Qozoq og‘zaki adabiyoti bilan arab adabiyotining bog‘liqligi

Arab tili
	; Arab (ar): Arab tilining geografik tarqalishi: Uni yagona rasmiy til deb hisoblaydigan davlatlar (yashil) Arab tilida so'zlashuvchilar ozchiliklari bo'lgan yagona rasmiy til deb hisoblaydigan mamlakatlar (ochiq yashil) Aholining katta qismi arab tilida so'zlashuvchilardan iborat bo'lgan boshqa tillar qatorida uni rasmiy til deb hisoblaydigan mamlakatlar (to'q ko'k) Katta ozchiliklar mavjudligi yoki madaniy yoki tarixiy sabablarga ko'ra uni boshqa tillar qatorida rasmiy til deb hisoblaydigan mamlakatlar (och ko'k) Bu tilni norasmiy til deb hisoblaydigan, arab tilida so'zlashuvchilar ozchiliklari bo'lgan mamlakatlar (och kulrang)
Milliy nomi	العربية
Mamlakatlar	Jazoir, Bahrayn, Misr, Iroq, Iordaniya, Quvayt, Livan, Liviya, Mavritaniya, Marokash, Ummon, Falastin, Qatar, Saudiya Arabistoni, Sudan, Suriya, Tunis, Birlashgan Arab Amirliklari, Gʻarbiy Sahroi Kabir, Yaman va boshqalar.
Rasmiylik holati	Jazoir, Bahrayn, Misr, Iroq, Iordaniya, Quvayt, Livan, Liviya, Mavritaniya, Marokash, Ummon, Falastin, Qatar, Saudiya Arabistoni, Sudan, Suriya, Tunis, Birlashgan Arab Amirliklari, G‘arbiy Soharoiy Kabir, Yaman va boshqalar
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni	Ona tilida so'zlashuvchilar soni 186 to 6 dan 422 milliongacha. Ethnologue maʼlumotlariga koʻra, 246 million, shu jumladan ikkinchi tilda soʻzlashuvchilar, (1999 yil).
Tartiblovchi tashkilot	Misr: Qohiradagi arab tili akademiyasi Suriya: Damashq arab akademiyasi (eng qadimgi) Iroq: Iroq Fanlar akademiyasi Sudan: Xartumdagi arab tili akademiyasi Marokash: Rabotdagi arab tili akademiyasi (eng faol) Iordaniya: Iordaniya arab akademiyasi Liviya: Jamahiriyadagi Arab tili akademiyasi Tunis: Bayt al-Hikma jamg'armasi Isroil: Arab tili akademiyasi (arab bo'lmagan davlatda birinchi marta)
Oʻrni	2 dan 6 gacha (ona tilida soʻzlashuvchilar)
Til oilasi	Afro-Osiyo Semit G'arbiy Semit Markaziy semit arabcha
Alifbosi	Arab alifbosi
Til kodlari
ISO 639-1	ar
ISO 639-2	ara
ISO 639-3	ara — arab (umumiy) alohida kodlar uchun arabcha navlarini koʻring

Qur’oni Karim qissalarining qozoq ogʻzaki adabiyotiga taʼsiri./ — Ulugʻbek Aliakbaruli. Chimkent −2011-yil. 136-bet.

Sharhlovchi: f.h.d., professor: Kerimbek Sizdiqov va t.f.n.h.d., professor Qidirali Sattarov.

Qozoq xalqi folklor sohasida katta yutuqlarga erishgan, ammo din va diniy taʼlim sohasida ortda qolmoqda. Din va qozoq xalq adabiyoti oʻrtasida hech qanday aloqa yoʻqdek tuyulishi mumkin.Ammo unday emas, qozoq og‘zaki adabiyotiga Qur’oni Karim qissalari katta taʼsir ko‘rsatgan. Asaringizda Qur’on qissalarining qozoq og‘zaki adabiyotiga taʼsiri, Qur’ondagi folklorshunoslik muammolari o‘rin olgan. Masalan, „ Badr“, „Uhud“, „Isro-Meʼroj“, „Yusuf-Zulayxo“, „Xidir ota“ kabi dostonlarning Qur’on oyatlari bilan bog‘liqligi aytiladi. Janubiy viloyatning shoirlari Madeli, Maylixo‘ja, Qulinchak Kemeluli, Molda Muso, Shodi To‘re asarlarining arab adabiyoti bilan aloqalari bo‘yicha tadqiqotlar olib borildi.

BBK 82.3 (Qaz) ISBN 9965-903-06-9 „Oltin Alqa“ nashriyoti © N. Aliakbaruli.

1. Kirish boʻlimi

Fikr

Kirish qismida qozoq-arab og‘zaki adabiyoti aloqasi mavzusini olib, Qur’oni Karimdagi rivoyat, doston va qissalardan boshlash juda o‘rinlidir.Ilmiy ish ikki asosiy qismdan, xulosa va manbalardan iborat.Qozoq tilidan tashqari rus,arab, turk va eski arab harflarida yozilgan qozoq tilidagi kitoblardan ham foydalangan. Maʼlumki, Qur’on Karimning muqaddas kitoblaridagi diniy qissalar asosi, qozoq zaminiga yetib kelgan ko‘plab qozoq dostonlari Qur’oni Karimdan olingan.Masalan: Qur’oni Karimda "Hazrati Ospan s.a.v „Payg‘ambarni mehmonga chaqirgani“ syujeti asosida yozgan sheʼr va dostonlarim orasida „Aziret Ospanning o‘g‘lini yuqoriga qo‘ydi“ qissasi paydo bo‘lganini ko‘rish mumkin.Uning ilmiy ishida bu hikoyaning arab adabiyotidan bir variantini topish va hikoya chizig‘ining o‘xshashligini solishtirish juda o‘rinli.Kelajakda kompozitsiya va sheʼriy mahoratni solishtirish imkoniyati paydo boʻladi. Magistratura shogirdi o‘z ilmiy ishlarini qozoq, rus, arab, fors, turk tillaridagi misollar bilan solishtirib, bir qancha yangiliklarni kashf etdi. Jumladan, Shodi To‘rening „Xaybar“ qissasi „Qisasul Anbiya“ va „Siyyor Sharif“ ertaklari asosida yaratilganini isbotlab turib, solishtirib, fikir aytdi.

Ikkinchi bob qozoq-arab og‘zaki adabiyotida g‘azal janri deb ataladi.U g‘azal janrida sheʼrlar yozgan bir qator arab-fors shoirlari ijodidan parchalar keltirib, janrning paydo bo‘lish va rivojlanish tarixini ko‘zdan kechirdi.Arab g‘azal matnlariga qozoqcha maʼnolari qo‘shib ketilgan.

Uchinchi bobda „Yusup-Zilixa“ dostonining uzun syujeti Qur’oni Karim bilan boshlanib,Qur’oni Karimdagi rivoyat, ertak va hikmatlar xalq og‘zaki ijodi sohasining asosi ekanligini isbotli misollar bilan tadqiq qila oldi."Isro-meʼroj" qissasini izohlar ekan, „Isro“ arabchada tunda yurish, „Miroj“ esa osmonga ko‘tarilish maʼnosini bildiradi va bu qissaning hikoya chizig‘i „Paygʻambarning tarixidan“ (Qisosul Anbiya) kitobidan olinganligini isbotlaydi.

To‘rtinchi bob „1001 kecha“ ertaklari asosida qozoq xalq og‘zaki ijodida „Baliqchi va jin“ ertagi syujetini qiyosiy tadqiq qilish muammolari" deb nomlangan.Aspirant o‘z ilmiy ishini yozish chog‘ida Livan poytaxti Bayrutda chop etilgan "Ming bir kecha" kitobining arabcha nusxasini qozoq va ruscha nusxalari bilan solishtiradi.Shu bilan birga, u Damashq universitetining adabiyot fakulteti kutubxonasidan ilmiy faoliyatiga oid ayrim materiallarni topdi.Shuningdek, u Xaybar,Uhud,Badr kabi voqealar sodir boʻlgan joylarni oʻz koʻzlari bilan koʻrganligini taʼkidladi.Ilmiy ishning yakuniy qismini toʻldirish kerak.Kompyuterdagi ayrim kamchiliklar kurs ishining narxini kamaytira olmaydi.Shu bois Uliqbek Aliakbarulining ilmiy ishini juda yaxshi deb baholash mumkin. Ilmiy rahbar, f. h. d., professor Q.Sattarov

Kirish

Shubhasiz, qozoq adabiyoti qadim zamonlardan buyon o‘sib, rivojlanib borgan.Madaniyatimiz chashmasi adabiyot, yaʼni adabiy qo‘shiqlar, xalq og‘zaki adabiyoti, turli sheʼr va dostonlar, keksalarimizning aziz so‘zlari, go‘zal iboralar va hokazo. b. Har bir xalqning madaniyati, adabiyotining o‘ziga xos yuksalishi, rivojlanishi, o‘ziga xos xususiyatlari bor. Xuddi shunday, qozoq adabiyoti ham asosan diniy eʼtiqodlar bilan chambarchas bog‘liq edi. Ikki-uch asr orqaga qaytadigan bo‘lsak, o‘sha davr sheʼrlari va badiiy asarlarida diniy atamalarni, diniy so‘zlarni uchratmaslik mumkin emas. Xalqimiz adabiyoti bilan diniy eʼtiqod o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlik xalqning shakllanishidan so‘ng sovet hokimiyati o‘rnatilgan yillargacha davom etib keldi. Sovet hukumati oʻrnatilgandan soʻng u „dinning afyuni“ deb tan olinib, diniy maʼnoda yozilgan asarlarni buzuq, deb oʻquvchilardan mahrum qila boshladi. Biroq, sovet xalqi tashqaridan Xudo yoʻq deyishdi, lekin ichidan tavba qilishdi.

Tarixchilar XV asrni obod yurtga aylanganimiz, tomlarimiz ko‘tarilgan, davlat sifatida xonlik o‘rnatgan davrimizni ko‘rsatadilar. Hozirgi qozoq zaminida turkiy tilli qabilalar davlatimiz paydo bo‘lgunga qadar yashagan.O‘sha turkiy qabilalar, yaʼni xalqimiz islom kelgandan boshlab yangi dinni qabul qilib, musulmon bo‘ldi.Xalqimiz XV asrda o‘z-o‘zidan davlat sifatida tashkil topgan bo‘lsa,VII asrda oxirgi Muhammad s.a.v. Paygʻambarga yuborilgan islom dini qozoq zaminiga turklar davrida, yaʼni 9-10-asrlarda kirib kelgan.Islom dini turklarga (bugungi qozoq yerlari) zo‘ravonlik bilan singdirilmagan.Islom dinining o‘zi tinchlik deganidir.Turklar arablar olib kelgan yangi dinni mamnuniyat bilan qarshi oldilar.O‘shanda turklar Ko‘k Tangriga sig‘inardilar, yaʼni Buyuk Yaratguvchining osmonda ekanligini bilishardi. Arablarning yangi dinni targʻib qilishi bilan turklar musulmon boʻldi. Islom dini arab adabiyoti bilan birga nafaqat dinni, balki ilm-fanni ham olib keldi. Islom dinining muqaddas kitobi Qur’ondir .

"Qur’on arab adabiyoti tarixidagi birinchi yozma yodgorlikdir.Chunki u arab tilining saqlanib qolishi va boshqa mamlakatlarga tarqalishiga, arab tili grammatikasining shakllanishiga eng katta taʼsir ko‘rsatgan.Keyingi asrlarda yashagan Sharq shoir va yozuvchilari (jumladan, yurtimiz shoirlari), tarixchilar, geograflar Qur’oni Karimdan ko‘plab iqtiboslar olib, o‘z asarlarida foydalanganlar.

Arab-Sharq adabiyotida xizmat qilgan allomalar — rasmlari

Islom dinining kelishi bilan qadimgi qozoq zaminida arab adabiyotidan oziqlangan turkiy xalqlardan buyuk alloma va mutafakkirlar yetishib chiqdi.Ularni eslatib o‘tadigan bo‘lsak, u hozirgi Turkiston shahri yaqinida,Turkiston daryosining qo‘shilish joyida joylashgan qadimiy O‘tiror (arabcha „fạrạb“) shahrida qipchoqlar sulolasidan bo‘lgan lashkarboshi Muhammad ibn Uzloq oilasida Abu Nosir Farobiy tug‘ilgan.(toʻliq ismi: Abu Nosir Muhammad ibn Muhammad Tarxon ibn Uzloq Al-Forobiy). Yoshligidan ziyoli bo‘lgan Al-Forobiy baxtiga o‘sha davrda O‘tirorning boy kutubxonasida ko‘p kitob o‘qigan.Arab va yunon tillarini puxta egallagan.Bundan tashqari,Al-Farobiy yetmishta xalqning tilini biladigan olimdir.G‘arb va Sharq ilm-fan yutuqlaridan oziqlangan, har tomonlama barkamol, isteʼdodli olim. Arastudan keyingi ikkinchi muallim „Al- Muallimu as-Soniy“ deb atalgan. U asarlarining aksariyatini (deyarli hammasini) arab tilida yozgan. Al-Farobiy o‘z yurtidagi taʼlim muassasalaridan so‘ng arab mamlakatlariga borib, o‘zi borgan joylarda ilmiy izlanishlarini davom ettiradi.

Al-Farobiy qozoq madaniyati va adabiyoti tarixida katta o‘rin tutadi.Al-Forobiy davrida ilm-fan, taʼlim rivoj topdi.Islom dini tarqala boshlagan bu davrda Ibn Sino,Beruniy,Abilqosim Firdavsiy,Nizomiy,Umar Hayyom,Nosiriddin at-Tusiy,Ismoil Jauhariy,Mahmud Qashqariy,Muhammad Haydar Dulatiy,Yusuf Balasag‘uniy,Ahmad Yassaviy kabi turkiy tilli mamlakatlardan chiqqan dona, olimlar dunyoga kelgan.Mahmud Qoshg‘ariy (to‘liq ismi: Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al-Qoshg‘ariy) turkiy mamlakatlarga mashhur „Divoni lug‘at at-turik“ kitobining muallifi. Bu shaxs Oʻrta Osiyo turkiy qabilasidan boʻlib, oʻrta asrlarning olimi. Tugʻilgan joyi hozirgi Qozogʻiston. Qoshg‘ariy 1029—30-yillarda Barisqanda tug‘ilgan. Mahmud Qoshg‘ariy arab tilini yaxshi biladigan olimdir. "Mahmud Qoshg‘ariy eron va arab tillarini yaxshi bilsa-da, din va hadis ilmlarini yaxshi bilmas edi. Ammo u arab tili va adabiyotini yaxshi bilgan va u kitobni (Divon lug‘at at-turk) mashhur arab filologi Xalil (Xalil ibn Ahmad) Kitob al-Aynning ''Kitob al-Ayn'' klassik (namunali) kitobiga taqlid qilib yozganini aytadi.Darhaqiqat, u til va adabiyot sohasidagi eng ilg‘or arab ilmlari bilan yonma-yon turib, turkiy tilni o‘sha davrning eng yuksak ilmiy usulida yozgan. bu yerda uning arab adabiyotiga yaqin bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. — Turkcha so‘zni arab harflari bilan yozgan birinchi (birinchi) shaxs, albatta, Qoshg‘ariydir. Olim Qoshg‘ariyning o‘z asarini arab harflarida yozgani (birinchisi) arab adabiyotiga yaqinligining yana bir dalili emasmi?

Shohnomadan parchalar — rasmlar

[[Сурет:Yusuf_Has_Hajib_on_1000_som_note.jpg|alt=A.|left|thumb|250x250px| Yusup Balasagʻuni Qirg‘iz 1000 somi]] Oʻrta asrlar yozma adabiyotining yaqqol namoyon boʻlishi Yettisuvlik „Qutadgʻu Bilik“ kitobining muallifidir.Balasagʻuniy XI asrning birinchi choragidan oʻsha asrning 70-yillarigacha yashagan.Ahmad Yassaviy Turkistonda tugʻilgan.U o‘z davrining savodli, bilimli kishilaridan edi.Yoshligidan islomiy taʼlim olgan. U so‘fiylik sheʼriyatining ko‘zga ko‘ringan namoyandasidir. Uning bizga maʼlum bo‘lgan asari „Divoni hikmat“ nomli diniy maʼruzalar va ibratli sheʼrlar to‘plamidir.

Yuqorida islom qozoq yerlariga kirib kelganida arab adabiyoti ham keng yoyilganini aytdim.Qozoq zaminidan chiqqan alloma mutafakkir shoirlar o‘z asarlarini eng avvalo arab adabiyoti bilan bog‘lab yozdilar.Ulardan baʼzilari esa arab tilida yozgan.Xuddi shunday, qozoq xalqi paydo bo‘lib, madaniyati gullab-yashnagan, adabiyoti gullab-yashnagan paytda birinchi davrda arab adabiyoti bilan bevosita bog‘langan.Xalqimiz tomonidan ko‘plab arabcha so‘zlar ishlatilgan.Hatto baʼzilari: „qalam, kitob, daftar, uchrashuv, qoida, tabiat“ va boshqalar. Biz haligacha arabcha so‘zlarni ishlatamiz. Endi o‘z asarlarini arab adabiyoti bilan bog‘lab, arabcha so‘zlarni ham qo‘llagan shoirlarni eslatib o‘taman. Kuderixoʻja Koʻchenuli ( 1820-1858) hozirgi Qiziloʻrda viloyati, Terengʻozek (Sirdaryo) tumani, Shirkeyli tumanida tugʻilgan. O‘z davrining yetuk shoiri bo‘lgan Kuderixo‘janing sheʼrlari, fikrlari bizning davrimizga yetib kelgan. Uning „Ulbike bilan bo‘lgan Aytis“iga (1840) quyidagi matnlar kiritilgan:

Ulbike:

Shoir yigit belbog'ini bog'laydi, 
To‘y qilmoqchi bo‘lsa, qaytib keladi.
Tilini og'ziga sig'magan shoir bo'lsang.
Bir yilda qancha "vergul-vojib" keladi?

Kuderxoʻja:

Qozoqlar oshqovoqni qovun sifatida yeydi.
Meni ,endi, masxara qilmasangiz kerak.
“Ming bir vergul” o‘n ikki oy keladi.
Buning nimasini so'rayapsan, anqov qozoq?

Bu yerda „vergul“ va „majburiyat“ so‘zlariga to‘xtalib o‘tamiz.Vergul arabcha toq sonni bildiradi. Biroq,1984-yilda Olmaotadagi „Yozuvchi“ nashriyotida chop etilgan „Besh asr kuylaydi“ kitobida „vergul arab harflari ustiga qoʻyilgan belgidir“ deb tushuntirilgan.Bu notoʻgʻri talqin.Sababi: birinchidan, arab harflari ustiga qoʻyilgan belgilar „harakat“ deyiladi. Ularning orasida vergulga oʻxshash (ــُـ) bor, lekin u „damma“ deb ataladigan „Ḷmẗ“ vergul emas.Ulbike bomdod namozida uch rakat (asosiy) vergul farz namozini so‘rayapti.Qudirexo‘ja esa shariatdan bilimga ega edi, aks holda javob bera olmasdi.Nutqda berilgan savolga javob savol berilgan paytdan boshlab izlanadi . Nutqga javobni uyda tayyorlamaydi, joyida beradi. Xulosa qilib aytganda, Kuderixo‘ja arab adabiyoti va baʼzi diniy atamalardan maʼlumotga ega edi. Qolaversa, hozirgi Qizilo‘rda viloyati Shieli tumanidagi Ibray Jakaev jamoa qishlog‘ida tug‘ilib o‘sgan Budabay Qobilovich (1830 — 1890) musulmonchilikni o‘qigan, qarindoshlari Ashir va Kembilning iltimosiga ko‘ra „Bo‘yinturuqning xabar olish“ sheʼrini yozgan. :

Unda ehtiyotkorlik bor edi,
Bayaziti Bastamday so‘zlarini ishlatgan.

Bayaziti Bastamday bu yerda ilk arab adabiyotida ulug‘langan yoqodigan qahramonning ismi.Budabay musulmonchilikni o‘qigan, yaʼni Qur’oni Karimni arab tilidagisini o‘qigan.Aytishimiz mumkinki, u diniy matnlar qatorida arab adabiyoti bilan ham tanish edi.Agar u bilan tanish bo‘lmasangiz, sheʼrlaringizda arab adabiyoti qahramonlaridan foydalanish qiyin bo‘lardi.Xulosa qilib aytganda,Budabayning arab adabiyoti bilan aloqasi bor yoki sheʼrlarida arab adabiyotidan taasurot olgan.Bu shoir kitobiylik va sheʼriy uslubga amal qilgan shoirlardan edi.Kitob shoirlari Sharq va arab adabiyoti namunalarida mavjud boʻlgan ilgʻor sheʼriyat namunalarini kuylab,Sharq tilida kitoblar syujetlarini qayta yozdilar,Sharq tilida kitoblar syujetlarini yozdilar va dostonlar yaratdilar. Bunday adabiy shoirlarning ijodi ko‘rib chiqilib, ularning arab adabiyoti bilan aloqasi quyida bayon qilingan.Yuqorida tilga olingan shaxslardan so‘ng kichik tadqiqot ishimda qozoq arab og‘zaki adabiyotining qadim zamonlardan buyon aloqasi va munosabati,Qur’oni Karimdagi xalq og‘zaki ijodi masalalari (bunda faqat qozoq xalq og‘zaki adabiyotiga ijodiga xos bo‘lgan asarlarni ko‘rib chiqdim) va janubiy mintaqadagi besh shoir ijodining arab adabiyoti bilan aloqasi koʻrib chiqdik.

