Turk qahvasi
Turk qahva madaniyati va anʼanalari YuNESKOning insoniyat nomoddiy-madaniy merosi tarkibiga kiritilgan. Turk qahvasi turk madaniyatida muhim oʻringa ega boʻlib, Usmoniylar imperiyasidan saqlanib qolgan eng qadimgi[1] qahva tayyorlash va pishirish usuliga ega qahva turi hisoblanadi. Uning oʻziga xos taʼmi, koʻpiklari[2], hidi va taqdimot uslubi mavjud boʻlib, u oʻziga xoslik va anʼanaga ega. Bu maydalangan kukuni bilan taqdim etiladigan yagona qahva turi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tadqiqotchilar qahva butun dunyo boʻylab Habashistondan[3] 14-asr boshlarida tarqalgan va nomining kelib chiqishi etimologiyasi[4] ham qahva soʻziga oʻxshaydigan Janubiy Habashistondagi „Kaffa“ mintaqasi ekanligini taʼkidlashadi[5].
Bosh vazir Özdemiroğlu Osman Paşa (talaffuzi: uz-Oʻzdemirlioʻgʻlu Osman Pasha)ning otasi boʻlgan Memluk Cherkeslerindan Usmoniylar imperiyasining Yamandagi gubernatori Özdemir Paşa (talaffuzi: uz- Oʻzdemir Pasha) qahvaning taʼmini yoqtirib qolib, uni Istanbulga olib keladi. Yangi tayyorlash usuli bilan: qahva gugum (qumgʻon)larda va jezve (qahva qaynatishda foydalanadigan idish)larda tayyorlanib turk qahvasi nomini oladi. Taxtakaledan boshlanib, shahar boʻylab yoyilgan qahvaxonalar qahvaning xalq orasida mashhur boʻlishini taʼminlaydi[6].
Avvallari Arabiston yarim orolida qahva mevasini qaynatish orqali qoʻlga kiritilgan ichimlik, ushbu yangi tayyorlash va pishirish usuli bilan oʻzining asl taʼmini oladi. Yevropaliklar turklar tufayli qahva bilan tanishgan va uzun yillar davomida bu usul bilan turk qahvasini tayyorlab isteʼmol qilishgan. Braziliya va Markaziy Amerikadan kelib chiqqan, arab navi, yuqori sifatli qahva donalaridan toʻplangan va koʻmir olovida asta-sekin va sinchkovlik bilan qovurilgan turk qahvasi, juda mayin qilib, kukun holatiga keltiriladi. Qahva idishi yordamida suv va taʼbga koʻra shakar qoʻshib pishiriladi va bir finjon qahvaga ikki choy qoshiq qahva kukuni qoʻshiladi. U kichik finjonlarda tortiladi. Ichishdan oldin, qahva kukuni tubiga choʻkishi uchun qisqa muddat kutiladi. Suv oʻylangandek qahvaning oxirida emas, aksincha qahva ichishdan oldin ichiladi. Ekspresso va bu qahva turi butun dunyo boʻylab eng koʻp isteʼmol qilinib, u dunyodagi deyarli barcha turdagi restoranlarning menyusidagi ikkita qahva turidan biri hisoblanadi.
Kunning har soati kitob va goʻzal asarlar oʻqiladigan, shaxmat va narda oʻynaladigan, sheʼr va adabiy suhbatlar oʻtkaziladigan qahvaxonalar va qahva madaniyati davrning ijtimoiy hayotida oʻz oʻrnini egallagan qahva, saroy oshxonasida va uylarda koʻp miqdorda isteʼmol qilina boshladi. Xom qahva donalari tovalarda qovurilganidan soʻng, maydalanib va qahva idishlarida pishirilgan va eng hurmatli mehmonlarga katta eʼtibor bilan tortiq qilingan. Qisqa vaqt ichida Istanbulga kelgan savdogar va sayohatchilar hamda Usmoniylar elchilari tufayli turk qahvasining taʼmi va shuhrati avval Yevropaga, keyin esa butun dunyoga tarqaladi[3].
