufusi 2,1 million deb hisoblanadi (shundan 1 millioni Turkmanistonda, 1,5 millioni Afgʻoniston, Turkiya, Eron, Buyuk Britaniya, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari, Rossiya va boshqa mamlakatlarda). Ersarilar toʻrt urugʻga boʻlingan: qora, bakovul, gunash va uludepa.

Ersarilar, yovmutlar kabi, oʻgʻuz turklarining solur qabilasining avlodi hisoblanadi[14].

Ersari Sayinxon turkman qabilalari konfederatsiyasining asosiy tarkibiy qismi boʻlgan koʻrinadi, ularning yurti 13—17-asrlarda Bolqon togʻlaridan Mangʻishloq yarim oroligacha, shimolda Emba daryosigacha choʻzilgan. Atrofdagi boshqa koʻchmanchi xalqlar tomonidan ularga berilgan Sayinxoniy yorligʻi ularning kelib chiqishini qabilalardan farqlash uchun Oltin Oʻrdaning parchalanishidan (Chingizxonning nabirasi Batu tomonidan asos solingan, Sayinxon nomi bilan tanilgan) paydo boʻlganligini anglatadi. Huloku (Eron) yoki Chigʻatoy (Movaraunnahr) hududidan kelgan.

Sayinxon turkmanlari tipik turk-moʻgʻul uslubida ikki qismga, ichki va tashqi oʻgʻuzlarga boʻlingan deb taxmin qilingan qabilalarning uyushgan konfederatsiyasi edi. XVII asrda Xiva xoni Abulgʻozi Bahodirxon oʻzining „Shajarayi tarokima“ (1659) asarida „tashqi“ atamasi maʼnosi tashkiliy, harbiy yoki sof geografik xususiyatga ega ekanligini koʻrsatmaydi. XVII asrda, qisman Amudaryoning gʻarbiy Oʻzboʻy kanali qurib ketishi munosabati bilan ersarilar va uning asosiy qabilalari sharqqa, Amudaryoning asosiy oqimi qirgʻoqlariga koʻchib oʻtdilar. Bir qabila, Ali eli ham sharqqa koʻchib oʻtdi, lekin Kaka mintaqasi (hozir Turkmanistonning Axal viloyati) yaqinida qoldi.

Sariq

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Sariq (qabila)

Sariqlar asosan Murgʻob daryosining yuqori qismida yashaydi[15].

Chovdur

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Chovdur (qabila)
Turkman oʻtovining ichi, 1905—1915-yillar

Chovdur qabilasi oʻgʻuz turklarining chovuldur qabilasining bevosita avlodlari boʻlib, Oʻgʻuzxon qoʻshinining chap qanotini egallagan deb taxmin qilinadi.

Ular Kaspiy dengizining sharqiy qirgʻogʻida, kamida ikkinchi ming yillikning boshidan beri yashagan. Abulgʻozixonning yozishicha, ular 11-asrdayoq Mangʻishloqqa yetib kelgan. 11-asr oʻrtalarida saljuqiylarning birinchi sultoni Toʻgʻrulbek paydo boʻlgunga qadar koʻplab qabilalar Qilik bey, Qozon bey va Qahramon beklar kabi qabila boshliqlariga ergashib, Mangʻishloqda oʻrnashib qolganlar. Ularning aksariyati imir, dukur, düker (döger), igdir, chavuldur, karkin, salor yoki agar (ajar) qabilalariga mansub edi.

1219-yilda moʻgʻullar Xorazmshohlar davlatini tor-mor qildilar. Ikki yil oʻtib, 1221-yilda moʻgʻullar istilosi natijasida oʻgʻuz qabilalari, jumladan, chovdurlar ham Sirdaryo mintaqasidan Qoraqum hududiga va Kaspiy dengizi boʻyiga siqib chiqarildi.

16-asr boshlarida chovdurlar Sayinxon konfederatsiyasida aymoq tuzdilar. Chovdurlar asosan Kaspiy dengizining shimoli-sharqiy sohilidagi Mangʻishloq yarim orolida toʻplangan. Qalmoqlar Mangʻishloq yarim oroliga koʻchib oʻtdilar, Sayinxon konfederatsiyasi parchalanib ketdi va chovdurlar Xivaning janubi-sharqida boʻshashmasdan, ammo yovmut qabilasi hukmronligi ostida tugadi. Chovdurlarning bir qismi Amudaryoning oʻrtalarida, Chorjoʻy shimolida joylashganligi haqida maʼlumotlar bor. Xiva xonligi davrida 19-asrda chovdur tarkibiga igdir, bozachi, abdal, arabachi qabilalari kirgan[16].

Yovmut

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yovmut gilami
Asosiy maqola: Yovmut

Yovmutlar (yovmudlar deb ham ataladi) zamonaviy yirik turkman qabilalaridan biri. Ular oʻgʻuz turklarining solur qabilasidan kelib chiqqan[17].