2. Asosiy qism.

I bob

Qozoq arab og‘zaki adabiyotining qadimdan aloqasi va munosabati

Fanda tekshiriladigan va oʻrganiladigan materialga xalq ogʻzaki ijodi deyiladi.Folklor-inglizcha soʻz.Uning aniq maʼnosi xalq hikmati, xalq bilimi, og‘zaki tilda aytiladigan olijanob, mashhur, go‘zal so‘zlardir. Shunda folklor so‘zi og‘zaki adabiyot maʼnosini bildiradi. Lekin folklor xalqaro so‘z, ilmiy nom.

Badiiy soʻz asarini ogʻzaki va yozma shaklda yaratish mumkin.Lekin u qanday nashr qilinmasin, badiiy adabiyotga tegishli.Demak, og‘zaki adabiyot xalq og‘zaki ijodidir.Qozoq xalqi og‘zaki adabiyoti asarlari haqida gap ketganda, avvalo, og‘izdan-og‘izga o‘tib, yodlanib, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan ajoyib dostonlarimiz, unutilmas ertaklarimiz, nozik lirik sheʼriyat hikoyalarimiz esga tushadi. . Shu bilan birga, diniy nuqtai nazardan Qur’oni Karim asosida yozilgan, islom dinini targ‘ib qiluvchi, shariatni targ‘ib qiluvchi asarlar, islom dinini targ‘ib qiluvchi sheʼrlar, diniy asarlar yodga olinadi.

Diniy dostonlar bizning maʼnaviy merosimizdir.

Boshqa xalqlar singari qozoq xalqi ham qadimiy diniy tushuncha va eʼtiqodlarga ega edi.Bunday tushunchalar qozoqlar orasida qadimda,Shoqanning fikricha, shomanizm davrida, ular ko‘p xudolarga sig‘inish davrida tug‘ilgan.Keyinchalik qozoqlar orasida islom dini va uning shartlari keng tarqalgach, og‘zaki adabiyotda diniy tushunchalarni aks ettiruvchi yangi asarlar paydo bo‘ldi.Bunday asarlarda avvalgidek tabiat hodisalaridan tugʻilgan koʻp xudolar asosiy oʻrinni egallamay, yakka xudo, yaʼni islom dinini tarqatuvchi xudo (Alloh) haqida soʻz yuritiladi. Kichkina tadqiqotimizdan maqsad xalqimiz madaniy meroslaridan biri — folklorning o‘rni va ahamiyatini aniqlash, uning zamonaviy madaniyatimizda qanday qo‘llanilayotganini tahlil qilish va u bilan bog‘liq ayrim masalalarni ko‘rib chiqishdan iborat. Aniqrog‘i, Qur’oni Karimdagi folklorshunoslik masalalariga eʼtibor qaratish. Biz faqat qozoq xalq adabiyotiga xos asarlarni hisobga olishga harakat qildik.

Shu bilan birga, qozoq arab og‘zaki adabiyotida „Yusif-Zulayxo“ sheʼri namunalarida uchraydigan syujet kompozitsiyasi va sheʼr tuzilmalaridagi birlik va tafovutlarni aniqlash va shu asosda paydo bo‘lgan qozoq arab ertaklarini qiyoslash muammolari ko‘rib chiqilishi."Baliqchi va jin" kabi ming bir kecha syujetilari negizinda paydo boʻlgan qozoq arab ertaklarin solishtirib tadqiqot muammolarini oʻrganish

Qozoq xalq og‘zaki ijodi ham janr, ham tur jihatidan boy merosdir.U koʻp asrlik tarixga ega.U birinchi jamoaning parchalanishi davrida tugʻilgan va shu kungacha yashaydi.Qadim zamonlardan beri u nafaqat yashab kelgan, balki har bir jamiyat va hayot haqiqatiga oʻzgarib, moslashgan.

Ayni paytda xalqimizning asrlar davomida saqlanib kelayotgan merosini tom maʼnoda ilmiy asosda har tomonlama o‘rganish, uning barcha murakkab va ziddiyatli tomonlarini ochib berish dolzarb muammodir. Folklor merosi ikki shaklda saqlanadi. Ulardan biri xalq xotirasi bo‘lib, u og‘zaki asarlarni saqlab, avloddan-avlodga yetkazadi.Ikkinchisi-qoʻlyozmalar va kitoblar va turli xil texnik vositalarni yozib olish va keyin ularni bugungi kunda qayta tarqatish.Xalq og‘zaki ijodining ahamiyati, avvalo, unutilgan yoki unutila boshlagan xalq og‘zaki ijodining abadiy saqlanib qolishidir.Ana shu yozuvlarni to‘plash va nashr etish tufayligina har qanday xalqning xalq og‘zaki ijodi butun milliy madaniyatning bir bo‘lagiga aylanadi, eng yaxshi namunalari jahon madaniyati xazinasiga kiradi.Aytish joizki, unutilgan yoki unutila boshlagan meroslardan biri Qur’oni Karim kitoblaridagi diniy qissalardir.Qozoq zaminiga yetib kelgan ko‘plab qozoq dostonlari Qur’oni Karim asosida yaratilgan. Masalan: „Hazrat UsmonningRasulullohni mehmonga taklif qildilar“, „Paygʻambar alayhissalomning Isro Meʼrojga mehmon boʻlgani“, „Zayd va Zaynab qissasi“, „Badr qissasi“, „Uhud qissasi“ va boshqalar. b. Bu hikoyalar eski yozuvda, yaʼni arab alifbosida yozilgan boʻlib, qozoq tilida oʻqiladi va Qozogʻiston Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanadi.

Qur’oni Karimni Alloh taoloning Muhammad sollallohu alayhi vasallamga arab tilida tushirgan.Payg‘ambarga arab tilida nozil qilingan.Shu boisdan ham bu qissalar dastlab arab tilida yozilgan, keyin fors tillarida kuylangan va uzoq vaqtdan keyin qozoq zaminiga kelib, turkiyzabon xalqlar tillarida kuylangan.Ayni paytda qozoq-arab og‘zaki adabiyotida muloqot va muloqot haqida gapirish mumkin.Qozoq-arab og‘zaki adabiyotining aloqasi 9-10-asrlardan boshlanadi. Arab adabiyotining qozoq zaminiga taʼsiri bevosita islom dini bilan bog‘liq. 10-asrda Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonga kirib kelgan islom dini oʻzi bilan islom sivilizatsiyasi, madaniyati va arab adabiyotini olib keldi.

Alloh taolo tomonidan Islom dinini targ‘ib qilish uchun yuborilgan Qur’oni Karim butun insoniyatga yuborilgan bag‘ishlovdir.Bu umuminsoniy birlik islom madaniyatini yagona tugunga aylantirdi.Bu tugun har bir millat va jamoaning sanʼatini tartibga solgan.Qozoq zaminiga islom dini kirib kelgan davrda yurtimiz aholisi turklar edi.O‘sha davrda adabiyot turkiy xalqlar uchun umumiy edi.Birgina misol,Alpomish botir qoʻshigʻi qozoq, oʻzbek, turkman va hokazo. b. tillardagi versiyasini topishingiz mumkin.Islom dini kirib kelishi bilan qozoq zaminida islom dinidan oziqlangan allomalar, shoir va yozuvchilar yetishib chiqdi.Bu shoir va shoirlar Qur’oni Karim va diniy qissalar asosida qissalar yozganlar. Masalan; „Yusup — Zulayho“, „Uhud qissasi“, „Xaybar qissasi“, „Hozirat Usmon r. a. hikoya“, „Hazereti Ali r. a. qissa“, „Badir qissasi“, „Oysha qissasi a. Tuhmat ertaklari“ kitobi Qur’oni Karim asosida yozilgan.Bu asarlarning asosiy versiyalari arab tilida edi.Bugungi kunda qoʻlyozma nusxadan arab tilida kitob holida nashr etilgan.Bayrut,Damashq bosmaxonalarida chop etilgan. Qo‘shiqlar asosan diniy asarlar va muhabbat qo‘shiqlari haqida edi.

Qozoq xalq adabiyotida Sharqdan syujetli ishq hikoyalari ko‘p.Ular orasida qozoq tinglovchilari orasida eng mashhurlari: „Layli-Majnun,Tohir-Zuhra,Bozyigit,Yusuf-Zulayxo“. Bular bir mavzudagi sheʼrlar bo‘lib, Sharqning ayrim mumtoz shoirlari tomonidan kuylangan va mashhur romanlarga aylangan.

Biroq, bu asarlar bizning davrimizga, bizning kunimizga yetib kelgunga qadar biroz oʻzgarishlarga duch keldi.Jirov yoki asar muallifi sharq mamlakatlarida kuylangan asarlarni qozoq yurtiga, joyiga, tiliga moslab qayta kuylagan.Sharqda bir shoir kuylagan mavzuni kuylash va takrorlash azaldan shakllangan anʼanadir.Bu borada M.O.Avezov shunday deydi: "Ulardan birining mavzusini olishning qonuniy yo‘lini yaratdilar.Oldingi sheʼrni olmay, ko‘pincha oldingisining aytgan hikoyalarini asos qilib olsa ham, ko‘p o‘rinlarda o‘z xohishiga ko‘ra o‘zgartiradi, noldan kuylaydi… Shuni aytish kerakki, sho‘ro davrida. davrida shariatni targʻib qiluvchi asarlar diniy nuqtai nazardan boʻgʻildi.1917-yilgacha yozilgan ko‘plab asarlarning, jumladan,Qur’oni Karimga asoslangan asarlarning nashr etilishi katta muammo edi.Lekin Xudoga shukr, bunday ijodlar bugungi kungacha saqlanib qolgan.Xalqimiz mustaqillikka erishgani tufayli diniy mazmunda yozilgan asarlar uzoq uyqudan uyg‘ongandek zulmatdan chiqib, dunyoda yangidan paydo bo‘ldi.Binobarin, qozoq-arab og‘zaki adabiyotining aloqasi va munosabati qadim zamonlardan boshlanadi. Masalan, „Ming bir kecha“ qo‘shig‘i fors tillarida kuylanib, keyin o‘z yurtlarimizga olib kelingan, deymiz. Ammo qishloqdagi baʼzi arab oqsoqollari „Ming bir kecha“ qissasi O‘rta Osiyo yoki Forsdan kelgan bo‘lsa kerak, deyishadi. Turkiy so‘zlar arabcha so‘zlarda ham, tilimizdagi arabcha so‘zlarda ham uchraydi. Misol uchun, Iroq va Misr arablari „koʻprik“ soʻzini ishlatishadi. Arab tilida ko‘prik „jisr“ deb talaffuz qilinadi. Holbuki, jisr emas, „kopri“ deyishadi. Suriya arablari „dug‘ri“ so‘zini ishlatishadi. Toʻgʻri degan maʼnoni anglatadi. Shuningdek, ayrim joy nomlari turkiy tilda. Masalan, Falastinda „Qaitbay“ degan daryo bor. Xulosa qilib aytganda, diniy asarlarni qozoq xalq adabiyoti bilan solishtirish kerak. Qozoq xalq adabiyotida qadimdan og‘zaki aytilib, kuylanib kelinayotgan diniy hikoyatlar: „Muhammad payg‘ambar“, „Pusayilning Hazrat Alining dinga kirishi“, „Amir Amze“, „Hazrati Ali bilan Darig‘a qizning kurashi“, „Adham va Malika“, „Qubil“, „Jahonshauli Jahonger yetim“, „Rabbana“ va boshqalar. qahramonlik va muhabbat, din uchun kurash, maʼruza sifatida aytiladigan qo‘shiqlardan namunalar.

II bob

Qozoq — arab ogʻzaki adabiyotida gʻazal janri

Xalqning maʼnaviy xazinasi sifatida og‘zaki adabiyot ko‘plab tarixiy vazifalarni bajargan.U nafaqat o‘tgan davrlar guvohi, balki o‘sha davrlar voqealarini yetkazish va davom ettirishda ham tarixiy rol o‘ynagan.U kishilarning kundalik hayotini, sinfiy kurashni tasvirlab, oddiy odamlarning o‘limiga motam tutgan, ularning qayg‘usiga yupanch, qayg‘usiga shifo bergan, quvonchiga shodlik qo‘shgan.Og‘zaki adabiyot qadimiy mifologik dunyoqarashdan falsafiy yondashuvgacha bo‘lgan tushunchalar tizimini yaratdi, qo‘shiqchilar, jirovlar maktabini shakllantirdi, ajoyib mis notiqlar va notiqlarni yetishtirdi. Mehnatkash o‘g‘londan to egilgan cholgacha bo‘lgan ijtimoiy-maʼnaviy kuchlar yig‘indisi sifatida bu maktab zavqlanib. Eskini bilmay turib, yangini bilib bo‘lmaydi, degan to‘g‘ri tamoyildan kelib chiqqan holda, folklorshunoslik hozirgi kunda o‘tmish merosimizni qayta shakllantirmoqda, ularga yangi g‘oyalar bermoqda, ana shunday yangicha yondashuv natijasida qimmatbaho toshlar tarkibiga oid kashfiyotlar qilinmoqda. meroslar, ular yangicha nuqtai nazardan baholanmoqda.

Ogʻzaki adabiyot oʻrganilmagan, shuning uchun ham xalq ijodining ijtimoiy mazmuni tarixiy oʻzgarishlarga qarab oʻzgaradi, deymiz.Xalq donishmandligi og‘zaki adabiyotda xulosa boʻlgan, unda inson uchun eng zarur bo‘lgan sog‘lom aql va axloqiy fazilatlar mavjud, shuning uchun ham biz uni doimo to‘playmiz, o‘rganamiz va kelajak ongini shakllantirishga asos bo‘lgani uchungina hurmat qilamiz. V.Shklovskiyning „Qanday ishlashni o‘tmishimizdan o‘rganamiz“ degan tamoyiliga qo‘shilamiz.Qozoq og‘zaki adabiyotining dolzarb muammolarini folklorshunoslikning hozirgi yutuqlari asosida ko‘rib chiqishda sifatga eʼtibor qaratish lozim.Ajdodlarimiz o‘zlari haqida rivoyat va dostonlarda hikoya qilib, ularga chinakam yodgorlik barpo etganlar.O‘sha yodgorliklarning mazmunini tahlil qilish uchun og‘zaki adabiyotning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarur.Barcha xalqlar folklorining umumiy xususiyatlari muallifsizligi, og‘zaki nutqi, ko‘p qirraliligi, badiiy va o‘ziga xos uslubiy xususiyatlaridir.Nazariy izlanishlar chuqurlashgan sari og‘zaki adabiyotning umumiy xususiyatlari ham oydinlashadi.Xuddi shunday, umuman, inson sevgisi mavzui ham ayrim adabiyotlarda ko‘proq, baʼzilarida esa kamroq uchraydi.Sharq xalqlarida ishq dostonlari, „Layli-Majnun“, „Farhod-Shirin“ va boshqalar.Qozoq ogʻzaki adabiyotida „Qoʻzi Koʻrpesh-Bayan sulu“, „Qiz Jibek“, jild. b. lirik-epik sheʼrlarning mavjudligi bu mamlakatlarda ayollarning ijtimoiy erkinligi alohida holatda bo‘lganligi va bu muammoning yechimi avvalroq kun tartibiga qo‘yilganligini bildiradi.Og‘zaki adabiyotda qaysi usullar xalq uchun qulay va oson bo‘lgan asosiy muammoni yechishga kelganda, avvalo sheʼriyatdan boshlaymiz.Bu juda murakkab va koʻp qirrali janr.Janr haqida og‘zaki adabiyot bilan bog‘liq holda gapiradigan bo‘lsak, undan faqat shartli ravishda foydalanamiz.Adabiyot nazariyasida janr tushunchasi o‘z isbotini topgan va isbotlangan.Biz esa og‘zaki adabiyotdagi ertakni janr deymiz, shu bilan birga qissa, qahramonlik, lirik-epik qo‘shiqlar faqat sheʼriyatdan iborat bo‘lsa ham, alohida janr sanaladi. Bu janr tushunchasini soxtalashtirish emas, balki bu nom og‘zaki adabiyot tarmoqlarini individual ko‘rib chiqish tushunchasidan tug‘ilgani uchunginadir. Adabiyotshunoslik fanida sheʼriyatni janr deb hisoblasak, qozoq og‘zaki ijodidagi sheʼr turlarini ham janr nuqtai nazaridan guruhlaymiz. Qora qoʻshiq, kayfiyatga oid musiqiy sheʼrlar guruhi ham shu sheʼr janrining bir tarmog‘idir. Bulardan tashqari terme, tolgʻa, doston, hikoyat, qahramonlik, lirik-epik sheʼrlar ham murakkab sheʼr turlarini tashkil qiladi. Qozoq og‘zaki adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning badiiy ranglaridir. Xalq og‘zaki ijodining milliy sanʼatini, alohida ommabopligini, folklor uslubini, poetikasini ana shu xususiyatlar bilan aniqlash mumkin. Sheʼriy xulosalar, tafsilotlar, usullar, badiiy juftliklar individuallashtirilgan. Ular odamning portretini, xulq-atvorini, his-tuygʻularini va munosabatlarini ochib berish uchun tobora koʻproq foydalaniladi. Xalq uslubi va poetika bir-biriga yaqin tushunchalardir. Har bir davrning o‘ziga xos ohangi bo‘lib, xalq og‘zaki ijodining badiiy xususiyatlari zamon o‘tishi bilan o‘zgarishi mumkin. Xalq og‘zaki ijodining o‘zgaruvchanligi haqida so‘z borar ekan, uning tabiiy va sunʼiy o‘zgarishlari haqida hikoya qilish kerak. [[Сурет:Kyz_Zhibek_Tolegen.jpg|left|thumb|250x250px| Qiz Jiber va Toʻlegen]] Variantlarni tabiiy koʻpaytirishning asosiy usullaridan biri qoʻshiqchilarning isteʼdodi bilan bogʻliq.Qoʻshiqlar va boshqa matnlar isteʼdodli notiqlar repertuariga kiritilganda, sanʼat yangi shaklga ega boʻladi, ularning taʼsiri ostida kontekst farqlanadi va saralanadi.Endi savol shuki, bu variantlarni yaratuvchilar kimlar? Xalq og‘zaki ijodi muallifsiz asar bo‘lsa-da, birinchi konturni komil shoir yoki notiq yaratadi.Bora-bora ularning nomlari unutilib, xalq mulkiga aylanadi.Albatta, „xalq“ atamasi xonanda va ijrochilarni ham o‘z ichiga oladi.Har bir davrning qoʻshiqchilari guruhini jamoa deymiz. „Folklor jamoaviy asardir“, deydi M. Gorkiy buni nazarda tutgan.Ogʻzaki adabiyot badiiy ifodaning boshlanishi desak, undagi asosiy muammo insondir.Inson taqdiri katta masala bo‘lib, uning ijtimoiy o‘rni bilan bir qatorda ichki qalb sirini ham har tomonlama ochib berishdir.Agar shunday desak, qozoq xalq og‘zaki ijodi orqali inson psixologiyasini eng qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha oydinlashtirish o‘sha xalq og‘zaki ijodining milliy xususiyatlarini ochib berish bilan barobar deymiz.Arab adabiyoti olti davrga bo‘linadi: johiliylik davri, islom davri, ummaviylar davri, abbosiylar davri, yangi davr, hozirgi yangi davr.Bu davrlarda g‘azal janri turli taraqqiyot va turg‘unlik bosqichlarini bosib o‘tdi.Arab adabiyotining asosiy janrlaridan biri bo‘lgan g‘azal janri muallakatlar, johiliylik davri mumtoz asarlarida ham uchraydi.Arab shoirlari qora sheʼr yozishda umumiy tizimga ega edilar.Bunga xalqning turmush tarzi, ayollarga bo‘lgan hurmati ham taʼsir ko‘rsatgan.Sheʼrning asosiy mavzusi amr, hikmat, qahramonlik, maqtov yoki shikoyat bo‘ladimi, shoir sheʼrning asosiy mavzusini aytishdan avval sheʼr bilan tanishtiradi. Bu muqaddima ikki turga boʻlingan; qish yoki yaylov haqida, oʻtgan quyoshli kunlar haqida hikoya qiluvchi qoʻshiq boʻlishi kerak yoki ikkinchi turdagi oʻz sevgilisi haqidagi misra boʻlishi kerak. Bunday muqaddima g‘azalga muqaddima sifatida „Muqaddima Talaliya“, g‘azal muqaddimasi sifatida „Muqaddima g‘azaliya“ deb nomlangan. Sheʼrning ikkinchi qismida shoir o‘zining mashinasi, tuyasi yoki otini tasvirlaydi. Keyin borib asosiy mavzuni yozing. Arab shoirlari g‘azaldan nafaqat janr, balki umuman sheʼriyatning asosiy tarkibiy qismi sifatida ham foydalanganlar. G‘azal janri islom dini kirib kelganidan keyin ham o‘z o‘rni va rangini yo‘qotmagan. Arablarning mashhur shoiri Kaʼb ibn Zuhayr islom dinini qabul qilish uchun Payg‘ambarimiz huzurlariga kelib, payg‘ambarimizni madh etuvchi sheʼrini g‘azal muqaddimasi bilan boshlagan. Shoir o‘z maʼshuqasini, maʼshuqaning ayriliq chog‘idagi siymosini tasvirlaydi, asosiy mavzu maqtovdir. Baxtli sheʼrning ushbu satrini o‘qiganingizda:

Paygʻambar nurli yorqin,

Xudosining olmos qilichi porlab turardi

payg‘ambarimiz shoirni yelkasiga to‘nlarini yopdi.