2013-yilda turk qahva madaniyati va anʼanalari YuNESKOning insoniyat nomoddiy-madaniy merosi roʻyxatidan oʻz oʻrnini egalladi[6][7].
Madaniy taʼsiri
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ingliz tilidagi „choy soati“ anʼanasi singari, turk jamiyatida qahvaning ham oʻz isteʼmol vaqti bor. Odatda nonushta va tushlik orasidagi vaqtda ichiladi. Turkchada kunning birinchi taomi maʼnosini anglatuvchi „nonushta“[8] soʻzi qahva ichishdan oldin yeyiladigan narsalarni bildiradi. Shunga qaramay, turk qahvasi qahva foli bilan kelajakni aytib berish uchun foydalaniladigan yagona qahva turi hisoblanadi. Qahva diniy bayramlar va „sovchilik“ marosimlarining anʼanaviy unsuri hisoblanadi. Turk maqolida ham qahva madaniyati tilga olinadi va „Bir finjon qahvaning qirq yillik hurmati bor“ deyiladi.
Taʼm tahlili
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yengil qovurilgan turk qahvasida 50 ta, oʻrtacha qovurilgan qahvalarda 59 ta, yuqori darajada qovurilgan qahvalarda 65 ta turli xil taʼm va hidlar mavjud[9]. Bundan tashqari, yengil qovurilgan qahvaning: nordon, shirin, mevali; oʻrtacha qovurilgan qahvaning: qovurilgan, achchiq, yogʻochli, mevali va tamakiga oʻxshash; yuqori darajada qovurilgan qahvaning esa: qovurilgan, achchiq, yogʻoch tutuni, tuproq taʼmi va hidiga ega turlari mavjud.
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- YuNESKO insoniyat nomoddiy-madaniy meros roʻyxati
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Türk kahvesi tarihçesi“. Türk Kahvesi Kültürü ve Araştırmalar Derneği. 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 haziran 2016.
- ↑ „Bol Köpüklü Türk Kahvesinin Sırrı“. Haber 365 (19 kasım 2012). 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 ağustos 2013.
- ↑ 3,0 3,1 „Türk Kahvesi'nin tarihçesi“. Türk Kahvesi Kültürü ve Araştırmaları Derneği. 11 aralık 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 nisan 2014.
- ↑ „Türk Kahvesi'nin bilinmeyenleri“. Sabah (8 şubat 2013). 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 ağustos 2013.
- ↑ Evren, Burçak. Eski İstanbul’da kahvehaneler, Milliyet yayınları. ISBN 975-325-240-4
- ↑ 6,0 6,1 „Yemen'den İstanbul'a 500 yıllık öykü“. Haziran-Temmuz 2015.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=(yordam) - ↑ „Elements on the Lists of Intangible Cultural Heritage“. 20 aralık 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 mayıs 2017.(ingl.)
- ↑ M. Cengiz Yıldız, Kahvehanelerin Sosyal Hayattaki Yeri Webarxiv andozasida xato:
|url=qiymatini tekshiring. Boʻsh., Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:8, Sayı: 2, Yıl:1996, ss.157-194. - ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 13 temmuz 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11 temmuz 2017.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Anna Malecka, Turklar va Forslar qanday qahva ichganlari, Turk tarixiy sharhi (Wayback Machine saytida 6-avgust 2016-yil sanasida arxivlangan) 2016 6 Ağustos 2016 tarihinde jild. 6, yoʻq. 2, 2015 yil.
- M. Jengiz Yildiz, Turk madaniyati tarixidagi qahva va qahvaxona 5 Ocak 2017 tarihinde arxivlangan , Türkler, C.10, Yangi Turkiya nashrlari, aprel 2002, s.635-639.