Yovmutlarning tarixiy hududi Turkmanistonning Bolqon viloyatining janubiy qismi, Eronga tutashgan Atrek daryosi yaqinida, Etrek va Goʻrgon oraligʻida hamda shimolda, Toshoʻgʻuz viloyatida boʻlgan. Yovmutlar oʻtroq, yarim koʻchmanchi va koʻchmanchi guruhlarga boʻlingan, koʻchmanchilar koʻpchilikni tashkil qilgan. Oʻtroq yovmut turkmanlari hozirgi Bolqon viloyatida joylashgan Chekishler va Esenguli qishloqlarida yashagan; yarim koʻchmanchi yovmutlar yozda Etrekning quyi oqimida (ikkita katta qishloqda) yashagan, qishda esa kichik guruhlarga boʻlinib, koʻchmanchi hayot kechirgan. Koʻchmanchi turkman yovmutlari odatda kuz va qishda Etrek yoki Eronga joʻnab ketishgan.

Xiva xonligining oxirgi amaldagi xoni turkman yovmutlaridan boʻlgan Junaydxon edi[18].

Qabilaviy tuzilishi va tashkil etilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻrta Osiyodagi anʼanaviy kiyimdagi turkman. 1905—1915-yillardagi Prokudin-Gorskiy surati.

Turkman jamiyati anʼanaviy ravishda qabilalarga boʻlingan (turkmancha: taýpalar)[19]. Turkmanlarning toʻliq qabilaviy tarkibi quyidagicha: halk, il, taýpa, urug, kök, kowum, kabile, aýmak/oýmak, oba, bölük, bölüm, gandüşer, küde, depe, desse, lakam, top, birata, topar va tire[20].

Hozirgi turkman qabilalarining barchasining kelib chiqishi 24 oʻgʻuz qabilasiga toʻgʻri keladi. Abulgʻozi Bahodirxon 1659-yilda yozgan „Shajarayi tarokima“ asarida oʻgʻuzlarning solur qabilasiga alohida urgʻu beradi, chunki undan bir necha yirik turkman qabilalari, taka, yovmut va ersari kelib chiqqan[21]. Abulgʻozixon solur qabilasining boshligʻi Salur Oʻgʻurjik Alp ekanligini taʼkidlaydi[22]. Uning olti oʻgʻli bor edi: Berdi, Buka, Usar, Kusar, Yayji va Dingli[23].

20-asr boshlarida Rossiya imperiyasining Kaspiyorti viloyati harbiy boshqarmasining rus zobiti Fyodor Mixaylov taʼkidlaganidek, „barcha turkmanlar, boy va kambagʻal, deyarli bir xil yashaydilar“. Shuningdek, u turkmanlar „birodarlik, tenglik va erkinlik tamoyillarini bizning hozirgi Yevropa respublikalarimizdan koʻra toʻliqroq va izchilroq hayotga tatbiq etishini“ qoʻshimcha qildi[24].

Turkmaniston gerbi va bayrogʻidagi naqshlarni tashkil etuvchi beshta anʼanaviy gilam rozetlari (turkmancha: göller) shu qabilalarga tegishli (va ularning nomi bilan atalgan; masalan, „Yovmut gilamiga“ qarang)[25].

Turkmanlarning turmush tarzi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turkman asmalik gilami, turkman toʻy kortejida ishlatiladigan toʻqimachilik gilami

Hozirgi turkman qabilalari, odatda, boshliqlar yoki yetakchilar (turkmancha: serdar) tomonidan boshqarilgan va oqsoqollar (turkmancha: oqsoqol koʻpligi oqsaqollar), tom maʼnoda „oq soqolli“ tomonidan boshqarilgan. Oqsoqollar oʻz xalqini toʻre yoki odat deb ataladigan yozilmagan odat qonunlari bilan boshqargan. Oqsoqollar odamlar, oilalar va guruhlar oʻrtasidagi ishlarni boshqarish va tartibga solishdan tashqari, sardorlar bilan birga suv, yer taqsimlash yoki urush eʼlon qilish va olib borish borasida muhim qarorlar qabul qilganlar[26].

Turkman qabilalari faqat oʻzlarining iroda erkinligini birlamchi hokimiyat sifatida tan oldilar va hech qachon oʻz yerlarini bosib olgan xorijiy kuchlarning birortasiga sodiq boʻlmaganlar. Ular doimo oʻz ozodliklari uchun koʻtarilish va kurashish yoʻlini tanlaganlar, buni qoʻshni Oʻzbek ulusi, Fors va Rossiya imperiyalariga qarshi koʻplab jang va qoʻzgʻolonlarda koʻrish mumkin[27]. Aba Sardor, Keymir Kor, Nurberdixon, Goʻvshutxon, Dikma Sardpr va shu kabi turli turkman qabilalariga mansub xon va sardorlar eng koʻzga koʻringanlari boʻlib, hozirgi turkmanlar tomonidan hamon hurmat qilinadi.