G‘azal janri esa Ummaviy davrida rivojlandi.Bunga sabab boʻlgan omillar Arabiston yarim oroliga, xususan Hijoz mintaqasiga Rim va Fors davlatlaridan olib kelingan boy oʻlja va qullar edi.Asosiy omil bu mamlakatlar madaniyatiga qiziqish edi.Bu davr ham g‘azalning eng mashhur janri hisoblanadi.Bu davrda gʻazal janri ikki turga boʻlingan boʻlib, birinchisi „gʻazal gʻuzri“.Bu turdagi g‘azallarda sof ishq haqida kuylangan.Gʻazal Gʻuzriy arablarning gʻuzra qabilasidan boʻlgani uchun bu qabila nomi bilan mashhur.Gʻazal gʻuzriy janrining koʻzga koʻringan vakillari: Qays bin Zarix,Qays ibn Mulavah,Jamil ibn Mu’mir,Laylo al-Axoliya.Bu turdagi gʻazal vakillari sheʼrlarini faqat oʻz mahbubi uchun yozganlar.Ikkinchisi „gʻazal majin“, bu tur Hijoz hududida keng tarqalgan.Gʻazal Majin vakillari umumiy ayollar uchun yozgan.Bu janrda ijod qilgan shoirlar: Umar ibn Abu Rabi’a,Al-Ahuas,Al-Valid bin Yazid. Gʻazal nima? Gʻazal fors sheʼriyatining anʼanaviy shakli sifatida Hofizdan bir asr oldin vatandoshi Saʼdiy ijodida shakllangan.G‘azal-ikki baytdan iborat, bir misrasi uzun bo‘lmagan sheʼr turi. G‘azal besh misradan o‘n ikki misragacha bo‘ladi. G‘azal o‘z mazmuniga ko‘ra Yevropa sonetiga yoki yapon tankasiga o‘xshaydi. Gʻazal janrining kelib chiqishi arab adabiyotidir. Eron shoirlari boshqa janrlar qatori arab sheʼriyatidan ham g‘azal olganlar. Arabcha g‘azalning o‘ziga xosligi uning mazmunidadir. G‘azal arabcha „ayolni nazmda kuylash“ degan maʼnoni anglatadi. Gʻazal kichik bir parchadan tashqari, ishq mazmuniga asoslangan qasidalarning boshlanishi deb ham ataladi. Eron tuprogʻiga ekilgan gʻazal asta-sekin oʻzgarib bordi. Lekin u sevgi mavzusini saqlab qoldi. Asrlar davomida g‘azal o‘z repertuarini kengaytirdi. G‘azalda tabiat tasvirlari, falsafiy sheʼrlar va boshqa ko‘plab sheʼrlar bir sheʼr doirasida bo‘lishi mumkin.

G‘azallar o‘zining g‘oqilligi va targ‘ibot mazmuni bilan musulmon shoirlari va so‘fiylariga qarzdir.Sevgi lirikasi shaklida ular Xudoga boʻlgan muhabbati, insoniyatning buyuk haqiqatga intilishi gʻoyalarini ifodalagan.Albatta, g‘azalning o‘ziga xos qiyofasi, ohangdorligi bor.G‘azal musiqaga jo‘r bo‘lib, shoh saroyi o‘yin-kulgilariga kiritilgani bejiz emas Shunday qilib,Hofiz yashab o‘tgan XIV asrda g‘azal anʼanaviy lirik motivda o‘z repertuarini topdi, tili esa moslashuvchan va noaniq bo‘lib qoldi. Shoir bir sheʼrda Rabbiyga, suyukli xotiniga, podshohga murojaat qilardi. Sheʼrida u o‘zining tug‘ilib o‘sgan joyidan uzoqda ekanini, mahbubi bilan kanonik vaziyat orqali ajrashishi tasavvufiy uyg‘onish, sheʼriy ilhomni namoyon etadi.

Lirik-(yunon tilidan lura-qadimgi yunonlar ohangida kuylangan musiqa asbobi) Aristotel davridan beri mavjud boʻlgan uchta anʼanaviy adabiyot yoʻnalishidan biri boʻlib, haqiqatni ajratuvchi chuqur psixologik asarlar turidir. Insonning ichki ruhiy holatiga kirib, uni fikr va hissiyotlar kontekstida tasvirlab bergan.Koʻpincha sheʼr bilan yozilgan.Lirik ijod shoir ichki dunyosining tashqi sabablar taʼsirida haddan tashqari hayajonlanishi, umumiy haqiqatning taʼsiri, muallifning turli nozik tuyg‘ulari, qayg‘u va shodliklari bilan ajralib turadi.Shoir boshidan kechirgan tuyg‘ular, shoir boshidagi turli hayajonlar subyektiv bo‘lsada, ayni paytda oddiy ob’ektiv dunyoning taʼsiridir.Shoirning kayfiyati hamisha o‘zi yashagan ijtimoiy muhit holatiga, tevarak-atrofdagi voqelikning siyosiy-ijtimoiy sirlari bilan bog‘liq bo‘ladi. U xursand bo‘lsa ham, qayg‘uli bo‘lsa ham qo‘shiq matnida o‘z davrining haqiqati, siri bor. Talaba yozuvchi yashagan har bir lirik asardan saboq oladi. U hamma narsani tushuntiradi. Ogʻzaki sanʼatning boshqa turlari (epos va drama) kabi lirikada ham tasvirlash uchun koʻplab hodisalar mavjud. Qaysi ijodkor bo‘lishidan qatʼi nazar, badiiy asar yozishdan maqsad faqat insonni ko‘rsatish emas, balki inson orqali jamiyatga imkon qadar ko‘proq, real hayot haqiqatini ko‘rsatishdir. Agar shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, lirikaning boshqa janrlar, masalan, doston bilan tub ziddiyatlari yo‘q, u ulardan faqat yondashuv jihatidan farq qiladi.

Epik asarlar lirikadan ko‘ra hayot qatlamlari, sarguzashtlarini tasvirlashga qodir ekanligini yuqorida aytgan edik.Aksariyat epik asarlar syujet asosida yaratilgan.U inson qiyofasini har tomonlama tasvirlashga, voqelik sirini to‘liqroq ochib berishga intiladi.Lirik asar bunday emas.Hajmi jihatidan u dostonga qaraganda ancha ixchamroq.Syujetga koʻp narsa kirmaydi.Voqea ustidan shiddatli tuyg‘u ustunlik qiladi, butun syujet shu tuyg‘u atrofida, qandaydir falsafiy fikrlar atrofida to‘planadi.Doston va lirikaning bu xususiyati V. Belinskiy taʼbiri bilan aytganda: „Eposda mavzu (shoir) hikoyaga singib ketadi va yo‘qoladi; lirikada esa bu hodisani o‘zlashtirib, o‘z ongiga qabul qilibgina qolmay, konfliktdan tug‘ilgan sezgi timsolida o‘z qalbining siriga aylantirgan. Lirika so‘zsiz instinktlarga so‘z beradi, ularni tor ko‘krakdan badiiy hayotning musaffo shabadasiga olib chiqib, o‘zgacha hayot baxsh etadi. Demak, lirik asarning mazmuni ob’ektiv hodisaning rivojlanishi emas, balki mavzuning o‘zi va shu mavzudan o‘tuvchi olamlardir“.

Lirikaning bosh qahramoni shoirning o‘zi.U katta estetik ahamiyatga ega va tarbiyaviy kuchga ega.Chunki bu orada sheʼr yozgan odam o‘qigan odamga aylanadi, shoir va o‘quvchining kayfiyati bir-biriga qo‘shilib ketadi.Shoir yakkaxon obraz yaratadi va o‘quvchiga „o‘rgan, nima yomon ko‘rasan“, deyishga moyillik bilan to‘xtamaydi, bevosita boshidagi his-tuyg‘ularni, sirlarni ko‘chiradi.Shunda shoir qalbidagi tuyg‘u o‘quvchi tuyg‘usi, shoir qalbidagi sir esa o‘quvchi siriga aylanib, tashqariga chiqadi.Bir kishi (shoir) "hammani shodlik bilan quvontiradi, qayg‘u bilan g‘amlaydi, shodlikka to‘ldiradi, umid bilan nafas oladi, qulog‘i bilan eshittiradi, tili bilan gapiradi. . . "(Belinskiy) Qoʻshiq soʻzlari deganda shuni nazarda tutyapsiz! . . Shoir isteʼdodli bo‘lsa ham. . . katta boʻlsin, iloji boʻlsa, zoʻr boʻlsin! . . Belinskiy „Buyuk shoir oʻzi haqida, shaxsan men haqimda gapirganda, u keng omma haqida, butun insoniyat haqida gapiradi: chunki uning shaxsida umumiy insoniyatga xos boʻlgan barcha fazilatlar mavjud“.Lirikaning kuchi taʼsirli; uning taʼsirchanligi har bir narsani og‘zaki hikoyadek dovdirab qo‘yishda emas, aytmoqchi bo‘lganlarimni sirli suratga aylantirishda, shuning uchun lirikaning kuchi hikoyada emas, tasvirdadir.Qo‘shiq matnini tasvirlashning voqeligi esa keng, haqiqat doirasi keng; Haqiqiy mohir lirikni na sof g‘am shoiri, na bir shodlik shoiri, na g‘amgin va kulgili shoir deyish mumkin emas. Isteʼdodli lirik sheʼrlarida bularning barchasi o‘rin olgan; uning sirli sheʼrlaridagi eng kichik, eng oddiy tuyg‘u ham, Belinskiyning taʼkidlashicha, o‘quvchining barcha his-tuyg‘ularini o‘ziga rom etadi, butun ruhiy holatni larzaga soladi, bir vaqtning o‘zida barcha tugmachalarni bosadi, barcha chegaralarni bir vaqtning o‘zida gapirganday kuylaydi. Shuning uchun ham chinakam lirika sarkazm deb ataladigan narsadan hamisha o‘zini saqlaydi. Abay sheʼriyatining ilk davrida yozgan ishq mavzusidagi sheʼrlari tili, tafakkuri, obrazi, tuygʻusi va umuman ishqni anglashi jihatidan mahalliy xalq ogʻzaki adabiyotiga oʻxshash edi. Faqat bitta misol:

Kumush oqdek keng peshona bilan,

Kichik doiralari boʻlgan qora koʻzlari porlaydi.

U ingichka qora qoshini chizdi,

Men buni tugʻilgan oyga oʻxshataman. . .

Bu orada, albatta, oq kumushday keng peshonali go‘zal qizning chehrasi paydo bo‘ladi.U oʻzining barcha ulugʻvorligi va goʻzalligi bilan bizning koʻz oʻngimizda.Lekin hammasi shu.Goʻzallik chaqnashdek paydo boʻladi va tirik odamdan koʻra rangli boʻyoqlar bilan chizilgan jonsiz rasm kabi jim va soʻzsiz, soya kabi muzlab qoladi. . . Har bir xalqning lirik qo‘shiqlari o‘zining ajdodlari og‘zaki adabiyotidan boshlanadi.Masalan, qozoq lirikasining boshlanishi anʼanaviy sheʼrlar — toi basor va yor-yor, singsu va yuz-ochar yoki mun-sher sheʼrlarida vidolashuv va taʼziya, motam yotadi.Ulardan o‘sib chiqqan lirik sheʼr cheksiz turli qo‘shiq va sheʼrlarga to‘qilib, mehnat sheʼrlari bilan to‘lib-toshgan va u yerdan lirika-eposga singib ketgan.Lirika-sirli, loydan yasalgan sheʼr.U maʼlum bir jamiyatning ijtimoiy xususiyatlarini oʻz ichiga oladi.O‘sha davrda yashab o‘tgan insonlarning ichki ruhiy holati, yashirin qayg‘ulari aytiladi.Lirik qadimiy janr boʻlib, qadimgi sheʼriyatdan ham qadimiyroqdir.Bu doston bo‘lib, bosqichma-bosqich dramatik tarzda rivojlanib bormoqda. Unda koʻplab sheʼriy subjanrlar mavjud. Kayfiyat qo‘shiqlari, muhabbat qo‘shiqlari, muhabbat qo‘shiqlari, tabiat qo‘shiqlari, fuqarolik va siyosiy qo‘shiqlar — barchasi lirika tushunchasidan kelib chiqqan. Ilgari lirika „elegiya“, „epigramma“, „eklogiya“, „epitaf“ deb atalgan. Keyinchalik „xalq lirikasi“, „siyosiy lirika“, „falsafiy lirika“, „ishq lirikasi“, „tabiat lirikasi“ kabi shakllangan. Lirikada bosh qahramon koʻpincha „men“ boʻladi. Shoir o‘zi yashayotgan davrning ijtimoiy ahvolini, siyosiy-mafkuraviy maqsad-muddaolarini, o‘z nomidagi merosni sirli musiqa bilan yetkazadi, yaʼni o‘z nuqtai nazarini, ichki ruhiy holatini, sirini ifodalaydi. Shunday qilib, u o‘z davriga, o‘z davri mafkurasiga ovoz qo‘shadi. U qoʻshigʻini kuylaydi.

III bob.

Qur’oni Karimdagi folklorshunoslik masalalari

Qozoq xalq adabiyotining Sharq xalqlari og‘zaki adabiyoti bilan aloqasi juda yoshlikdan boshlanadi.Masalan,Abilqosim Firdavsiyning „Shohnoma“ kabi asarlari, „Ming bir kecha“ arab ertagi orqali bog‘lanadi.Prezidentimiz N.A.Nazarboyevning „Maʼnaviy meros, xalq merosi“ murojaatiga ko‘ra, qozoq xalq og‘zaki ijodi ilmi bilan Sharq xalqlari og‘zaki adabiyoti o‘rtasidagi munosabatni o‘rganish bugungi kunning muammoli masalasi ekanligi ko‘rinib turibdi.Shu bilan birga, Qur’oni Karim kabi islom dinini targ‘ib qiluvchi kitoblarda folklorshunoslik masalasi haligacha chuqur o‘rganilmagan. Binobarin, Qur’oni Karim va diniy kitoblarda folklor masalalarining shakllanishi va rivojlanishi o‘rganilmagan mavzulardan biridir.

Badr hikoyasi

„(Badr jangida) ikki guruh oʻrtasidagi toʻqnashuvda sizlar uchun ibrat bor.Bir guruh Alloh yoʻlida urushadi.Boshqa taraf bunga qarshi edi.Ular musulmonlarni ikki marta koʻrgan edilar. (Aslida uch yuz o‘n uch musulmon, mingga yaqin kofir bo‘lgan.) Alloh kimni xohlasa, o‘z nusrati bilan qo‘llab-quvvatlaydi.Albatta, bunda hushyorlar uchun ibrat bordir“.Badr (Badr jangi) Madinadan sakkiz mil uzoqlikda joylashgan qishloq edi.Suriyaga boradigan karvon yoʻlida.Musulmonlar va mushriklar oʻrtasidagi birinchi urush (yaʼni Badr jangi) shu yerda boʻlgan.Badr jangining qisqacha mazmuni.Makkadan Shom yurtiga karvon jo‘naydi.Karvonga Abu Sufyon ismli kishi boshchilik qiladi.Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam karvonning qaytish vaqti va yo‘lini bilar edilar, oldinga chiqishi mumkin.Musulmonlar ongida urush yoʻq.Bu xabar Abu Sufyonga yetib keldi va u Makkaga xabar yubordi.Makkaliklar qoʻshin yigʻib,Muhammad bilan jang qilamiz, deb 1000 ga yaqin odam boʻlib chiqdilar.Karvon boshqa tomonga ketib, musulmonlarga duch kelmadi. Har ikki tomon Badrda uchrashadi. Musulmonlar Allohning farishtalarini yuborgan yordami bilan jangda gʻalaba qozonadilar. Bu Islomdagi birinchi urush edi. Bu Qur’onning bir necha oʻrinlarida zikr qilingan. Kashfuddin ibn Shoh Mardon ibn Ibodulloh al-Manzaviy as-Sulukiy bu Badr jangini yozgan. 1897-yilda bu odamning „Badr qissasi“ kitobi Qozonda nashr etilgan. Ushbu kitobning arabcha nusxasi Milliy Fanlar Akademiyasida saqlanmoqda. Mana oʻsha kitobdan parchalar transkripsiyasi bilan:

Men bu kitobni abadiy yozaman
Fayg'ambar Mustafoga omad
Fayg'ambar Rasululloh Kuchib Kitkan.
Makkadan Madinaga makon tutgan
Bu hijratdan keyingi ikkinchi yil edi 
Badr nomli cho'lda jang bo'lgan.
Qurayshning kirvoniylari
Shomdan Makkaga qaytganini
Abu Sufyon bu kiruonning boshidir.
Kiruan kela yotgan o'sha yo'lda
Ramazonning o‘n uchinchi kuni muxolifat keldi.
Rasululloh Xodir u yerda edi
Askari uch yuz o'n uch.

„Tarixi Payg‘ambar va daʼvat“ kitobida Badr jangi haqida quyidagi maʼlumotlar keltirilgan: Badr jangi hijratning ikkinchi yili Ramazon oyining 17-juma kuni bo‘lib o‘tgan. Paygʻambar s.a.v. U hamrohlari bilan Shom mamlakatidan kelayotgan karvon oldidan chiqdi.Karvonga Abu Sufyon boshchilik qilmoqda.Bu xabar Makkaga yetib kelgach,Makka mushriklari musulmonlar bilan jang qilish uchun Madinaga yo‘l oldilar. Paygʻambar s.a.v. Uning hamrohlari bilan uch yuz o‘n uch kishi bor edi.

Rasululloh uch yuz o‘n uch kishi bilan shoshib chiqdilar.Abu Bakr,Umar va katta sahobalar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan birga edilar.

Miqdod bilan Zubayr sahobadan
Bunday holda, Ikaui otga minkan
Yana bir hamroh bug 'xonasida
Yetmishda tuya bilan birga kelgan.

Ularning (yaʼni musulmonlarning) otlari yo‘q edi, faqat ikkita ot va yetmishta tuya bor edi.Bir tuyaga minib uch kishi keldi. Koshofuddin mushriklar haqida:

900 kishi hammasi bo'lib
Ular Makkadan shunday chiqishdi
Ularning yuztasi ot minishardi
Qolgan hammasi tuya mingan.

Quraysh mingning loyihasinda boʻldi.Makka qoʻshini (yaʼni, mushriklar) 100 otliq,700 tuya va qolgan piyodalardan iborat edi. Koshofuddin Badr jangi qissasining boshida Ramazon oyining 13-kuni ekanligini aytdi. Biroq, hikoyaning oxirida quyidagi satrlar mavjud:

Ramazonning o‘n yettinchi kuni edi
Ikki qator askar saf tortadigan kun juma kuni

Paygʻambarimiz tarixi va daʼvat kitobida 17 Ramazon haqida maʼlumotlar bor.Balki qissa yozuvchi Koshofuddin xato qilgani mumkin

Uhud voqeasi

Uhud jangi islom tarixida musulmonlar va mushriklar o‘rtasidagi ikkinchi urushdir.Uhud qissasining qisqacha mazmuni.Uhud jangi Madina yaqinidagi Uhud tog‘i yaqinida bo‘ldi.Jang ikki bosqichda boʻladi.Birinchi musulmonlar yutadi.Musulmonlar o‘ljani bo‘lishmoqchi bo‘lganlarida, orqadan butparastlar kelib, ularni urishdi.Tog‘ etagida turgan kamonchilar o‘ljaga qiziqqanlari uchun dushman qo‘shini kelib, ularni orqadan uribdi. Bu ikkinchi jangda musulmonlar mag‘lub bo‘lishadi. Kashfuddin ibn Shoh ham Uhud jangini kuylagan. 1897-yilda Qozonda M. Chirkova vorislarining "Tipo -litografiya " nashriyotida „Kissai Uhud“ kitobchasi chop etilgan. Oktyabr oyida nashr etilgan ushbu kitob hozirda Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanmoqda.

Quyida ushbu kitobchadan parchalar keltirilgan.

Hijratdan keyingi uchinchi yildir

Voqih sug‘ish Uhud atli bo‘ldi

Mushriklar Badirda mag‘lub bo‘ldilar

Jiyilub Abu Sufyon yana keldi.

Mushriklar yana yig‘ilishdi

Uch ming kishi bor edi.

Minglab hamrohlar bu yerda

Ular Madinadan urushga chiqib ketishdi.

Qurayshlar Badr jangida olgan og‘ir zarba uchun qasos olishni bir lahza ham o‘ylamadilar.Abu Sufyon Qurayshning boshlig‘i edi.Cho‘l qabilalaridan ikki ming lashkar to‘pladi.Bunga Makka ahli ham qoʻshildi.Shunday qilib, uch ming kishilik qoʻshin bor edi. 700 ta zirhli askar, 200 ta ot va 3000 ta tuya bor edi.

Juma namozidan keyin musulmonlar Madinani tark etishdi.Quraysh qoʻshini Uhud togʻiga yetib keldi.Musulmonlar o‘sha tomonga yurishdi.Minglab musulmonlar bor edi.Bularning boshligʻi Gʻabdulla Gʻubayuliy 300 ga yaqin odam bilan qaytgani uchun 700 kishi qoldi.Hijriy 3-yilning Shavvol oyida Abu Sufyon Qurayshning Badrdagi mag‘lubiyati uchun qasos olish uchun musulmonlarga qarshi 3000 ta qoʻl to‘pladi.Bu voqea Uhud tog‘i yaqinida sodir bo‘lgan.Bu kun haqida Qur’onda Ali Imron surasi. „(Muhammad s.a.v. (Uhud urushida) uyingizdan erta chiqib, mo‘minlarni urush uchun joylashtirar edingiz.Alloh hamma narsani eshituvchi va biluvchidir. (Uhud jangida munofiqlar ataylab frontdan chekinganliklari sababli o‘ng va chap qanotdagi guruhlarga tashvish kirib keldi) O‘shanda sizlardan sakkiz guruh xavotir va vahima ichida edilar.Alloh ularning ikkalasiga ham yordamchi boʻldi.Ey mo‘minlar,Allohga tavakkul qilsinlar“.Bu Uhud jangida Paygʻambar s.a.v. Hamzaning amakisi shahid bo‘ladi. Abu Sufyonning xotini Hind Badr jangida halok bo‘lgan otasi va ukasi uchun qasos olish niyatida Vahshiy ismli qora tanli ayolni Hamzani o‘ldirishga tayyorlaydi. Jang qizg‘inda Vahshiy Hamzani taʼqib qiladi va uni o‘ldiradi.

Bu safar ham Jubayrning quli Vahshi

Hazrati Hamzaniy shahid bo‘ldilar.

Uhudning urushida

Yetmish odam Islom shahidiga aylandi.

Bu urushda Paygʻambar s.a.v. Hamza r.a.dan sher va 70 nafar sahobosidan ayrildi.Bu jangda musulmonlar birinchi boʻlib gʻalaba qozonishdi, ammo butparastlar ikkinchi marta urishganda gʻalaba qozonishdi.Musulmonlar o‘ljaga qiziqqanlari uchun mag‘lub bo‘ldilar va o‘lja ortidan chopish uchun o‘z o‘rinlarini tashlab ketdilar.

Xaybar hikoyasi

Xaybar Madina va Suriyaga boradigan yoʻlda bogʻ edi.Bu yerda yahudiylar yashagan.Bu qissa islom tarixidagi mashhur voqealardan biridir.Bu qissani Shodi Jangiruli yozgan.1910-yilda Qozondagi „Dombrovskiy“ nashriyotida Shodi To‘runing „Xibar qissasi“ kitobi nashr etilgan. Kitob oʻn uch sahifadan iborat. Hozirda ushbu kitob Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanmoqda. Oʻsha kitobdan parcha:

Xaybar yaqinida bir shahar bor

Hamma kofirlar ahmoqdir

Hamma yigʻilgan hamrohlar yaxshi

Hammasi boʻlib oʻn toʻrt yuz kishi bor edi

Ibn Jabal Mug‘ozni tug‘in berib

Otlandi char yarimin xoyrul anam

Xaybar jangi hijratning yettinchi yili Muharram oyida bo‘ldi.

Yusuf Zulayho (Yusuf Ziliho) qissasi.

Qur’oni Karim kabi islom dinini targ‘ib qiluvchi kitoblardagi xalq og‘zaki ijodi muammolari haligacha chuqur o‘rganilmagan. Ulardan biri Qur’oni karimning „Yusuf“ surasidagi „Yusuf-Zulayho“ dostonining Yusuf payg‘ambar qissasi bilan bog‘lanishidir. „Yusuf-Zulayho“ dostonining qozoq og‘zaki adabiyotida paydo bo‘lishi ko‘p davrlarni qamrab oladi va bir qancha masalalar orqali izlanishni talab etadi. Yusuf-Zulayho dostoni gumanistik g‘oyalarga boy oddiy badiiy asardir. Daston ogʻzaki adabiyoti koʻrsatmalar va yozma shakllarda (suriya,arab, fors adabiyoti, turkiy tilli xalqlar adabiyoti) uchraydi.Jahon afsonasiga aylangan „Yusuf-Zulayho“ dostonining syujeti eramizdan avvalgi III asrda, yaʼni Iso payg‘ambar (a.s.) tavalludlaridan yetti asr avval paydo bo‘lgan.Oradan qancha vaqt o‘tgan bo‘lmasin, bu doston ko‘plab Sharq shoirlari ijodining o‘zagiga aylandi. Firdavsiy „Yusuf-Zulayho“ dostonini yozgan degan fikr bor, lekin baʼzi olimlar bu fikrga qo‘shilmaydilar.Biroq Firdavsiydan keyin ko‘plab shoir va yozuvchilar „Yusuf-Zulayxo“ dostonini yaratdilar.

Dastlab Yusuf payg‘ambar haqidagi lirik qo‘shiqlar, sheʼrlar asosida kuylangan bo‘lsa, bora-bora doston, qissa tarzidagi hajmli asarga aylangan. „Yusuf — Zulayho“ dostoni koʻplab sharq shoirlari tomonidan kuylangan va xalq orasida mashhur boʻlgan qoʻshiqdir. Qozoq tilida bosilgan „Qissa — Hazrati Yusuf halhissalom va Zulayho muammosi“ nomli versiyalari 1898, 1901, 1904, 1907-yillarda Qozon universiteti nashriyotida, 1913-yilda Dombrovskiy nomidagi nashriyotda, 1918-yilda „Mazkaziy“ bosmaxonasi. Husainov vorislari tomonidan nashr etilgan. Hikoyaning oxiriga „Qissa-i Muso valeyhissalom va Karun qissasi“ sheʼri qo‘shiladi. Kitob oxirida qozoq tilida „Yusuf — Zulayho“ qo‘shig‘ini kuylagan Yusufbek Shayxulislomuli haqida maʼlumot berilgan bo‘lib, unda shunday deyiladi: „Doston muallifi Yusufbek Shayxulislomuli Ayto‘jin Muharram oyining 21-kuni tarixni yozgan. Hijriy 1315-yilda, rus tilida 1897-yilda“.

„Yusuf — Zulayho“ dostonini nafaqat qozoq xalqi, balki turkiy tilli xalqlar ham kuylagan. Sharq shoirlari kuylashdi. Yusufning tugʻilgan joyi Kangʻan mamlakati. Bu Iroq va Suriya davlatlari joylashgan joylarda. Doston muqaddimasida payg‘ambarlarni madh etuvchi misralar ko‘p, islom dini, musulmonlik, Alloh haqida, Jabroil farishta haqida ham bor. Forscha, ayniqsa arabcha so‘zlar ko‘p.Dostonning asosiy g‘oyasi diniy bo‘lib, islom mafkurasiga asoslanib, odob-axloq va insonparvarlikni targ‘ib qiladi.Zulayxoning Yusuf payg‘ambarga muhabbati kuylanadi. Muhabbatning buyuk tushunchasi Zulayxoning Yusuf payg‘ambarga bo‘lgan muhabbatida namoyon bo‘ladi.Yusuf payg‘ambar haqida nafaqat turkiyzabon xalqlar kuylagan, balki „Yusuf-Zulayxo“ dostoni ham fors va arab tillarida yaratilgan.Yusuf paygʻambar, Allohning elchisi.Qur’oni Karimda Yusuf paygʻambar haqida sura ham bor.Lekin shoir ular aytganidek doston, sheʼr yoki hikoya emas.Bu Qur’oni Karimning oyatidir,Allohning kalomidir,Qur’onning Yusuf (alayhissalom) (Yusuf paygʻambar) surasida Alloh taolo Yusuf paygʻambarni musulmon ummati uchun namuna qilib qoʻygan.

Shu sabablarga ko‘ra dostonda islomiy taʼlimotlar, payg‘ambarlarni madh etish ko‘proq uchraydi. Yusuf paygʻambarning oʻn ikki oʻgʻli bor edi. Otasining ismi Yaʼqub (alayhissalom) (Yoqub) boʻlib, u paygʻambar edi.Katta bobosi Ishoq (alayhissalom) payg‘ambar bo‘lganlar.Ibrohim alayhissalomning ikki o‘g‘li bor edi, biri Ismoil (alayhissalom), ikkinchisi esa Yusuf payg‘ambarning bobosi bo‘lgan Ishoq (alayhissalom)dir.

Doston Yusuf payg‘ambar haqida qozoq o‘lkasiga yozilgach, qozoq tiliga yetib borguniga qadar u birmuncha o‘zgarishlarga uchradi. Milliy Fanlar akademiyasi kutubxonasida Shayxul Islom ibn Yusufbekning 1915-yilda Qozon shahrida nashr etilgan „Yusuf alayhissalom ilon Zulayho qissasi“ kitobi, arab tilida yozilgan „Yusuf Zulayho qissasi“ kitobi saqlanmoqda. Bu kitob arab tilida yozilgan. Ammo muallif va kelib chiqish joyi yoʻq.2409-papkada saqlangan."Yusuf — Zulayho" dostoni lirik-epik asarlar turkumiga kiradi.Shu bilan birga, musulmonchilikka xos bo‘lgan ayrim masalalar ko‘tarildi.O‘sha paytdagi Kangan mamlakatidagi ahvol,Yusuf payg‘ambar bilan ukalari o‘rtasidagi vaziyat,Yusuf payg‘ambarning Misr yurtiga kelishi haqida keyinroq aytiladi.

Dostonda asosiy masala ishq, yaʼni Yusuf payg‘ambarning jamoli va o‘sha go‘zallikka oshiq bo‘lgan Zulayxodir. Dostonlarda „Yusuf payg‘ambar va Zulayho“ sevgisi haqida hikoya qilinadi.Qur’oni Karimda esa bu ishqning boshlanishi Zulayhoning vazirning xotini bo‘lib, erining ko‘ziga o‘t qo‘yishgacha borganida bayon etilgan.Buning asosiy sababi,Yusuf paygʻambarning kelishgan va juda koʻrkam odam boʻlganidir.

Hazrati Muhammad s.a.v. Yusuf paygʻambar Yusufni uchinchi osmonda „Isro-migraj“ kechasida, yaʼni Alloh taoloning qudratiga koʻtarilgan kechasida uchratgan. Uni taʼriflab, „uning goʻzalligining yarmi unga berilgan“, deyishadi. Yaʼni, Aʼlam a.s. paygʻambar jamolining yarmi berilgan.Chunki Alloh taolo Odam alayhissalomni oʻzini yaratgan.Vazirning xotini shunday fazilatlarga ega yigitni sevib qoldi.Dostonning qisqacha mazmuni,Yusuf paygʻambarning oʻn ikki ukasi boʻladi, dostonning boshida Yusuf paygʻambarning oʻn oʻgʻil va bir qizi zikr qilinadi:

Yuqorida Yoqub aytganidek,

Bobosining javobiga quloq tutsa kerak.

Oʻn oʻgʻil va bir qiz qarindosh,

Hammaga aytdi eshitib kelib.

Dostonning o‘rtasida esa Yusuf payg‘ambarning barcha ukalari o‘g‘il bolalar bo‘lganligi aytiladi.Shoir Yusufbek,Yusuf payg‘ambar Misrda bo‘lganida akalari uning oldiga kelganlarida, muallifning o‘n ikki akalari borligini aytadilar:

Ular: „Biz Kinnadan keldik“, dedilar.

Biz bir kishidan o‘n ikki o‘g‘ilmiz, dedi.

Bizning bobomiz Ishoq, bobomiz Yoqub,

Ko‘p yillik qayg‘u va iztiroblarni ko‘rdik, dedi u.

Bu borada musulmon olamiga mashhur olim, tarixchi va mufassir Ibn Kasir o‘zining „Payg‘ambarlar qissasi“ kitobida shunday deydi: Tarjimasi: „Yoqub (a.s.)ning (Yoqub alayhissalom) oʻn ikki oʻgʻli boʻladi, ularning familiyasi Bani Isroildandir, eng hurmatli va qadrlisi Yusuf (a.s.) (Yusuf alayhissalom) edi“. Hazrati Yusuf Yoqub payg‘ambarning o‘g‘illari ichida eng go‘zal va go‘zal bo‘lib, baquvvat bo‘lgan.Yusuf paygʻambar yoshligida tush koʻrib,Oy,Quyosh va oʻn bir yulduzni koʻrdi.U koʻrgan tushini otasiga aytib berganida, otasi Yoqub paygʻambar:

Yusuf Nabiy o‘n bir yoshda edi.

Yoqub suvchi qoshida uxlab qoldi,

Ajoyib uyqusida u tush koʻrdi,

U bobosidan tushuntirish soʻradi.

— Men tushimda toʻlin oy va quyoshni koʻrdim,

Men oʻn bitta yulduzni yonida birga koʻrdim.

Oʻn bir yulduz oʻsha oyga taʼzim qildi,

Ota, men sizdan soʻrash uchun keldim.

Ey bolam, bu tush muborak tush.

Ollohim sizga kuch quvvat bersin.

Rizqi rizqingiz barokatli boʻlsin

Bu tush haqida hech kimga aytmagansiz.

Qur’oni karimning „Yusuf alayhissalom“ surasida esa Yusuf payg‘ambar oyni, quyoshni va o‘n bir yulduzni ko‘rganligi, lekin bu yulduzlar oyga emas, balki unga bo‘lganligi yozilgan. Bu tush haqida Ibn Kasir „Qisosul anbiya“ „Tarixi paygʻambarlar“ kitobida quyidagi tafsir soʻzlarini keltirgan:, "راى يوسف عليه السلام وهو صغير قبل أن يحتلم، كأن احد عشر كوكبا، و هم إشارة إلي بقية إخوته، والشمس و القمر و هما عبارة عن أبويه، قد سجدوا له

Tarjimasi: „Yusuf alayhissalom (Yusuf payg‘ambar) voyaga yetmasdan oldin tush ko‘rdilar: o‘n bir yulduz uning o‘zidan boshqa ukalari borligiga, quyosh va oy esa uning ota-onasi bo‘lib, unga taʼzim qilishiga ishoradir“. „Buyuk Qur’on tafsiri“ kitobida quyosh Yusuf (alayhissalom)ning otasi, oy esa uning onasi ekanligini yozgan. Ibn Abbos roziyallohu anhu aytadilarki, payg‘ambarlarning rangi vahiydir.

Yusuf payg‘ambar dostonida bir qancha o‘rinlarda uning birodarlari haqida yozilgan, lekin ularning nomlari tilga olinmagan. Ibn Kasirning „Qur’oni karim tafsiri“ kitobida Yusuf payg‘ambar alayhissalomning aka-ukalarining ismlari zikr qilingan: وقد جاء في حديث تسمية هذه الأحد عشر كوكبا فقال الإمام أبو جعفر بن جرير حدثني علي بن سعيد الكندى ثنا الحكم بن ظهير عن السدى عن عبد الرحمن بن سابط عن جابرقال: أتى النبي صل الله عليه و سلم رجل من يهود يقال له بستانة اليهودي فقال له: يا محمد أخبرني عن الكواكب التي رآها يوسف أنها ساجدة له ما أسماؤهما؟ قال فسكت النبي صل الله عليه و سلم ساعة فلم يجبه بشيء ونزل عليه جبريل عليه فأخبره بأسمائها. قال فبعث رسول الله صل الله عليه و سلم إليه فقال: „هل أنت مؤمن إذا أخبرتك بأسمائها؟“ قال نعم، قال: „جريان، والطارق والديال، وذو الكتفين، وقابس، ووثاب، وعمودان، والفليق والمصبح، والضروح, والفرع“ فقال اليهودي: أى والله إنها لأسمائها. ورواه البيهقي في الدلائل من حديث سعيد بن منصور عن الحكم بن ظهير". Tarjimasi: "Imom Abu Jafar ibn Jarir aytadilar: Bu hadis quyidagi qavmlardan kelgan: Ali ibn Sagid al-Kindidiy al-Hakam ibn Zohirdan, as-Sadadan, Abdurahmon ibn Sobitdan, Jobirdan. "Bir kuni Bustona al-Yahudiy ismli bir yahudiy Payg‘ambarimiz (s.a.v.) huzurlariga kelib: "Ey Muhammad (s.a.v.)! Yusuf paygʻambar tushida unga sajda qilayotgan oʻn bir yulduzning nomini ayting? Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bir soat jim o‘tirdilar va unga javob bermadilar. Keyinroq farishta Jabroil (alayhissalom) kelib, ularning ismlarini aytib berdi. Keyinroq Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) bir kishini yuborib: „Agar ularga ismlarini aytsam, ishonasizmi?“ deb so‘radi. ", u aytdi. Yahudiy ha dedi.

Paygʻambarimiz (s.a.v)

1. “Nashr, 
2. Toriq, 
3. Dayyal, 
4. Zul Katfain, 
5. Qabis, 
6. Uisab,
7. Amudan,
8. Foliq, 
9. Masbah, 
10. Durux, 
11. Farg', - dedi u.

Yahudiy: „Ha, Allohga qasamki, bular ismlardir“, dedi. al-Bayhaqiy „Daloil“ kitobida Zohirdan, al-Hakam Sahid ibn Mansurdan rivoyat qilgan. Yusufning Binyamin ismli o‘gay ukasi bor edi. Oʻn bitta aka-uka Yoqubning boshqa xotinlaridan edi. Yusufning o‘n bir ukasi bor edi. Ular orasida Yusufning bir onadan tug‘ilgan ukasi Binyamin ham bor edi.Qolgan o‘ntadan oltitasi bir onadan, to‘rttasi esa bir-ikkita kanizakdan edi.Yusuf va Binyaminni ko‘ra olmadilar.Chunki otalari Yoqub ularni juda yaxshi ko‘rar ediki, ularsiz bir soat turolmaydi.Baʼzan Yusuf o‘ynagani chiqsa, qayta chaqirardi.Yusuf alayhissalomni ko‘rmasliklari natijasida akalari uni o‘zlari bilan olib, quduqqa tashlab ketishadi va otasiga bo‘ri yeb ketganini aytishadi.Savdogarlar uni topib Misrga olib ketishadi va u yerda qul qilib sotiladi.Sotuvchining ismini Ibn Kasir o‘z kitobida „Molik ibn Zaʼar ibn Nuvayb ibn G‘afqa ibn Madyon ibn Ibrohim“ deb yozgan.Nima toʻgʻriligini faqat Xudo biladi. Buni qirolning amaldori sotib oladi.

Yusufni sotib olgan kishi Misrning zodagon oilasidan edi. U podshohning vaziri va xazina boshlig‘i edi. Ibn Ishoq uni sotib olgan kishining ismini „Itfir ibn Rohib“ deb aytadi. Biroq Ibn Kasir tarixining asosiy olijanob nusxasida xaridorning ismi „Kitfir“ deb yozilgan. 2007-yilda Rossiyada „Dilya“ nashriyotida chop etilgan „Paygʻambarlar qissasi“ kitobida xaridor „Atfir“ sifatida qayd etilgan. Aytishlaricha, sahobalar Ibn Abbos va Ibn Mas’ud Yusufni 20 dirhamga, Mujohidni 22 dirhamga, Ikrima va Muhammad ibn Ishoqni 40 dirhamga sotib olganlar.Bu yolgʻiz Allohga vahiy qilingan.Bu vaqtda Misr podshosi Rayyon ibn al-Volid edi.Rayyon Amaliqdan edi.Yusufbek dostonda podshohning oti „Riyon“ ekanligini aytgan.Itfirning xotinining ismi Rail yoki Rayil edi. „Zulayho“ uning ismi emas, laqabi edi.Ayrimlar ayolning ismini „Yunusning Faqa qizi“ deyishadi.As-Sagʻlobiy bu soʻzni Abu Hishom ar-Rifagʻiydan eshitganligini aytadi.Hikoyada Zulayho podshohning uyida bo‘lgandan keyin tushida uni uch marta ko‘rgani keladi.Zulayho Mag‘rib podshosining qizi ekan.Podshoh qizi uchun Misrga keldi va Yusufni qullikdan ozod qildi.Yurtiga olib keladi, qizi Zulayhoga topshiradi.

Malika Zulayho Taymusning qizi
U quyoshda shoh Taymus edi
Zulayho Mag‘ribshohning qizi edi.
Bu xalqning og'zida gap edi.
Zulayhoning uyi Mag‘rib edi. 
Misr mendan ko'p yer edi.

Buni Yusufbek Shayxulislomuli yozgan. Arabcha Mag‘rib so‘zi qozoqchada quyosh botishi maʼnosini bildiradi. Shoir Yusufbek Zulayho Mag‘ribdan. Bu maʼlumotlar Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasidagi arab tilidagi „Yusuf-Zulayho qissasi“ kitobida ham mavjud. U kitobda quyidagi maʼlumotlar yozilgan: Ibn Abbos r.a. dedilar: "Bu hikoyaning asosiy sababi Zulayhoning ko‘rgan tushidir. Zulayho Mag‘rib shohi Taymusning qizi edi. Oʻsha kunlarda undan goʻzalroq odam yoʻq edi. U tushida Yusufning suratini ko‘rib, uni qattiq sevib qoladi. Oʻsha paytda qiz toʻqqiz yoshda edi.Uning yuzini koʻrgan ota qiziga nima boʻlganini soʻradi.Shunda qiz: Tushimda chiroyli yigitni koʻrdim.Men dunyoda hech qachon bunday chiroyli yigitni koʻrmaganman.Otasi unga dedi: Agar uning qayerdaligini bilsang, senga olib kelgan boʻlardim.Ikkinchi yili qiz tushida chiroyli yigitni koʻrdi.Qiz unga: Seni qayerdan qidiraman? Yigit javob berdi: Siz meni Misrda topasiz.Tushida ko‘rganlarini otasiga aytdi. Biroq 1976-yilda Olmaota ''Yozuvchi'' nashriyotidan chiqqan „Oshiq noma“ U.Subxonberdiyeva yozgan so‘zboshida: "Yusuf ko‘p yillardan keyin Misr podshosining xotini Zulayhoning xizmatkori bo‘ladi. . . . Nihoyat,Yusuf Misr podshosi bo‘ladi va Zulayhoni oladi. . . . ", deb yozilgan.

Keyinchalik, oxirgi sahifalarda Zulayho bilan Yusufning turmushga chiqib, o‘n ikki o‘g‘il ko‘rganlari yoziladi. U akalari bilan uchrashgani ham yozilgan. U Kangʻan mamlakatidan kelgan akalari va otasini uchratadi.Shoir Yusufbek Shayxulislomov dostonni shunday yakunlagan:

Bir kuni Zulayho vafot etdi.
Zulayho vafot etdi, Yusuf beva qoldi.
Zulayho dafn etilgan,
U butun shahar aholisini to‘pladi.
Oradan ko‘p o‘tmay Yusuf vafot etib.
Shahar xafa va ochlik bo'ldi.
Uning suyaklari o'z yeriga olib ketildi,
Misol uchun, Riyanning o'zi keldi.