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Peyrouse, Sebastien. Turkmenistan: Strategies of Power, Dilemmas of Development (en). Routledge, 2015-02-12 — 52-bet. ISBN 9781317453260. 
  2. ↑ Edgar, Adrienne Lynn. Tribal Nation: The Making of Soviet Turkmenistan (en). Princeton University Press, 2006-09-05 — 21-bet. ISBN 9781400844296. 
  3. ↑ Adle, Chahryar. History of Civilizations of Central Asia: Towards the contemporary period : from the mid-nineteenth to the end of the twentieth century (en). UNESCO, 2005-01-01 — 47-bet. ISBN 9789231039850. 
  4. ↑ Abu al-Ghazi Bahadur, "Shajare-i Tarakime" org. text pp. 207-218 and trans. pp. 267-268.
  5. ↑ Ataniyazov, Soltansha. Genealogy of the Turkmen. Turan-1, 1994 — 208-bet. 
  6. ↑ Абулгази - Родословная туркмен. паровая тип. К.М. Федорова, 1897. 
  7. ↑ Safa, Z. (1986). PERSIAN LITERATURE IN THE TIMURID AND TÜRKMEN PERIODS (782–907/1380–1501). In P. Jackson & L. Lockhart (Eds.), The Cambridge History of Iran (The Cambridge History of Iran, pp. 913-928). Cambridge: Cambridge University Press.
  8. ↑ « The Timurid and Turkmen Dynasties of Iran, Afghanistan and Central Asia », in : David J. Roxburgh, ed., The Turks: A Journey of Thousand Years, 600-1600. London, Royal Academy of Arts, 2005, pp. 192-200
  9. ↑ Ataniyazov, Soltansha. Genealogy of the Turkmen. Turan-1, 1994 — 208-bet. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Stuart, Lt. Col. C.E. „Chapter 11, The Country of the Tekke Turkomans, and the Tejend and Murghab Rivers“, . The Country of the Turkomans. Oguz Press and the Royal Geographical Society, 1977. ISBN 0-905820-01-0. 
  11. ↑ Edgar, Adrienne Lynn. Tribal Nation: The Making of Soviet Turkmenistan. Princeton University Press, 5 September 2006 — 184-bet. ISBN 978-1-4008-4429-6. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Luca Anceschi. Informal Power in the Greater Middle East: Hidden Geographies. Routledge, 5 February 2014 — 194-bet. ISBN 978-1-317-81647-8. 
  13. ↑ „Society“. Country Profile: Turkmenistan. Library of Congress - Federal Research Division. Qaraldi: 2011-yil 27-fevral.
  14. ↑ Abu al-Ghazi Bahadur, "Shajare-i Tarakime" org. text pp. 207-218 and trans. pp. 267-268.
  15. ↑ Olson, James Stuart; Pappas, Lee Brigance; Pappas, Nicholas Charles; Pappas, Nicholas C. J.. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Publishing Group, November 20, 1994. ISBN 9780313274978. 
  16. ↑ Poullada, S. Peter. Russian-Turkmen Encounters: The Caspian Frontier before the Great Game. London: I.B. Tauris, 2018 — 149-bet. ISBN 9781784537012. 
  17. ↑ Abu al-Ghazi Bahadur, "Shajare-i Tarakime" org. text pp. 207-218 and trans. pp. 267-268.
  18. ↑ Shoshana Keller. "To Moscow, Not Mecca", Greenwood Publishing Group, 2001, p. 34-35
  19. ↑ Rafis Abazov, "Historical Dictionary of Turkmenistan", p.151
  20. ↑ Soltansha Ataniyazov, "Türkmen Boylarının Geçmişi, Yayılışı, Bugünkü Durumu ve Geleceği" Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 10, 1999, pp. 2-3
  21. ↑ Abu al-Ghazi Bahadur, "Shajare-i Tarakime" org. text pp. 207-218 and trans. pp. 267-268.
  22. ↑ Abu al-Ghazi Bahadur, "Shajare-i Tarakime" org. text pp. 207-208 and trans. pp. 264-265.
  23. ↑ Abu al-Ghazi Bahadur, "Shajare-i Tarakime" org. text p. 214 and trans. p. 267.
  24. ↑ F. A. Mikhailov, Tuzemtsy Zakaspiiskoi oblasti i ikh dzhizn, Etnografichestkii Ocherk (Ashkhabad, 1900), pp. 34-50; cited in Edgar, “Genealogy, Class, and "Tribal Policy" in Soviet Turkmenistan, 1924-1934,” p. 272.
  25. ↑ Akyildiz, Sevket; Carlson, Richard. Social and Cultural Change in Central Asia: The Soviet Legacy (en). Routledge, 2013-10-15 — 165-bet. ISBN 9781134495139. 
  26. ↑ Edgar, Adrien Lynn. Tribal Nation: The Making of Soviet Turkmenistan. Princeton University Press, 2006 — 26-bet. 
  27. ↑ Burnes, Alexander. Travels into Bokhara. New Delhi: Asian Educational Services Reprint, 1992 — 250–251-bet. 
  28. ↑ Asiatische Studien: Études asiatiques (en). A. Francke., 2006 — 459-bet. „Approximately six weeks after securing the capital of Khorezm and most of its territory, von Kaufman ordered General Golovachev to annihilate the Turkmen Yomut tribe in one of the most brutal expeditions of the Khivan campaign.“  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkman_qabilalari&oldid=4622689" dan olindi