Qur’oni Karim oyatlarida esa Yusuf alayhissalomning Zulayhoga uylanishi haqida hech qanday gap yo‘q. Ammo bu voqea Misrda sodir bo‘lgani aytiladi. Zulayhoning ismi tilga olinmagan, faqat ayol sifatida yozilgan. Tafsirlarda u ayol podshoh vazirining xotini sifatida yozilgan. Itfir vafotidan keyin uning oʻrniga Yusuf keladi, Yusuf esa xazinaga boshchilik qiladi. Itfir vafot etgach, Yusuf xotini Zulayhoga uylandi. Zulayho bilan turmush qurganlarida hali erkak ko‘rmagan edi. Itfir qarib qolgan, aftidan, Zulayhoning oldiga borishga qurbi yetmasdi. Vazir farzandi yo‘q qari chol edi. Zulayhoning Yusifdan ikki farzandi bor edi.U ikkalasini „Afraim“ va yana „Mansha“ yoki „Minsha“ deb nomladi.Misr podshosi Yusufga katta ishonch bildirgan, uni saroy ishlariga aralashtiradigan.Yusuf siyosatga aralashib, adolatni hukm yurgazdi.Yusufni mahalliy xalq juda yaxshi ko‘rar edi.

Yusupbek qalamiga mansub dostondagi satrlarga murojaat qilsak: „Suyak o‘z joyiga olib ketti, Riyonning o‘zi qishloqqa keldi“degan qatorlarni koʻradigan boʻlsak. Aytishlaricha, Yusufning suyaklarini Misr shohi Riyon o‘z yurtiga olib ketgan.

Yusuf vafot etgach, akalari uni dafn qildilar. Muso a.s. Yusufning jasadi otasi va bobosi qabristoniga olib ketilguniga qadar Misrda yotdi. "و قال مبارك بن فضالة، عن الحسن: ألقي يوسف في الجب وهو ابن سبع عشرة سنة، وغاب عن أبيه ثمانين سنة، وعاش بعد ذلك ثلاثا وعشرين سنة، ومات وهو ابن مائة وعشرين سنة

Tarjimasi: "Muborak ibn Fadala, Hasan aytadi: „U quduqqa tashlanganida 17 yoshda edi, 80 yil otasini koʻrmadi, soʻng 23 yil yashadi va u yerda vafot etdi. 120 yoshda.“ Yusuf payg‘ambar haqidagi asosiy, olijanob nusxa arab tilida, keyin fors tillarida yozilgan va O‘rta Osiyoda bizgacha yetib kelgan. Bizga kelguniga qadar „Yusup — Zilixa“ dostoni bir qancha oʻzgarishlarga uchradi. Sharqda bir shoir kuylagan mavzuni kuylash va takrorlash azaldan shakllangan. Shu munosabat bilan M.O.Avezov shunday deydi: „Ular birovning mavzusini olishning qonuniy yoʻlini yaratdilar. Oldingi sheʼrni asos qilib olib, ko‘pincha o‘z xohishiga ko‘ra o‘zgartirsa ham, uni boshidan kuylaydi. . . .“

Isro-Miroj qissasi

„Isro“ „الإسراء“ arabchada tunda yurish, „mijrạj“ „ạlmʿrạj“ esa osmonga koʻtarilish maʼnosini bildiradi. „Isro-Migraj“ qissasi islom tarixidagi eng mashhur qissalardan biridir. Payg‘ambar qissasini kuylagan qozoq shoirlari ko‘p. Isro-Meʼroj qissasi asosan Paygʻambarimiz tarixidan olingan. Chunki bu voqea payg‘ambar tarixi va islom dini bilan chambarchas bog‘liqdir. 1917-yilda Shamsuddin Xusainovning Qozondagi „Sentralnaya“ nashriyotida "Hazirat Rasul s.a.v „Muhojirlarga mehmon bo‘lish“ nomli kitob nashr etildi.Ushbu kitob hozirda Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanmoqda.Biz oʻsha kitobdan parchalarni taqdim etamiz.

Bir kuni Rasululloh uylarida edilar
Dushanba kechasida uxlab yotardi
Jibroyil Farishda uyga kirib
Mustafoni uyg'otib hozir gapiryapti
Do'stingiz bugun tashrif buyurishni so'radi
Furaq do'stina kutib olgani ketdi
Farishta Jibrayil Tizkin tutdi
Rasululloh furaqni minub alib
U yerdagi Masjid-i Aqsoga borib kirdi

Muhammad paygʻambarning ismi Isrodir. s.a.v u kechasi Makkadan Masjidi Aqsoga (hozirgi Falastinda, Aqso masjidi shu kungacha mavjud) borganligi. Allohning qudrati ostida Miraj aqsa masjididan osmonga koʻtarilish. Isro hijrati voqeasi haqida Qur’oni karimda shunday deyilgan: „Qulin (Muhammad s.a.v. Bizni bir kechada Haramdan Masjidul-Aqsoga olib borib, uning atrofida duolar qildik, unga oyatlarimizni koʻrsatish uchun Alloh har qanday nuqsonlardan pokdir“ (Muhammad s.a.v. Bir kechada Jabroil alayhissalom s.a Farishta Burakni Burak ustida Haram masjididan Masjidi Aqsoga koʻtarib, u yerdan osmonga koʻtarilib, bir nafasda inson tuygʻusidan tashqari oʻlchov bilan qaytgan „Meʼroj“ hikoyasi.)

Keyin Masjid-Aqsaga bordi
Yig'ilgan payg'ambar hamma narsani ko'rdi

Rasululloh Buraqqa minib, Jabroil alayhissalom farishta bilan Quddusga, Masjidi Aqsoga keldilar. U yerda boshqa payg‘ambarlar bilan masjidga kirdi. U yerda hamma payg‘ambarga ikki rakat namoz o‘qidilar. Shundan so‘ng Jabroil alayhissalom Bura ustidagi farishta bilan birga osmonga ko‘tariladi. Bu Aqso masjidida osmonga ko‘tarilib, yerga tegayin deb turgan tosh bor. Bu tosh Isro-migraj kechasidan beri koʻtarilib tur.

Lauhul Mahfuz Sadratul Muntahiniy
– dedi Habibim jilmayib

Allohning Rasuli s.a.v Payg‘ambarlar bilan birga namoz o‘qib, osmon dunyosiga koʻtarilib, u yerda Odam alayhissalomni ko‘rdi. U osmonning ikkinchi qavatiga ko‘tarilib, u yerda Iso va Yahyo, uchinchisida Yusuf, to‘rtinchisida Idris, beshinchida Horun, oltinchida Musoni, yettinchida Ibrohim payg‘ambar bilan uchrashdi. Shundan keyin „sadratul mantaha“ga yetdi. „Sadratul Muntaha“ arabcha so‘zi.Xarlampiy Baranov bu soʻzni „lotos kraynego predela“ deb tarjima qilgan.Ayni paytda „sadratul muntaxa“ jannatdagi daraxt degan maʼno beradi.

Jabroil alayhissalom sunda ey Muhammad deb aytdi
Shu sensin Hamid va Mahmud va Ahmad
Hech kim sizdan o'zga loyiq emas
Darqahimni mehmonga taklif qilgandan keyin
Ummatingni senga berdim
Xudo unga shunday amir qildi
Besh namozdin birni shunda Islomga

Paygʻambardan keyin sadratul muntahadan soʻng „baytul adminirga“ koʻtarildi. U yerda Jabroil farishtani o‘z suratida ko‘rdi. Rabbisi u bilan gaplashdi. Keyinchalik namozni farz qilib berdi. Dastlab insonga kuniga 50 marta namoz o‘qilishi etib belgilangan. Paygʻambar Muhammad s.a.v. Muso alayhissalom qaytib ketayotganda paygʻambarni uchratib, Robbisiga qatta kelib, kuniga 50 marta ogʻriqli boʻlishi mumkinligini aytib, uni kamaytirishni soʻradi. Vakolati har safar 5 marta qisqartiriladi. Nihoyat, namoz besh vaqtga qisqartiriladi.

Xidir ota - haqiqat va afsona oʻrtasida

Qozoqlar Navruz kunni „yil boshi“ deb hisoblashadi. Bu kun - samoviy jismlar o‘zining eng asl nuqtasiga kelgan, kun va tun tenglashgan, hayvonlar tug‘ilgan, odamlarning og‘zi oqqa tegadigan, yerda shodlik hukm surgan kun. Qozoq xalqi bu kunni „Xalqning buyuk kuni — buyuk kun“ deb atagan. Qadimgi Grigoriy taqvimiga boʻyicha eskicha, bu 9 mart va 21 dan 22 ga oʻtar kechasi bu kunga toʻgʻri keladi. Xalqimizning mifologik tushunchasiga ko‘ra, Qizir 21 martga o‘tar kechasi dalani kezadi. Shuning uchun ham bu kecha „Qizir kechasi“ deb ataladi. Xidir — musulmon davlatida yurt kezib yuradigan, odamlarga „qo‘riqchi“, „boylik“ beruvchi inson shaklidagi „avliyo“.Diniy eʼtiqodga koʻra, har bir narsaning egasi bor.Masalan: „qunt“, „boylik“, „iris“.Ular mamlakat boʻylab turli qush, odam va hasharot shaklida kezib yurishadi.Ulardan biri Xidir.

Zulqarnay (chapda) va Xidir (*Sikandarnoma*)

Xidir (Xizir) bobo butun xalqning posboni, ularga yaxshilik qiluvchi, boylik, omad, omad, baxt, farovonlik, hayot baxsh etuvchi fazilatlar, daho, avliyo, folbin, duo qilgan chol. Xalqning ulug‘ kunida har yurtga kelib, har bir xonadonga baraka beradi. Shuning uchun ham har bir xonadon Xidir boboning kelishini yoʻlin kutadi, oʻzlarining jonini, tanasini, kiyimini, idish-tovoqlarini, buyumlarini toza saqlashga harakat qiladi. Uyning ichi va tashqarisini, molxonani tozalaydi, daraxt egib, o‘simliklarga suv quyadi.Musulmonlar jamoasi Xidir boboning shunday uyga tunab qolishiga yoki fotiha qilishiga ishongan."Xidir kirgan", „Xidir bilgan“ so‘zlari ham shu yerdan kelib chiqqan.Bu va shunga oʻxshash soʻzlarni qozoq xalqining mart oyi bilan bogʻliq urf-odat va anʼanalari haqidagi boshqa kitoblarda ham uchratish mumkin.Birinchidan, bu „Xiddir“ yoki „Xizir“ soʻzi haqida gapiraylik.Arab tilida ض „dod“ harfi bor. Asosan bu harf qozoq tilidagi „d“ va „z“ d+z harflarining birikmasidan kelib chiqqan harfdir.Xidir Xizr.Shu sababdan bu qozoq so‘zi baʼzi o‘rinlarda „xidir“, boshqa joylarda „xizir“ tarzida yoziladi.

„Xizir“ so‘zini qozoqchaga tarjima qilsak, yashil odam degan maʼnoni bildiradi. „Xadar“ — arabcha yashil soʻz. „Xadravat“ — yashil oʻsimliklar.

Bu shaxsning nima uchun Xidir deb atalgani haqida bir qancha maʼlumotlar bor. Agar Xizir bir joyda o‘tirib, keyin o‘sha joydan turib ketsa, boyagi o‘tirgan joyi yam-yashil bo‘ladi. Shu munosabat bilan Buxoriyda quyidagi hadis keltirilgan: Abu Hurayra (r.a.)dan. Paygʻambar s.a.v. "Xodirning Xodir deb atalishining sababi shundaki, u oppoq yerga o‘tirsa, yelkasida ko‘k maysalar yoyilib turardi. Ikkinchidan, u kishi yashil kiyimda yurgan ekan. Shuning uchun yashil odamni yaʼni Xizr deb atashgan ekan. Farobiy ota Xidir ota haqida shunday deydi:

"Bir joyda namoz o‘qisa, atrof yam-yashil bo‘lib ketkan edi. Shuning uchun u Xidir ismini olgan. Xizr (arab. الخضر al Khidr; Yeşil odam), İbrâhimden sonra yaşamış bir peygamber veya veli. Avrupa ve Asya kıtalarına hâkim olan Zülkarneynin askerinin kumandanı ve teyzesinin oğludur. İsminin, Belkâ bin Melkan, künyesinin Ebü'l-Abbâs olduğu ve soyunun Nûh aleyhisselâmın Sam isimli oğluna dayandığı bildirilmiştir. Bazıları da Hızır aleyhisselâmın İsrâiloğullarından olduğunu söylemiştir. Hızır lakabıyla meşhur olmasının sebebi, kuru bir yere oturup kalktığı zaman, oranın yeşerip yemyeşil olmasıdır. Qozoqcha tarjimasi: "Arabcha „Xizir“ soʻzi Yashil odam degan maʼnoni bildiradi. Xizir Ibrohim a.s. paygʻambardan keyin yashagan paygʻambar yoki avliyo. Zulqarnaynning qo‘shin qo‘mondoni ham uning opalaridan birining o‘g‘li edi. Uning ismi Balka ibn Malkan ekani aytiladi. Taxallus Abul Abbos. Nuh a.s. buyuk Samning avlodlariga. Baʼzilar Xizrni Bani Isroildan boʻlgan, deyishadi. Xizr deb atalishining sababi shuki, bir joyda o‘tirib, keyin o‘sha joydan tursang, o‘tirgan joying yashil bo‘ladi". والخضر هو النبي / إيليا بن ملكان بن عامر بن شالح بن أرفخشد بن سام بن نوح، وسبب تسميته بالخضر قيل لأنه جلس على فروه بيضاء وتحوّل لونها إلى أخضر ، وقيل إنه عندما يصلي تخضر الأرض من حوله ، وقيل لأنه يرتدي ملابس خضراء ، ويُعرف بالنبي / جرجس .. Qozoqcha tarjimasi: "Arab klubi saytida Xidir ismi haqida quyidagi maʼlumotlar berilgan. : Iliya ibn Malkan ibn Amir ibn Sholih ibn Arfaxshod ibn Som ibn Nuh. Xidir deb atalishining sababi, agar oq joyga o‘tirsa, o‘sha joyning rangi yashil bo‘ladi. U namoz o‘qigan joyi ham yashil edi. Va u yashil kiyim kiygan edi. Uni Jarjas paygʻambar deb ham atashgan. Xarlampiy Baranov oʻz lugʻatida (Arabsko russkiy slovar) shunday degan: „Xizr — Ilyos paygʻambar“. Qozoq urf-odatidagi sarson boboga nazar tashlasak, u avliyo, folbin, muruvvatli, barakali. U insoniyatga barcha yaxshiliklarni olib kelgan zotdir. Biroq, bu soʻzlar afsonaga aylanib borayotgan joylar bor. Seleznev G. Va Selezneva A. „Duhi i dushi v traditiakh narodnogo islama sibiri (k uzchieniyu religiosnogo syncretizma v maliknogo kulturnykh kompleksax)“ nomli kitoblarida Xizirga oid quyidagi maʼlumotlar keltirilgan: Ulenko‘l va Chernali qishloqlarida tasviri ancha barqaror bo‘lgan yana bir yorqin tasvir. — Qozir ota.Antropomorf jonzot, oq kiyimli, tayoqli chol shaklida paydo bo‘lgan.Qozir ota tushida ko‘rinib, kelajakni bashorat qilishi, sayohatchiga ko‘rinib, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishi mumkin. Shu bilan birga, u koʻrinmas yoki tasvirda tasvirlangan itlar yoki mushuklar oq rangga ega ekanligi haqida maʼlumot mavjud.Uning tasviri ikkilikdir: u toʻla va koʻrinmas va koʻrinadigan va koʻrinmas.Har holda, bu yaxshi ruh yoki Agar kimdir oq mushuk yoki itni koʻrgan boʻlsa yoki kimdir Qozir otaga oʻxshash oq kiyimdagi odamni koʻrgan boʻlsa, bu yaxshi alomatdir.Qozir ota uy hayvonlarining ham homiysi ekanligiga ishoniladi. : sigirlar va otlar. Tarski tatarlari tog‘larida yashovchi Qozir ota obrazining prototipi mashhur al-Xizr (al-Xizr, Xizr/Xezr/Xizyr, Xidir/Xizyr, Hijir, Kidar) ekanligiga shubha yo‘q. ogʻzaki ijod va musulmon kitoblari anʼanalarida umumiy xarakter. Deyarli barcha musulmon xalqlarining urf-odatlarida maʼlum boʻlgan turkiyzabon dunyoda u Ota — ota unvonini oladi. Xalq ertaklari va umummusulmon anʼanalarida qahramon ikki tomonlama — moddiy-tanaviy va g‘ayritabiiy-maʼnaviy jihatdan namoyon bo‘lib, o‘zida afsonaviy va voqea-hodisalar, reallik va mo‘jizaviylikni o‘zida mujassam etgan. Maʼnaviyat koʻrinmas ekan, samoviy neʼmatlar beruvchi, unumdorlikni oʻzida mujassam etadi; jismonan koʻrinib turganidek, oʻlimdan boʻlgan haqiqiy odam, mamlakatdan mamlakatga bir tayoq bilan sayohat qilayotgan oq soqolli chol sifatida tasvirlangan. Tadqiqotchilarning fikricha, islomgacha bo‘lgan mifologik xarakterning murakkab obrazi al-Xodir (Ota Qozir) nomi ostida yashiringan. Ehtimol, bu belgi ranglar, raqamlar va boshqalarning ramziyligi orqali ifodalangan tabiatning barcha xilma-xilligidagi jamoaviy qiyofasini ifodalaydi. (Hududda islom…, 1999. B. 91-93).

Oʻrta Osiyoda dehqonchilik marosimlari umuminsoniy Xizrom bilan bogʻliq boʻlib, qahramonning oʻzi moʻl-koʻlchilik beruvchi hisoblangan. Bu yerda bir marosim boʻlib, unga koʻra xirmonning ustiga loy boʻlagi qoʻyilgan, shunda Xizir (Xidir) yigʻilgan donga qaragan yoki qoʻli bilan tegizgan — bu hosilni koʻpaytirishi kerak edi (Basilov V.N., 1970. 22-b;Snesarev G.P., 1969. 223-bet) Shunday ekan,Xidir qadimdan yashab kelayotgan buyuk avliyolardan biri edi.Bundan tashqari, u tana va ruhni eng yaxshi beruvchidir.Va u abadiy yashaydiganga oʻxshaydi. Keling, bularning haqiqatga qanchalik yaqin ekanligini koʻrib chiqaylik.Xidir ota haqida gapirishdan oldin payg‘ambarlar haqida gapirmaslik noto‘g‘ri.Chunki Xidir ota nomi payg‘ambarlar orasida ham uchraydi. Paygʻambarlar qissalarida Muso a.s. paygʻambar bilan Xidir (Xidir bobo)ning bir hikoyasi bor edi.Bu voqea Qur’oni Karimning „Kahf“ surasining 60-82-oyatlarida ham bayon qilingan.Ibn Kasir (Qisosul Anbiya) kitobidan Xizr va Muso payg‘ambar qissasini keltiramiz: Imom Buxoriy rivoyat qilgan holda,Ubay Ibn Kaʼb Ibn Abbosdan quyidagi hadisni keltiradi:"Bir kuni Muso payg‘ambar alayhissalom ummatlariga vaʼz qilayotgan edilar.Bani Isroildan soʻrashdi: "Odamlarning eng bilimdoni kim?—soʻradi u.Shunda payg‘ambar „men“ deb javob beradi. Alloh taolo Muso payg‘ambarni „Alloh biladi“ demaganligi uchun ayblaydi. Alloh taolo unga vahiy qildi: „Ikki dengizning tutashgan joyida sizdan ham ilmliroq odam bor“.Shunda Muso: "Ey Robbim! Uni qanday topsam boʻladi? " — deydi. Unga: „Savatga baliq qo‘ying, bolani qayerda yo‘qotsangiz, o‘sha yerda topasiz“, deb javob berishdi.Muso safarga chiqdi va Yusha ibn Nun ismli yosh bolani hamroh qilib oldi.

"O‘shanda Muso o‘z xizmatkoriga: „Ikki dengizning tutashgan joyiga yetmagunimcha to‘xtamayman, yoki yayov yuraman“, dedi. Ikki (dengiz) suviga yetib borganlarida baliqlarini unutdi. Keyin (baliq) sakrab tushdi va dengizga yoʻl oldi." Ularning oʻzlari bilan olib kelgan qovurilgan baliqlari bor edi. Ikki dengizning birlashgan joyi esa ikki yoqlama Qizil dengiz edi. U aytib oʻtilgan joyga etib kelganida, Muso uyquga ketti, Yusha uygʻoq oʻtirdi. Bu vaqtda qovurilgan baliq jonlanib, savatdan sakrab dengizga tushib, suzib ketdi. Yusha bu hodisani kuzatib turardi. Biroq, Muso uygʻonganidan keyin unga aytishni unutib ketdi. Yo‘llarini davom ettirib, "ikkalasi ham oldinga borganlarida, Muso xizmatkoriga: „Ovqatimizni olib kel. Rostan ham bu safarda juda charchadik“, dedi u. (Yusha): „Koʻrdingmi? Tosh ustida dam olayotganimda baliqni unutibman. Shayton uni menga aytishni unutdirdi. U mo''jizaviy tarzda dengizdan yoʻl oldi“, dedi. (Muso): „Izlaganimiz mana shu“, dedilar ikkovi ham yo‘llariga qaytib ketishdi. Shunda ikkalasi ham bizga rahm-shafqat ko‘rsatgan, bizdan ularga ilm o‘rgatgan bandalarimizdan birini topdilar. Ikkovi shunday orqasiga qaytib,Xidirni ko‘rishdi.Aksariyat ulamolar bu odamni payg‘ambar bo‘lgan, deyishadi.

al-Forobiy o‘zining „Kitob al-milla va nusus uhra“ nomli asarida Xizrning „Al-Fayyafiy“ yurtiga yuborilgan payg‘ambar deb yozgan.

Muso unga: „Oʻzingga oʻrgatilgan hikmatni menga oʻrgatishing uchun senga ergashsammi?“ dedi. " . U: „Albatta, sen men bilan (yurishga) toqat qilolmaysan“, dedi. Ichki sirlarini bilmagan narsaga qanday sabr qilish mumkin? " — dedi. (Muso): „Alloh xohlasa, meni sabrli topasan“. Qolaversa, men hech qanday ishda sanga qarshi chiqmayman", dedi u. Shunda Xidir: „Unday, agar menga ergashsang, men aytmaguncha mendan hech narsa so‘rama“, dedi.

Ular shunga rozi bo‘lib, Muso Yushautni yurtga qaytarib, o‘zlari yo‘lga chiqdilar. — Shunday qilib ikkalasi ham yo‘lga tushib, kemaga o‘tirdilar va (Xidir) uni teshishga kirishdilar.

Kema ichiga suv kirishi bilan choʻkishni boshladi. Kemadagi baliqchilar kirib kelgan suvni to‘kib va ovoraga sabab bo‘ldi. Muso alayhissalom Xidirning bunday qilganiga hayron bo‘lib: „Kemadagilarni suvga cho‘ktirmoq uchun chiqtingmi?“ deb so‘radi. „Siz buni nooʻrin qildingiz“, deydi u.

Xidir: — Men senga sabr qilolmaysan demadimmi? „ — dedi.“

Shunda Muso alayhissalom Xidirga bergan vaʼdasini esiga tushirib: "Unutganimni narsamni hisobga olma. „Mening ishimda menga noqulaylik tug‘dirma“, dedi.

Pir Xizir Zunja Beshbarmag togʻi Ozarbayjon

Shundan so‘ng ular bir qirg‘oqqa tushib, bir oz yurgandan so‘ng Xidir o‘ynab yurgan bolalarning oldiga kelib, ulardan birini yiqitib qulatib, boʻgʻizlab o‘ltirib tashlaydi. „Ikkalasi ham yoʻlga ketishdi. Bir bolaga duch keldi, (Xidir) uni o‘ldirdi“.

Ko‘z o‘ngida odam qotilligiga guvoh bo‘lgan Muso bunga chiday olmay: „Odam o‘ldirmagan begunoh odamni o‘ldirdingizmi?“ deb so‘radi. — To‘g‘ri, siz yomon ish qildingiz'',- dedi. Xidir yana dedi: — sen men bilan yurishga chidamaysiz, demadimmi? „ — dedi.“

Muso: „Agar bundan keyin biror narsa soʻrasam, meni hamroh qilib qoʻyma“. „Toʻgʻri men tarafdan oxirigacha yetib kelding“ — so‘nggi vaʼdasini berdi. Keyin charchagan, och qolgan holda bir qishloqqa keladi. Biroq o‘sha qishloq ahli ularni o‘z uylarida kutib mehmon qilib olishmaydi. Ularning ikkalasidan ham uyga kirishni so‘rashdi, qabul qilmadi. Keyin ular qishloq tashqarisiga chiqishadi. Qarasa, bir devor huvillab, qulab tushmoqda ekan.

Xizr borib devorni tuzatib qoʻydi. Muso qishloq ahlining mehmon qabul qilishga yaramaydigan qulash arafasida turgan devorini tekinga taʼmirlaganidan hayron bo‘lib qoldi. Alloh Taolo: "Shunda ikkalasi yana yurib, bir qishloqqa xalqina borib, aholidan ovqat so‘radilar. Ularni mehmon qilishdan bosh tortdilar. Shunda ikkalasi ham o‘sha yerda qulab tushmoqchi bo‘lgan tomni ko‘rib, (Xidir) uni tuzatdi. (Muso): „Agar xohlasang, bunga pul olarding“, dedi. (Xidir): „Bu sen bilan mening oramizdagi farq. Va endi men senga toqat qila olmagan narsangizning sirini aytaman. Kema dengizda kasb ishlaydigan kambagʻallarga tegishli edi. Men uni nuqsonli qilmoqchi edim. Axir, orqadagi har bir (mos) kemani egallab olgan bir podshoh bor edi. Farzand esa imonli ota-ona bilan baraka topadi. Unung ota-onasini rad etishga va qarshilik koʻrsatishga majburlashidan qoʻrqardik. Ularning o‘rniga Robbilari pokizaroq va mehribonroq farzand berishin xohladik. Endi esa devor shu shahardagi ikki yetim bolaniki edi, tagida esa ikkalasiga tegishli xazina bor edi. Bundan tashqari, ularning ota-onalari halol odamlar boʻlganliklari uchun, Alloh toalaning oʻz xazinalarini ular uchun olib qoʻyishini xohladilar. Bu Robbingning bir marhamati edi. Va men buni oʻzligimdan qilmadim. Mana, shu siz toqat qila olmagan ishlaring“, dedi u. Ibn Abbosning (rahimahulloh otasidan ham, otasidan ham Alloh rozi bo‘lsin) rivoyat qilishicha, Xizir kemani teshgan paytda, bir podshoh yo‘lda duch kelgan hamma kemalarni tortib olib qoʻyotgan edu. Podshoh teshikli kemani ko‘rib, keraksiz olmay ketdi. Xizr o‘ldirgan bolaga kelsak, Alloh taolo bu bolaning zolim, kofir, katta bo‘lganida ota-onasiga zulm qiluvchi shaxs bo‘lishini bilib, uni o‘ldirishni buyurdi. Xullas, bu bola o‘rniga mo‘min ota-onasiga solih farzand berdi. Endi qishloq chetidagi kimsasiz devorni tuzatib qoʻyganligini aytsak, o‘sha devor ostida o‘lgan bir yaxshi odamning ikki farzandiga tegishli xazina bor edi.

Muso payg‘ambar va Xizir alayhissalomning qissasi Qur’oni Karimdagi mashhur qissalarning biri. Qur’on oyatlariga asoslanib, Xizr oʻz-oʻzidan harakat qilmagan. „Men buni oʻziligimdan qilmadim.“

Va u Allohning eng ilmli bandalaridandir. Yaxshi ish bajaruvchi boʻlib hisoblanadi. Holbuki avliyo, kelajakni ko‘ruvchi, ruh va tana jonlantiruvchi kabi xususiyatlar yo‘q. Avliyo so‘ziga toʻxtaydigan boʻlsak, „avliyo“ arabcha „valiy“ so‘zining ko‘plik shaklidir. „Vali“ qozoq tilida do‘st, „al avliyo“ esa do‘stlar maʼnosini bildiradi. Avliyo so‘zini yolgʻiz kishiga nisbatan qo‘llash noto‘g‘ri hisoblanadi. Chunki bu koʻplik soʻz emasmi? Bashoratga toʻxtaladigan boʻlsak, Islom eʼtiqodiga koʻra, ishonch boʻyicha kelajakni Allohdan boshqa hech kim bilmaydi. Paygʻambarlar ham bilmagan. Shu bilan birga, qalb va tanani qaytaruvchi Alloh taolo ekanligiga ishoniladi. Qur’on oyatlariga murojaat qiladigan bo‘lsak, Xizir, yaʼni Xizir ota bilan bog‘liq bu xususiyatlar inkor qilingandek ko‘rinadi. "Xidir bobo Navro‘z kechalarida „uylarni aylanadi“, „duo beradi“ degan so‘zlarga to‘xtaladigan bo‘lsak, navroʻz bayrami hamon davom etmoqda, demak, Xidir bobo hamon mehmon bo‘lib turibdi. Shuningdek, baʼzi tafsir va tarix kitoblarida Xizirning tirik ekanligi taʼkidlanadi. Asosan, bu qoʻpol notoʻgʻri tushuncha. Bunga dalil Abdulloh ibn Umar (rahimahulloh otasi ikkalasidan ham rozi bo‘lsin) rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambarimiz s.a.v. birdaniga bomdod namozidan keyin sahobalarga yuzlanib: "Bu kechalarni ko‘ryapsizmi? — deb soʻradi u. Ular: „Ha“, deyishadi. Keyin Paygʻambar s.a.v „Yuz yildan keyin yer yuzida hech kim tirik qolmaydi“, dedi u. (Buxoriy va Muslim rivoyati).

Agar Qur’on oyatiga murojaat qilsak: „Har bir tirik jon o‘limning taʼmin totguvchidir“.

Shu bilan birga Quvaytning Filikiya orolida Xidirning (Qidir ota) qabri bor degan maʼlumotlar bor (rasmda). Bu maʼlumotlar arab tilidagi vikipediyada eʼlon qilingan. Yana arab klubi saytida Xidirning qabrining surati bor. Surat Yahyo ar-Robigonning (min ayyomi zamon) kitobidan olingan. Qayd etilgan maʼlumotlarga suyanadigan boʻlsak, Xidir tug‘ilgan. Hızır aleyhisselâm, Allahü teâlânın sevgili kullarındandı. Doğdu, büyüdü ve vefât etti. Qozoqcha tarjimasi: Xizir a.s. Allohning taolaning suyukli bandalaridan. U tugʻildi, oʻsdi, katta boʻldi va dunyo soldi. Xalq orasida yana bir aytib o‘tish kerak boʻlgan narsa, „Xidir ota“ bilan „Qodir kechasi“ni chalkashtirib yuboradiganlar bor. Ularning koʻpchiligi bor deyish ortiqcha emas. Xidir bobo bilan Qodir kechasi ikki xil narsa. Xizir kechasi Ramazon oyida roʻza tutiladigan kechadir. Qadr kechasi Ramazon oyining oxirgi oʻn toq kechasidan biridir. Ko‘pchilik ulamolar Ramazon oyining yigirma yettinchi kechasi „ulug‘ kecha“ ekanligini taʼkidlaganlar. Xodir kechasida Xidir bobo keladi, degan gaplar ham bor. Bu ham asossiz fikrlar. Xidir kechasida kimlar kelishi, yaʼni yerga Xidir ota emas, farishtalar kelishi haqida oyatlar bor. Alloh taolo Qurʼoni karimda: „Albatta, Biz Qurʼonni Qadr kechasida nozil qildik“. (Muhammad s.a.v.) Qodir kechasi nima ekanligini bilasizmi? Qadr kechasi ming oydan afzaldir. Farishtalar va Jabroil farishta o‘sha oqshom barcha ishlar uchun Parvardigorlarining izni bilan (Yerga) tushadilar. U tinchlik kechasi tong otguncha davom etadi.

Qur’on oyatlari va hadislarga murojaat qiladigan bo‘lsak, Xidir otaning tirikligi, hali ham uy-joylarni ziyorat qilishiga dalil yo‘q. Faqatgina mish-mishlar, afsonalar, xalq ogʻzidagi soʻzlar. Xulosa oʻrnida, Qur’oni Karimdagi Muso va Xizir o‘rtasidagi voqeaga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Alloh taolo solih va mo‘min ota-onaning salomatligiga bevosita aralashib oʻtir. Yomon oʻgʻil oʻrniga ularga fazilatli oʻgʻil berdi, ularning bolalari uchun xazinani saqlashga kafolat oldi, kambagʻal baliqchilarni kemasiz qolmasligi uchun yordam qildi. Demak, Alloh taolo har bir ishdan xabardor, hali bu ishni Xidir (Xidir bobo)ga topshirdi. Xizirning ilmiga kelsak — bu unga Alloh taolo tomonidan berilgan g‘ayb ilmidir. U, g‘ayb taʼlimotlari esa faqat payg‘ambarlarga Alloh taolo tarafiidan beriladi. Ulamolarning aytishlaricha, Xidir ota haqidagi haqiqat shuki, u payg‘ambarlar qatoridan, Allohning ilmli bandalaridan bo‘lgan. Xalqimiz og‘zida yurgan rivoyatlarda esa haqiqat yeri yo‘q. Kim biladi, Xidir ota haqidagi rivoyatlar yurtimizga kelib, mahalliy shomonlik eʼtiqodlari bilan qorishib, oxir-oqibat folbin, avliyo bo‘lib qolgan bo‘lsa kerak.

IV bob

Ming bir kecha ertaklari asosida qozoq arab og‘zaki adabiyotida „Baliqchi va jin“ ertagi syujetini qiyosiy tadqiq qilish masalalari.

„Ming bir kecha“ arab adabiyotining mumtoz merosidir. „Ming bir kecha“ning kelib chiqishini aytadigan boʻlsak, Qozoq Sovet Ensiklopediyasida quyidagi maʼlumotlar keltirilgan: "Ming bir kechaning asosiy kelib chiqishi haqida turli fikrlar mavjud. Boshqalar forsning „Ming ertak“dan tarqalgan desa, endi boshqalari Maʼsudiyning „Oltin to‘qay“idan ilhomlangan, deb hisoblashadi.

Livanning (Livan) poytaxti Bayrutdagi „Al-Maktabat al-saqafiya“ nashriyoti tomonidan arab tilida chiqqan „Ming bir kecha qissasi“ kitobining so‘zboshisida quyidagi maʼlumotlar keltirilgan:

ملك „شهريار“ اكتشف خيانة زووجته له، فقتلها، وأخذ على نفسه أن يتزوج كل ليلة فتاة ويقتلها في الليلة ذاتها، وبقي على هذه الحال ثلاث سنين، إلى أن هربت كل الناس ببناتها، إلا بنتي الوزير، أولاهما ذات حسن اضافت غليه الاطلاع على تواريخ الأمم السابقة وأخبار الأدباء والشعراء تدعى „شهرزاد“، وأختها تدعى „دنيازاد“. فطلبت „شهرزاد“ من أبيها أن يزوجها من „شهريار“، إما أن تعيش أو تكون فداء لبنات جنسها. واشترطت أن ترافقها أختها، و تم ذلك فتزوجها الملك، وحين أراد قتلها استدرجته „دنيازاد“ ليطلب من „شهرزاد“ أن تحكي له حكاية يقطعون بها سهر اللية، فاستأذنت „شهرزاد“ „شهريار“ وبدأت خديثها في قصة „ألف ليلة وليلة“.

Tarjimasi: "Shahriyor podshoh xotinining oʻziga qilgan xiyonatini bilib, uni o‘ldirdi. Shundan soʻng oʻziga har tuni yosh boʻyiyetganga uylanib har kechasi oʻshani oʻldirishni aytadi. Bu holat uch yil davom etadi. Vazirning ikki qizidan boshqa ko‘p odamning qizlari yoshligida ketadi. Kattasi oldingi jamoalar tarixidan, adabiyotchilar va shoirlar haqida gapirib beruvchi edi. Ismi Shahrizod. Kichigining ismi Dunyazod. Shahrizod otasidan oʻzi podshohga kuyovga berishini iltimos qilgan bo‘ladi. U jonimni yoki oʻziga oʻxshagan qizlar uchun fido qiladiganin aytdi. U singlisi bilan qachon borishini soʻradi. Shunday qilib, podshoh unga uylandi. Podshoh uni o‘ldirmoqchi bo‘lganida, Duniyozod opasining hayotini saqlab qolish uchun tunab, podshohga qissa aytib berishni so‘radi. Shahrizod Shahriyordan ruxsat oldi, shu tariqa ming bir kecha hikoyasi boshlandi.

Qozoqning kuchli, taniqli qo‘shiqchi shoirlari orasida „Ming bir kecha“ga qarshi chiqmagan, ozgina boʻlsa ham. „Malik-Hasan“, „Shokir-Shokirat“, „O‘rqa-Kulcha“, „Qosim-Jomart“, „Shahmaron“, „Irangʻayip-shoh Gʻabbas“, „Seyfulmalik“ kabi ertaklar bevosita ming bir kecha syujetlaridan tanlab olingan. Ammo, unutmasligimiz kerakki, bu asarlarning barchasi xalq shoirlarining bitmas-tuganmas kuy-qo‘shiqlari orqali qozoq xalqining boy og‘zaki adabiyoti bilan qo‘shilib, asl asarlarimiz shakllanib, abadiy o‘zlashtirildi.

„Ming bir kecha“ning shunday qissalari asosida yaratilgan dostonlardan biri „Baliqchi va jin“ qissasi. „Baliqchi va jin“ ertagi ming bir kechaning uchinchi kechasida, Shahrizod tomonidan hikoya qilinadi. Uchinchi kechada Duniyozod opasidan qissani davom ettirishni so‘raydi. Podshohga baliqchi haqindagi qissaning boshin aytib beradi. Qissaga qiziqqan podshoh davom etishni buyuradi. Shunday qilib, Duniyozod podshohga „Baliqchi va jin“ haqida qissa aytib beradi.

„Baliqchi va jin“ qissasi qozoqlar orasida ham tarqalgan. Bu haqida Shamsuddin Husainov kuyladi. U kishining 1911-yilda Qozonda nashr etilgan „Baliqchi ilon g‘ifritdin qissa“ degan kitobi bor. Hozirda bu kitob Milliy Fanlar akademiyasining kutubxonasida saqlanmoqda. „Suriyada ming bir kecha“ kitobining arab tilidagi nusxasin Damashq universiteti adabiyot fakulteti kutubxonasida ko‘rdim. Kitob Livanda „Al-Maktabat as-Saqafiya“ nashriyotida chop etilgan. U kitobning 23-27-betlarida „Baliqchi va gʻifrit“ degan nom bilan hikoya berilgan.

Arab tilida yozilgan qissa bilan Shamsuddinning kuylagan dostonida farq koʻp emas. Odam ismlari voqea boʻlgan yerlar saqlangan. Arab tilindagi varianti 4 bet, Shamsuddin 75 betli doston qilib yozgan. Shamsuddin jin demagan, g‘ifritdin deb yozgan. Arab tilidan tarjima qilingan gʻifrit shayton kabi ayyor, zolim shayton, peri, jin degan maʼnoni beradi.

Qalqamon Abdiqodirovning arab, fors, turkiy tillardagi nashrlar asosida tarjima qilgan „Ming bir kechada baliqchi“ hikoyasi bor. Baliqchi haqidagi hikoyani Shahrizoda podshohga 4-kecha tuni aytib beradi. Ruscha tilidagi tarjimada va yana arab tilidagi nusqada baliqchi haqidagi ertakni 3-kecha aytib beradi deb yozilgan.

Bayrutda chop etilgan variantda baliqchining kampiri va 3 o‘g‘li borligi aytilsa, Q.Abdiqodirov tarjimasida bir kampir va 2 o‘g‘li borligi aytiladi.

1988-yilda Moskvada „Pravda“ nashriyotida chop etilgan „Xalif na chas“da Sholning kampiri va yana uch oʻgʻli bor deb yozilgan. „Ming bir kecha“ asarining uzun o‘zagi Shahrizodaning o‘lim bilan yuzma-yuz atrofida aylanasa-da, uning zinokor podshohga aytgan hikoyalari qarami, son-sonogʻi sigʻmas koinot yulduzlaridek bir-biriga qoʻshilib keta beradi. Shu tariqa Shahrizoda ming bir kunu ming bir kecha ichida bir qissadan ming bir hikoya yaratib, shu davrda o‘zining „Buyuk baxtiyor podshoh“idan uch o‘g‘il ko‘rib. Hikoyalar soni ming birga yetganda, u oʻgʻillarini yuziga ushlab, oʻziga degan qatl oʻlimini keskin toʻxtatadi.

Biz baliqchi va jin qissasina mavjud variantlarini arabc, rusc, qozoq va Qozondan qozoq tilida arab harflarida yozilgan variantlarni foydalangan holda solishtiramiz.

Men qissa yozayin deb oldim o'yga
Muafiq aytganidek, to'y yig‘ilishga
O'tgan zamonda bir baliqchi
Hayotda nima etishmayotganini yashirish uchun
Daryodan baliq ovlab kun o‘tkazish
O‘z kasbin bilan shug‘ullanadi
Kambag‘alning bo'lmadi yo'g;iz moli 
Jamiyat nafaqasining qamrovi keng
Ovga va baliq ovlashga suv yoqalab
Yuradi yomon qurib qolgan holi
Kuniga to'rt marta ov solar 
Boshqa rizq qidirmaydigan atrofdan
Ko‘p bolali, chorvasi yo‘q
Qashshoqlik va azob-uqubatlar jafo chekkay

Bir baliqchi chol choʻloq ekan, buyuk baxtli shohim. . . . . . . Unung ikki o‘g‘li, bir kampiri bor edi. Umri daryoning boʻyida oʻtadi har kuni. Umrlik kasbi baliq ovlash. Lekin uning suvdagi ulushi ham o‘lchovli, to‘rini kuniga to‘rt marta tashlaydi ekan. „…bil odin ribak, daleko zashedщiy v godax, i bili u nego jena i troe detey, i jil on v bednosti. I bil u nego obichay zabrasivat svoyu set kajdiy den chetire raza….“ كان رجل صياد وكان طاعنا في السن، و له زوجة وثلاثة أولاد، وهو فقير الحال، وكان من عادته أن يرمي شبكته كل يوم أربع مرات لا غير. Tarjimasi: „Bir keksa baliqchi bor ekan, uning kampiri va uch o‘g‘li boʻlibti. Ahvoli yomon kambag‘al ekan. Kundalik odati to‘rt marta daryoga borib, baliq tutish edi“.

Jirauchi Shamsuddin baliqchi cholning o‘g‘illarining qancha ekanligini tilga olmadi. Q.Abdiqodirov 2 o‘g‘il, Mixail Salye 3 o‘g‘il deb tarjima qilgan. Bayrutdan chiqqan arabcha nusxada 3 oʻgʻil borligi yozilgan. Lekin ularning barchasida kuniga 4 marta ovlangani yozilgan.

Mahan ifritning quchogʻida. Nizomiyning „Xamsa“ sheʼriga rasm. Buxoro, 1648-yil.

Bir kuni soat beshda oʻyinini tugatdi

Qudratdan rizq talab qilib
Solgan so'ng biroz to'xtadi
Baliq tushgan bo‘lsa kerak, deb tortdi to'rin
Tort og'ir vazni qo'zg'almaydi
Shatlanga qarash uchun ovin yozib
Suv chetiga chiqarsa qiynalib tortib
O‘lgan eshak ko'rin o‘xshardi
Ikkinchi ovin yana suvga soldi 
Va og'ir kuch bilan tortib oldi
Bu safar tosh bilan uni  muni
Bu qanday ahvol bo'ldi deb hayron qoldi
Uchinchi yana ovin soldi
Bu yo'li safar buzilgan 
Bir bo'sh yo'q ichining hammasi loy
Uchtasini qo‘yganimdan keyin bitta baliq tutolmadim
Shunday bo'lsa-da, boshqa joyga bora olmadim
Agar qadam yetmasa rizq bering
Sendan boshqa yordamchi topolmadim
“Bismillah” deb to‘rtinchi ovin soldi.
Kesilgan joyidan xavotirda
Bechora umid bilan o'ljasini tortdi
Bek og‘ir qafasga tushib, hushini yo‘qotdi
Sulaymon tomonidan muhrlangan
Qizil mis chelak keldi yetib
Qo'rg'oshinni eritib, unga muhr qo'ying
Og'izni ochilmagan mexanizm
Bu safar mis chelak
U dumaloq bo'lib, og'zida hech qanday belgi yo'q
Qizil mis chelak chiqqandan keyin
U juda olijanob bo‘lsa kerak, o‘yladi u
Beshara oltin borligidan xursand
Ko'p ne'matlar keldi, deb o'ylamang
Agar chelak oltinga to'la bo'lsa
Qizimning barmog'iga uzuk qo'ydim
Ko‘p o‘ljalarning yig‘laganini ko‘rgansiz
Sizning kuchingiz uchun Xudoga shukur
Sulaymon tomonidan muhrlangan
Pechatning vinosi topildi va yiqildi
Ichidagi narsalarni to'kib tashlash uchun
U og'zini pastga tushirib duduqladi
U muhrlangan muhrni buzdi
Yer va osmonni tuman qoplagan
Biroz tumanli edi
Bitta Gifrit peri oshiq edi

Bir kuni to‘rini ko‘tarib, daryoning qirg‘og‘iga keldida, odat bilan to‘rini suvga tashladi. Koʻp oʻtmay narsalar osilgandek boʻlib, toʻrning suzuvchi qismlari suvga botdi. U suvga tushib osilgan narsani koʻrib: baliq emas, balki toʻrga oʻralib qolgan. . . . . . bir eshakning oʻlgani ekan. Cholning to‘riga bir narsa osilib turgandek bo‘ldi. . . . . . chol suvga tushdi. To‘rdagi o‘ralib turgan narsa qum toʻproq bilan to‘ldirilgan eski koʻza bo‘lib chiqdi. To‘rni suvga yana tashladi. Olib qarasa, suvga botgan va chirigan paxta, ichi singan kosa, chelaklar kabi narsalar toʻlib ketibti. Chol to‘rni to‘rtinchi marta toʻrin suvga tashladi. Koʻp oʻtmay, bir narsa ilinganday boʻldi. Bu, asosan, mis koʻza. Og‘ziga birovning muhri tiqilib qoldi. Bu, — dedi u, — ichida hech narsa boʻlmagan, tashqaridagi mis koʻza bozorga sakkiz tanga turadi. Chetga chiqarib, pichoq bilan tiqinni ochib, yerga teskari aylantirdi. Ko‘zadan hech narsa to‘kila boshlagani yo‘q, ko‘targanida bir siqim ko‘k tutun chiqib, osmonga ko‘tarila berdi. Oyog‘i koʻzadan uzilib, bora-bora qichishib, peshonasidan tutun chiqib, osmonda turgandek ko‘rindi va bir . Va bir kuni tushda tashqariga chiqib, sohilga keldi. . . . . . va zakinul toʻplami. Tarmoq og‘irligini sezgach, uni tortib olmoqchi bo‘ldi. . . . U kiyimini kiyib, to‘rga bordi, lekin ichida o‘lik eshakni ko‘rdi. Buni ko‘rgan baliqchi g‘amgin bo‘lib: „Ulug‘ va buyuk Allohdan o‘zga kuch va quvvat yo‘q!“ deb hayqirdi. . . . . . — dedi va dedi: Oh, qattiq tun masofalariga kim ishondi! Bekorga ishlamang — vatanga non yoki non!

Skazav: „Vo imya Allaxa!“ — snova zabrosil set. Vo vtoroy ras nashel v ney bolshoy kuvshin, polniy pesku i ila. Rus tiliga tarjima qilingan versiyada baliqchi oʻz toʻrini 4 marta tashlaydi va toʻrtinchisida jin paydo boʻladi. Ruscha tarjimasi arabchaga juda yaqin. Rus tilidagi kitobda arab tilidagi misralar ham mavjud. Masalan:

يا حائضاُ في ظلاح الليل والهلكه لقصر عناك فليس الرزق بالحركة

Ey qattiq tungi masofalarga oʻzini ishongan! Bekorga ishlamang — vatanga non yoki non!

فلا بحظي غعطي	إن لم تكفي فعفي	يا حرقة الدهر

وجدت رزقي توفي خربت اطلب رزقي ولا يصنعه كفي

Taqdir! Iltimos, meni yoqing,
Vaqt! Nima bo'ldi!
Siz men uchun etarlicha yaxshisiz
Va uning ishi uchun nima mukofotlandi!
Ham qismatni, ham taqdirni olish uchun keldim;
Ko'rdim: hech narsa.
Nodon hayotiylik naqadar hayratlanarli;
Donishmandlar xotirasi - naqadar baxt!

Arab va rus tilidagi v ayana Shamsuddinning arab harflari bilan yozilgan qozoq tilidagi baliqchining „Xudoning nomi bilan“ toʻrini tashlashni, Sulaymon payg‘ambar chaqirganda unga salom berganligi yana „Xudodan boshqa kuch-quvvat yo‘q“ diniy so‘zlari saqlangan. K.Abdiqodirov ogʻamizning tarjimasida bunga oʻxshash so‘zlar kam uchraydi. Bu o‘sha paytdagi sho‘ro hukumatining taʼsiri bo‘lsa kerak. Masalan: Shamsuddin dostonida „Bismillah“ deb to‘rtinchi ovini tashladi", Salye tarjimasida "Uvidev eto, ribak opechalilsya i voskliknul: „Net moщi i sili, krome kak u Allaxa, visokogo, velikogo!“, „Vo imya Allaxa“. Al arab tіlіndegі nұsqada: „لا حول ولا قوة إلا بالله العلي العظيم“، „بسم الله“، „استغفر الله“، eshak baliqchining toʻriga tushib qolsa, „La haula va la quvatailre“ Allohdan boshqa hech kimga qudratli yoʻq.. deydi, keyin toʻr va uni tashlaganida „Bismillah“ (Alloh nomi bilan), uchinchi toshni otishdan oldin „Astagʻfirulloh“ (Alloh kechirsin) deydi.

Baliqchi chol ovini to‘rtinchi marta tashlaganida, ovga bir mis koʻza ilinib chiqadi. Ko‘zani ochgan cho‘lning boshiga balo yopishganday boʻldi. Koʻzadan osmon bilan yerni tirab turganday bir narsa paydo boʻldi. „Jin“ asosida arab so‘zi, qozoq tilida yashirin, inson ko‘ziga ko‘rinmaydigan parilar degan maʼnoni beradi. „Yalamul jin“ — jinlar olami. Gifrit, yaʼni yaxshi soʻz haqida gapirgan maʼqul. Baʼzi odamlar „jin“ bilan „iblis“ni ikki maʼnoda tushunishadi. Holbuki, Islom shariatida jin bilan shaytonning ildizi bir, lekin avvallari Iblis bo‘lgan shayton „Shayton“ deb atalgan kundan boshlab uning tarafdorlari, o‘z jamoasi paydo bo‘lgan.

Islom eʼtiqodiga boʻyicha, jinlar olovdan yaratilgan. Jinlar odamlar kabi, odamlar yaratilishidan oldin yerda yashaganlar. Yer tartibsizlik koʻp qilib, to‘g‘ri yo‘ldan adashganlari sababli Alloh taolo ularni yer yuzidan yo‘q qilishga buyurdi. Shunday qilib, farishtalar yer yuzidan jinlarni yoʻq qilib, faqatgina Iblis nomli bir kichkina jinni tirik qoldiradilar. Uni oʻzlari bilan birga olib ketib, tarbiyalaydi, u oʻsib, yaxshi oʻqiyib, farishtalarni oʻqitadigan darajaga yetadi. Kunlarning kunida Xudo Odam atoni yaratdida, boshqa mavjudotlarning hammasin Odam Atoga sajda qilishni buyurdi. Shunda iblis Odam atoning tuproqdan yaratilganligini bilib, balchiqdan yaratilgan bandaga olovdan yasalgan boshim bilan sajda qilmayman, deydi. Bu vaqtda Alloh taolo undan gʻazablanib, uni haydab yubordi. „Shatana“ arabcha haydamoq, haydamoq, ketmoq degan maʼnolarni bildiradi. Oʻsha kundan boshlab Iblis shayton deb nomlanib, kofir boʻldi. Shayton Allohdan unga oxiratgacha umr berishini soʻraydi. Xudo unga bunday imkoniyatni beradi. O‘shandan beri shayton insoniyatni dushman sifatida ko‘rishni, qo‘lidan kelganicha uni aldashni, to‘g‘ri yo‘ldan adashtirishni istaydi. Holbuki, jinlar o‘z-o‘zidan odamlarni aldab, aldab, yo‘ldan ozdira olmaydi. Ularning sheriklari boʻladi. Albatta, uning sheriklari odamlardan boʻlishi kerak. Xalq orasida mashhur „sehrgar“ soʻzi bor, yaʼni sehrgarlar bor. Jin soʻziga izoh berar ekanmiz, ularning sehrgarlar bilan aloqasi haqida gapirmaslik notoʻgʻri boʻladi. Shu bilan birga, biz jinlar va sehrgarlar oʻrtasidagi aloqa haqida toʻxtalishga qaror qildik.

Sehrgar bilan jinning oʻrtasida boʻladigan kelishuv.

Sehrgar bilan shaytonning oʻrtasida boʻladigan kelishuv koʻpiga birinchisining baʼzi yomon ishlari, ochiq kufr ishlarin eʼlon yoki yashirin turda yashashni boʻyniga olishi bilan, buning evaziga shaytonning unung vazifalarini bajarib, sehr qiladigan odamni boʻysundirishi bilan izohlanadi. Chunki ko‘pchilik sehrgarlar jin qabilalari boshliqlari bilan shart tuzadilar va shunga ko‘ra u o‘z qabilasidan biriga bu sehrgarga bemalol xizmat qilishni buyuradi. Sehrgarga biriktirilgan bu shayton sodir boʻlgan voqea haqida xabar beradi, ikki kishini ajratadi yoki birlashtiradi, erning xotini bilan munosabatlarini buzadi va sehrgar tomonidan buyurilgan harakatlarni bajaradi.

Sehrgar shunday qilib jinni oʻzi xohlagan ruhiy ishlarini amalga oshirish uchun ishlatadi. Va agar oʻziga bogʻlangan bu jin aytganiga boʻysunmasa, darhol jin qabilasining rahbari bogʻlanadi. Bu bogʻlanish Alloh Taologa sherik qoʻshuvchi soʻzlar bilan chaqirib, duo qilish orqali bajariladi. Jinlarning rahbari o‘z navbatida sehrgarning buyrug‘iga bo‘ysunmagan haligi jinni qattiq jazolab, uni sehrgarga itoat qilishni talab qiladi yoki uning o‘rniga Allohga sherik qoʻshuvchi sehrgarga boshqa jinni tayinlaydi.

Shuning uchun ham sehrgar bilan jinning o‘rtasidagi munosabatlar nafratga asosiga yaratilgan. Shundan so‘ng jinning ko‘pincha sehrgarning oilasiga, avlodiga, mulkiga zarar yetkazayotganini ko‘ramiz. Baʼzan hatto sehrgarning shaxssiy boshiga taʼsir qiladi, doimiy bosh ogʻrigʻiga, uyqusizlikka, yarim tunda uygʻonishga olib keladi. Sehrgarning oʻzi buni sezmasligi mumkin. Zinokor sehrgarlar butunlay farzandsiz boʻlib qolgan holatlar ham mavjud. Chunki azoblangan jin bolasini tug‘ilmasdan o‘ldiradi. Naslsiz qolmaslik uchun baʼzi sehrgarlar hatto bu kasbni toʻxtatadilar.

Qanday qilib sehrgar jinni chaqiradi?

Sehrgarning jinni chaqiradigan koʻplab usullari mavjud. Men ulardan sakkiztasini aytib oʻtaman.

Birinchi yoʻl: qasam ichish orqali
Ikkinchi yoʻl: qurbonlik
Uchinchi yo‘l: Boshqa kufr amallar orqali
Toʻrtinchi yoʻl:kall yoʻli orqali
Beshinchi yo‘l: Qur’on oyatlarini noto‘g‘ri o‘qish bilan
Oltinchi yoʻl: yulduzlar orqali
Ettinchi usul: Kaftga yozish orqali
Sakkizinchi usul: Bemorning buyumlari orqali

Yuqorida koʻrsatilgan harakatlar haqida batafsil maʼlumotga ega bo‘lishni istasangiz, Abdussalom Balining „O‘tkir qilich“ kitobini o‘qib chiqishingiz mumkin.

Jodugarni tanib olish uchun belgilar

Agar tabibning boʻyidan quyidagi belgilarning biri kuzatilsa, u albatta sehrgardir.

1. U bemordan uning va onasining ismini soʻraydi.

2. Kasallikning bir narsasi (terga botgan kiyimin, bosh kiyimin va boshqalar b.) soʻradi.

3. Baʼzan qurbonlik qilish uchun maʼlum bir xarakterli hayvonni olib kelish talab qiladi. Unda Allohning nomi bilan so‘yishmaydi. Jabrlanuvchining qoni bemorning ogʻrigʻiga qoʻllanishi yoki uzoqroq joyga olib borilishi mumkin.

4. Tumorlar va duo yozib berish.

5. Qur’on oyatlaridan tashqari noaniq duo soʻzlarini oʻqish.

6. Bemorga oʻrtasida arabcha harflar yoki raqamlari boʻlgan kvadrat rasmi boʻlgan sochiq yoki qogʻoz berilishi mumkin.

7. Bemorni quyosh tushmaydigan xonada bir muddat qolish buyuriladi.

8. Baʼzida bemordan qirq kun davomida suvga yaqinlashmaslik talab qiliadi. Bu sehrgarga xizmat qiladigan jinning xristian dinida ekanligini bildiradi.

9. Bemorga bir narsalarni beradi, ularni koʻmib tashlashni buyuradi.

10. Bemorga bir varaqalar berib, ularni yoqish, tutunni nafas olish buyuriladi.

11. U tushunarsiz soʻzlar bilan gapiradi.

12. Baʼzan sehrgar oʻziga kelgan odamning ism-sharifini, qaysi mamlakatdan, nima maqsadda kelganini aytib beradi.

13. Bemorga varaqalarga nomaʼlum harflarni yozib, ularni spirtli ichimlik sifatida ichish talab qilinadi.

Agar siz borgan shifokordan ushbu alomatlardan birini koʻrsangiz, u bilan birga yoʻlovchi boʻlmang. Aks holda, Payg‘ambarimizning (s.a.v.): "Kimda kim sehrgarnini chaqirib, uning aytganini tasdiqlasa, Muhammad s.a.v. tushgan narsaga (yaʼni Qur’oni Karim Qur’onga qarshi bo‘lgan) kufr keltirgan bo‘lasiz.

Qozoq eʼtiqodlarida jinning paydo boʻlishi haqida esa A. Divaev deydi:

"Bir diniy qoʻlyozmada A.Divaev tomonidan yovuz ruhlar haqidagi eski eʼtiqodlar va afsonalar koʻrib chiqiladi. Aytishlaricha: "Kunlarning birida katta buvimiz „Mamay-Xona“ (Momo Havo — Yeva) Hazrati-Odam (salom boʻlsin) bilan bahslashdi. Mamay-Xona Hazrati-Adamuga undan bolalar tugʻilishini isbotladi va Hazrati-Odam undan javob berdi. Keyin Hazrati-Odam xotini Mamay-Xona bilan maʼlum vaqtgacha bir-birlari bilan er-xotinlik qilmaslikka kelishib oldilar, bu vaqt ichida ularning orqasidan keladigan bolani, er-xotinlarning har biri maʼlum joyda saqlashlari kerak, keyin bu bolalar kimdan tugʻilishi aniq boʻladi. Shunday qilib, kelishib olindi.

Shundan so‘ng, Xazrati-Odam (alayhissalom) o‘z otilishini „shisha“ga to‘kdi, Xazriyati-Mamay-xona uni bir parcha paxtaga o‘rab oldi. Bir muncha vaqt oʻtgach, belgilangan muddat oʻtib, er-xotinlar shisha idishga qarashdi va Hazryati-Odamning orqa qismidan oqib chiqqan urugʻdan unda tirik odam paydo boʻlganini va keyinchalik Shish paygʻambar boʻlganini koʻrishdi. va Xazrati-Odamning oʻgʻli …. Mamay-xona paxtaga oʻralgan narsasini koʻzdan kechirganida, tirik odamlar yoʻqligini, lekin bir nechta tirik mavjudotlar toʻlib-toshganini koʻrib, ularni kulning ustiga tashladi; shunga qaramay, bu jonzotlar oʻlmadi va ular keyinchalik „jinlar“, „albastlar“, „divalar“ ga aylandi. (Divaev A. Albasti, jin va divaning kelib chiqishi haqida etnografik materiallar. S. 226-228. Matnda noaniqlik bor: Momo Havo qozoq tilida Xau-Ana deb ataladi). Bunday maʼlumotlar diniy matnlarda uchramaydi. Islomda jinlar odamlardan oldin yaratilgan. Va Odam Ato va Momo Havodan ularning avlodlari tarqaldi. Momo Havodan jinlarning yaratilishi kabi narsa yoʻq.

Jinlar jamoasi ikkiga boʻlinadi musulmonlar va kofir boʻlingan.

Qur’onda 72-sura „Jin surasi“ deb ataladi. Shu surada jinlardan musulmon boʻlganlar koʻproq ekani yozilgan. Paygʻambar Muhammad s.a.v. Toif qishlog‘i yaqin yerda „Naxla“ degan joyda sahobalari bilan bomdod namozini o‘qiydi. (Muhammad s.a.v.) ularga: Jinlardan bir guruhining qur’on eshitganini menga vahiy qilingan. Shunda jinlar: „Albatta, biz ajoyib Qur’onni eshitdik“, dedi. „Qur’on bizni yoʻl koʻrsatadi. Endi shunga imon keltirdik. Robbimizga hech kimni sherik qilmaymiz“.

Ularning musulmon bo‘lmaganlar ham boʻlgan, hozir ham bor:

„Albatta, yaxshilarimiz ham bor, ulardan pastlarimiz ham bor; turli yoʻllarda edik.“

Jinlar dunyosi insonlar uchun yashirin dunyo. Jinlar odamlarga boʻysunmaydi. Jinlar ham bir jamoa boʻlib, odamlar kabi oʻsadi va koʻpayadi. Shuni taʼkidlash kerakki, har bir insonda jin bor. Bu borada paygʻambarimiz Muhammad s.a.v. "Har bir inson dunyoga kelganidan keyin unga jin yopishib oladi, degan maʼnoda hadis bor. Shunda sahobalar: „Sizda bormi?“ ". Keyin paygʻambar a. s. „Ha, lekin Alloh uni musulmon qilib yaratdi“, deb javob berdi. Shu sababdan bo‘lsa kerak, odamlar g‘azablansa, „jahlingiz chiqmasin“, „jahlingiz chiqmasin“ degan so‘zlarni ishlatishadi.

Keling, hikoyalarda „jinni“ qanday tasvirlangani haqida gapiraylik.

Shamsuddin dostonida: 
Tuman bolib biroz qoplab turdi yana
Bir g'ifrat pari boldi tog'day
Perining og‘zi g‘ordek bo'yi tog'day
Bulutdek yuz o'xshab turgan yopmay
Qo‘rquvdan titrayotgandek
U tog'li qishloq bilan o'ralgan edi
Uning ko'zlari og'zidan olovga to'la edi
Baliqchi turib, Xudoga iltijo qiladi
Ko'krak qasrga o'xshaydi, oyoqlari esa bitta ulkan terak
Agar u halokat xarakteriga ega bo'lsa, ehtiyot bo'ling
Baliqchi hayrat qoldi hushidan ketdi
O'lja deb turgan bechoraga umid qilib 
Qalqaman Abdiqodirov tarjimasida:

Bir kavanozdan. . . . . Osmonga tutun koʻtarildi. Oyog‘i qozondan uzilib, bora-bora uchli bo‘lib, qozondan tutun chiqib, osmonga qarab turgandek ko‘rinardi. M.Salye arab tilidan quyidagilarni tarjima qilgan: ". . . . keyin ko‘zadan tutun chiqdi, u osmon bulutlariga ko‘tarilib, yer yuzida sudralib bordi va tutun butunlay chiqib ketganda, u yig‘ilib, qaltirab, qaltirab, boshi bulutlarga o‘ralgan elfga aylandi va oyoqlari yerda. Uning boshi esa gumbazdek, qo‘llari vilkadek, oyoqlari ustundek, og‘zi g‘ordek, tishlari toshdek, burun teshigi trubkadek, ko‘zlari esa ikkita chiroqdek edi. u qorongʻu va xunuk edi ". خرج من ذلك القمقم دخان صعد إلى عنان السماء ومشى على وجه الارض، فتعجب غاية العجب و بعد ذلك تكامل الدخان، واجتمع ثم انتفض فصار عفريتل، رأسه في السحاب ورجلاه في التراب برأس كالقبة وأيد كالمداري ورجلين كالصواري، وفم كالمغارة، وأسنان كالحجارة، ومناخير كالإبريق، وعينين كالسراجين، اشعث، اغب Tarjimasi: "Kazandan tutun chiqdi, yer yuzida sayohat qildi va keyin osmonga koʻtarildi. Tutun butunlay chiqib, qalin yig‘ilib, oyog‘i yerda, boshi osmonda gifritga (jinga) aylandi. Boshi gumbazdek, qo‘llari vilkadek, oyog‘i terakdek, og‘zi g‘ordek, tishlari toshdek, burun teshigi pufakday, ko‘zlari olovdek, chang bosgan. uning sochlari oʻralgan.

Jinlar odamlardan faqat Davut a.s. Paygʻambarning oʻgʻli Sulaymon a.s. paygʻambar boshqargan. Sulaymon paygʻambar har bir qushning, sudralib yuruvchi hasharotlarning, barcha hayvonlarning tilin bilgan.J inlarni boshqargan. Jinlarni boshqarib, Quddusdagi „Aqso masjidi“ni qurdirdi. Jinlar Sulaymon a.s. U paygʻambardan juda qoʻrqardi.

Sulaymon a.s. Payg‘ambar qurdirgan Aqso masjidi galereyasi

Moskvadan 1992-yilda "Alfavit" "SETA"-dan chop etilgan "Ming bir kecha" kitobining birinchi jildida Sulaymon a.s. haqida shunday izoh bergan: “Sulaymon ibn Dovud (Solomon, Dovudov oʻgʻli) musulmon targʻibot adabiyotining sevimli qahramonlaridan biridir. Uning ismi ko'pincha "1001 kecha" da tilga olinadi. Sulaymonning uzugida, afsonaga ko'ra, Allohning to'qson to'qqizta ismlaridan eng ulug'i o'yilgan bo'lib, uning bilimi unga jinlar, qushlar va shamollar ustidan hokimiyat bergan. Sulaymon a.s. Payg‘ambar nafaqat din arbobi, balki islom qonunlariga ko‘ra, u payg‘ambar, Allohning elchisi, to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi, Allohning dinini targ‘ib qiluvchidir. Sulaymon a.s. Payg‘ambarimiz Qur’onning bir necha o‘rinlarida zikr qilingan: “Anbiyo” surasining 78-81-oyatlari, “Nomil” surasining 14-45-oyatlari, “Sabo” surasining 12-14-oyatlari, “Sad” surasining 36-oyatlari. Sulaymon a.s. David a.s. payg'ambarning o'g'li. Uning onasi jiddiy odam edi. Sulaymon a.s. Payg‘ambar alayhissalom oq tanli, katta-katta, yuzlari nurli edi. Oq kiyim kiyib yurardi.

Va S.Qasqabasov o‘zining „Qozoq ertak nasri“ kitobida quyidagi maʼlumotlarni keltiradi: "Sulaymonning vatani Hindistondir. U yerda ular fors musulmonlarining Talmudik ishloviga kirishdi. Katta ehtimol bilan Sulaymon haqidagi afsona buxoroliklar vositachiligida islom dinini qabul qiluvchi forslardan Qozog‘istonga kelgan. Holbuki, islomiy kitoblarida Sulaymon a.s. paygʻambarning yeri Hindu emas Quddus. Hozirgi Aqso masjidi joylashgan yer deb aytilgan. Sulaymon a.s. Payg‘ambar Aqso masjidin jinlarga qurdirdi.

Hindistondan Talmud orqali keldi degani yaʼni yahudiylarning yordamini anglatadi.

Hindistondan kelganligi haqiqatga toʻgʻri kelmaydi. Chunki Hindistonda asosiy din buddizm va hinduizm. Va bu dinda payg‘ambar degan narsa yo‘q. U qoʻldan yasalgan, faqat Buddani gina ulugʻlaydigan yasandi dinlar qatorina kiradi.

Talmud yahudiylarning tarbiya, urf-odatlari haqidagi kitoblar toʻplami boʻlib, ular dindorlar tomonidan ogʻzaki ravishda yetkazilgan. „Buxoraliklarning oʻrtaga aralashuvi degan“ so‘zi Buxora yahudiylariga tegishli. Islom tarixida Buxora yahudiylarining islomga qarshi fitnasi haqida ko‘plab kitoblar mavjud.

Buxora yahudiylari ishlari bilan islomga, O‘rta Osiyo musulmonlariga koʻplab zarar yetkazganlari toʻgʻri. Lekin Sulaymon a.s. payg‘ambar haqidagi kitoblar, qissalar, hadislar, tafsirlar tushunilishi ulardan oldin kelgan boʻlishi kerak. Bunga oʻxshash matnlar Islom xalifaligi rivojlanib paytda 9-10-asrlarda, Oʻrta Osiyoga kelgan. Yahudiylar Markaziy Osiyoda islomga fitnasin xalifalik zaiflashishidan biroz avval boshladilar. S.Qasqabasov Sulaymon a.s. paygʻambar haqidagi matnga quyidagi havolani bergan: „Veselovskiy A.N. Slavyanskie skazaniya o Slomone i Kitovrase i zapadnie legendi O Morolfe i Merline // Sobr. Soch: v8 t. Pg., 1921. T.8.“ Bu havoladagi kitob islomiy emas. Slavlar (xristianlar) tomonidan aytilgan shoh Sulaymonning ertaklari. Hikoyada jinning Sulaymon paygʻambardan juda qoʻrqqanligi aytilgan. Sulaymon a. s. Uning payg‘ambarligini so‘ragani tasvirlangan. Ular shunday qoʻrqishdiki, Sulaymon a.s. paygʻambarning oʻlganligini bilmagan. Sulaymon a. s. Paygʻambar jinlarga qarshi Aqsa masjidini qurayotganda asosiga suyanib vafot etdi. Bu haqda Qur’oni karimda shunday deyilgan: „Biz u (Sulaymon a.s. paygʻambarning oʻlimiga hukm qilgan paytda), uning jinlarga oʻlimi; faqat tayogʻini yegan joyning qurti koʻrsatdi. Agar jinlar qabr haqida bilganlarida edi, qattiq mashaqqatda qolmas edilar“. Sulaymon a.s. Aqso masjidiga jinlar hujum qilganda; U oʻlgan boʻlsa ham, tayogʻiga suyanib turgani uchun, jinlar oʻzlari bilmagan holda harakat qilishda davom etadilar; U tayoqchasini qurtlar yeb ketganinigina biladi. Sovet davrida Ollohni qabul qilish qiyin boʻlgani uchun boʻlsa kerak, K. Abdiqodirov tarjimasida „Olloh“ deb yozilmagan, faqat „Xudoning hammasiga va payg‘ambarligingga ishondim, ey Sulaymon hazrati“ deb yozilgan. Arabcha variantida: „ إله إلا الله، سليمان نبي الله“

„Allohdan boshqa ibodat qilishga loyiqli Xudo yo‘q, Sulaymon Allohning payg‘ambaridir“ deb yozilgan. Shamsuddin dostonida ham shunday yozilgan:

„La ilaha illalloh, Sulaymon nabiulloh“ deb.

Gʻifrit hayratda yutib yubordi

Xuddi shunday M.Salye bu gapning maʼnosini o‘zgartirmasdan toʻgʻri tarjima qilishga urinib ko‘rgan: „Net boga, krome Allaxa, Suleyman — prorok Allaxa“. Shunday qilib jin baliqchiga yolvorib yotib, uning Sulaymon payg‘ambar ekanligini bilib qoladi. Sulaymon paygʻambarning 1800 yil oldin vafot etganini eshitib, oʻz oʻrniga tusganday oʻxshaydi. Ozgina vaqtdan keyin qutirib tushib, baliqchiga hujum qiladi.

Biroq, baliqchi oʻzining odam ekanligini, jinga qaraganda aqlli ekanligini oʻylab, shu berilgan aql-idrokdan foydalanib turib jinni chiqqan joyiga, aldab, oʻz kelib chiqishi joyiga qaytaradi. Shunday qilib, baliqchi jindan qutuladi. Ertakda asosiy mavzu dinga juda yaqin. Jin — ertaklardagi qoʻrqinchli qahramon, lekin u haqiqiy, u mavjud, u tirik, bu biz bilan yashaydigan Xudoning ijodidir. Arabcha versiyada islomning asosiy eʼtiqodlari mavjud. Rus tiliga tarjima qilgan M. Salli bu asosiy eʼtiqodlar tufayli erni butunlay saqlab qolishga harakat qildi. Shamsuddin esa ertakni dostonga aylantirib, uni o‘zi uchun yanada qiziqarli, tinglovchilari uchun esa yoqimli qiladi. Xalq og‘zaki ijodida jin qo‘rquv, pari, dinda esa u ham maxluq, u ham xudoga ishonadi, baʼzilarini kofir deb atashadi, shaytonga xizmat qilishadi. Biz „Ming bir kecha“ ertaklari orasidan „Baliqchi va jin“ qissasiga qisqacha to‘xtalib, Qur’on va diniy matnlardagi jin va Sulaymon payg‘ambar obrazlarini qiyosladik. Umid qilamizki, kelgusida ana shunday diniy aqidalar bilan bog‘liq holda yozilgan sheʼrlar, hikoyalar, ertaklar haqida yangi maʼlumotlarga ega bo‘lamiz.

V bob.

Arab adabiyotining janubiy shoirlar ijodiga taʼsiri.

1. Madeli asarlarning arab adabiyoti bilan aloqasi

Qozoqning keng dalasida atoqli shoir, botir nomini olgan yigitlardan biriMadeli Jusipxoʻja (1816-1888). Madelining kindik qoni to‘kilgan yeri hozirgi Turkiston viloyatining Qizilqum tumanidagi Xo‘jato‘g‘ay tumani (sobiq Oqbuloq bo‘lisi, Bodam yeri). Aqlli, bo‘lajak shoir yigit yoshligidan diniy madrasalarda oʻqib, serqirra bo‘lib voyaga yetdi. U qo‘liga tushadigan ko‘plab kitoblarni o‘qigan, musulmon tilini bilishi tufayli Qur’onni yoddan o‘qishni ham bilardi. U o‘sha davrda keng tarqalgan Sharq adabiyoti, jumladan, arab adabiyoti namunalaridan ertak, doston, hikoyatlarni diqqat bilan o‘qiydi. Madeli diniy bilimi bilan mulla yaratgan paytlari ham bo‘lgan. Shariatni bilmas edi. Madaniyatli ustoz oʻz rejalarini Qur’on oyatlari asosida tuzgan desak mubolagʻa boʻlmaydi . Bunday satrlarni Madeli sheʼrining quyidagi baytlarida ko‘rish mumkin.

Boshida qattiq suvdan bo'ldik paydo,
Necha kun chayqatilib turdik bo'yda.
O'sha suvdan qon-so'l paydo bo'ldi,
Suyakdan go'shtga chopdik uch-to'rt oyda.
Qiynalmay tor yo'lakdanda topib ovqat
To‘qqiz oy to‘qqiz kun yotdik shu joyda.
Qudratning kuchi bilan sharqiy falak
Keldik dunyo degan keng saroyga.

Buni nomlab oʻtgan Madelining qoʻshiq yoʻllari Qur’oni Karimdagi oyatlarning maʼnosiga mos keladi. Qur’onning oʻsha oyatlari Moʻminin surasining 13-14 oyatlarida kelgan. Keyin Madeli oyatlarini Qur’on oyatlari bilan taqqoslaylik. Dastlab Qur’oni karimdan bir oyatni keltiramiz:

Madelixoʻja qoʻshiqlari Qur’on oyatlari

Boshida muzlagan suvdan boʻldik paydo, soʻngra uni (odamni) qornida bir tomchi qildik.

Oʻsha suvdan qon-soʻl paydo boʻlib .Keyin biz bir uyum qon hosil qildik

Suyak bilan goʻsht chopdik uch-toʻrt oyda. Qon boʻlaklarini hosil qildik, goʻsht boʻlaklarini suyaklarga yasadik va suyaklarni goʻsht bilan qopladik.

To‘qqiz oy, o‘n kun yotdik shu joyda…, Biz dunyo atalmish keng qasrga keldik, keyin uni (inson qiyofasida) boshqa jonzotga aylantirdik va (uning ichida) nafas oldik.

Oxirgi tomchidan oldingi „Qudratning kuchi bilan sharqiy falak“ qatori yuqorida nomlanganikki oyatning soʻnggisi „Yaratuvchilarning sohibi Buyuk Alloh“ degan oyatning mazmunga yaqin keladi.

Haqiqatdan ham, Qur’on nafaqat diniy emas, shu bilan qator ilmiy va adabiy kitob hisoblanadi.

"Qur’on — arab adabiyoti tarixining eng birinchi yozma yodgorligi sifatida katta oʻrin oladi. Chunki u arab tilining saqlanib qolishi bilan boshqa mamlakatlarga tarqalishi, arab tilining grammatikasining shakllanishiga eng katta taʼsir qiladi. Keyingi asrlarda yashagan Sharqning shoir, yozuvchilari (bizning xalqimizdan chiqqan shoirlari ham), genealoglar, tarixchi, geograflar Qur’oni Karimdan ko‘p iqtiboslar olib, o‘z asarlarida foydalanganlar.

Madelixoʻja 19-asrda yashagan boʻlsa, Muqaddas Qur’oni Karim VII asrda, Yaratuvchi Xudo tomonidan oxirgi paygʻambar Muhammad alayhissalomga s.a.v ga nozil qilingan. Madelixo‘janing yuqoridagi „Avvalida sovuq suvdan tug‘ildik“ sheʼri naziriy uslubda yozilgan. Yaʼni Madeli kitob shoirlariga mansub emasmi, shuning uchun ham o‘sha davrlarda ham, undan oldin ham insonning paydo bo‘lishini kuylaganlar ko‘p bo‘lgan. Biz shoirning bu sheʼrini boshqa sharq shoirlarining sheʼrlariga murojaat qilmay, bevosita Qur’on oyatlari bilan qiyosladik. Keling, nafaqat turkiy mamlakatlarda, balki islom davlatlarida ham mashhur boʻlgan Ahmet Yugneki haqida gapiraylik. Yugneki XII asr. U yashagan eng buyuk shoir va mashhur olim edi. Bu kishining " Hibatul-haqoiq " (Haqiqat tuhfasi) nomli asari bor. Bu asar 14 bob va 254 misradan iborat. Yugneki islom davri adabiyotining badiiy anʼanalariga asoslanib, dostonning birinchi bobini (1-10-bandlar) Rahmonga, ikkinchi bobini (11-19-bandlar) oxirgi paygʻambar Muhammad (s.a.v.) haqida yozgan., keyingi (20-33). misralarida esa kitobning yozilishiga sababchi bo‘lgan Ispahsar begim madh etilgan. Dostonning asosiy gʻoyasi beshinchi bobdan boshlanadi. „Haqiqat tuhfasi“ dostonida ifodalangan saxovat va baxillik, hayo va sabr haqidagi g‘oyalar qozoq shoirlari sheʼriyatida o‘zining badiiy anʼanasini davom ettirdi. Yugneki dostonida hayot karvonsaroyga qiyoslanadi:

Bu ajun rabot u yomg'ir yog'moqda
Rabotga kech tushish 
To'g'ri yo'l - bu to'g'ri yo'l 
O'ng tomonda nechta gul bor?

Endi B.Sagʻindiqovninh tomonidan ilmiy asosda qilingan satr-satr tarjimasini keltiramiz:

Bu dunyo karvon tushadigan saroy o'xshash
Karvon saroyga tushgan ko'chundan nari sayohat oxiri uchun tushadi
Odatiy vaqtdan qo'zg'alib, yo'lga chiqib ketadi
Yana ham yo'l tortib ko'chadigan karvon qanchadan-qancha

Va bu borada Madalixo‘ja sheʼrlaridan birida shunday deydi:

Dunyo bu bir karvonsaroy ekan 
Nima yetsin ahvoling kelsa sovg'aga. 
Navbat bilan keltiribti kun ko'rsin deb, 
O'xshatib insoniyotning shaxsiga.

Shunday qilib Madelixo‘ja oʻzining sheʼrlarida arabc so‘zlarin qo‘llagan. Qozoq tiliga arab tilidan ko‘plab arabcha so‘zlar kirib kelgani hammamizga maʼlum. Masalan, bunday so‘zlar arab tilida „kitob“ bo‘lsa, „kitob“ so‘zini, „daftar“ va „majlis“ so‘zlarini daftar va majlis sifatida ishlatamiz.

Madelixo‘ja sheʼrlarida shu kabi so‘zlarni qo‘llagan. Masalan:

Halol yurgan yigitka Alloh rozi bo'lsin
Haromda yurgan yigitning ruhi torayadi.

Madeli bu yerda halol, Alloh, harom degan arab so‘zlarini qoʻllangan. Bu soʻzlarni qozoqlar halolni-halol, Alloh-Xudo, Xudo (baʼzi joylarda Alloh deb ham ishlatadi), haromni-harom deb aytadi. Madalixo‘ja bu so‘zlarni qozoqcha talaffuz bilan emas arabcha mahrajlar bilan (harfning kelib chiqqan joyi) ishlatgan. Bu yerdan ham Madalixo‘janing arab tiliga bir qadam bo‘lsa ham yaqin boʻlganini kuzatishga boʻladi. Ha, Madalixo‘janing Qur’on tiliga, arab adabiyotiga, Islom diniga yaqin bo‘lganiga haqida shubha yo‘q. Hali u kishi har bir ishlagan ishlarida Xudodan quvvat soʻrab tilab oʻtirgan. Uning bunday xatti-harakatlarini „Ey Xudo, oʻzing oʻng qil bu ishimni“ sheʼrining misralarida ham ko‘rish mumkin. Madelixo‘ja hamma narsada Allohga ishonar va madad faqat Undan kelishiga shubha qilmas edi. Madalixo‘ja o‘z davrida mulla asos solgan paytlari bor. Ammo din yo‘liga o‘ta ixlosmand bo‘lgan baʼzi eshon-moldalar pora olish yo‘liga tushmadilar. Yana bunday eʼtiqodlarga qarshi gapirdi. Yomon mullalarga qarshi turolmasa, xudo oppoqlar tomonida, „Xudo bizni ko‘taradi“, deydi. Xoinlardan g‘azablanib, „Bugun musulmonning aqli yo‘qoldi“, deydi va bundaylarni Allohning o‘zi jazolaydi, deydi. Modelikojaning „Hamma Xudoning yo‘lidan bo‘lsin“ misralarida bunday maʼnoli so‘zlarni ko‘rishimiz mumkin. Biroq shoirimiz unchalik buzuq emas, dinini qiladi, narigi dunyo haqida gapirmaydi. Aslida musulmon inson faqat diniy ilm bilan cheklanib qolmasdan, ilmli bo‘lishi kerak.

2. Sharq (arab) adabiyotining Mayliqo‘ja ijodiga taʼsiri

Maylixo‘ja Sultonxo‘jauli (1835-yil) hozirgi Turkiston viloyati, Qizilqum shahrida tug‘ilgan. Otasi Sultonxo‘ja musulmoncha savodli, boyligi oz, ko‘zi ochiq, dindor odam bo‘lgan.

Maylixo‘ja avvaliga uyda otasining yordami bilan savodli boʻlib, keyin oʻz bilgan holda koʻp mustaqil ravishda oʻrganib, davriga loyiq bilimli odam darajasiga yergan. Shoir Mayliqo‘ja ota-onasidan14 yoshida ayrildi. Ota-onasi vafotidan keyin yetim qoldi. Maylixo‘ja yoʻqchlik muhtojlikda koʻp koʻradi. Biroq isteʼdodli yosh yigit, sheʼr yozish bilan erta shug‘ullana boshlaydi. Maylixo‘ja ilk qozoq shoirlari anʼanalariga qatʼiy amal qilgan shoirdir. U Sharq adabiyoti namunalari bilan tanish bo‘lganligi uchun o‘z asarlari sohasini shu modelda rivojlantirdi. Aniqrog‘i, u sharq shoirlari ijodiga, arab adabiyotiga taqlid qilgan va ulardan katta taʼsirlangan. Avvalo, Mayliqo‘ja sheʼrlariga to‘xtalib o‘tsak, u arabcha so‘z yoki arab tilidan olingan so‘zlarni ko‘p ishlatgan. Birgina misol keltirsak, shoir Mayliqo‘ja arabcha am (qozoqcha „yoki“ degan maʼnoni anglatadi) va baqil (qozoqcha „ziqna“ maʼnosi) so‘zlarini ishlatgan, garchi qozoq tilida „yo“ va „sarang“ so‘zlari mavjud. Demak, u arab tilini ozgina bo‘lsa ham biladi. Mashhur faylasuf „Aflotun“ni ham biz Aflotun deymiz. Arablar uni „Aflaton“ deb atashadi. Mayliqo‘ja esa tilga olingan yunon faylasufi nomini o‘z asarlarida Platon emas, balki „Platon“ tarzida ishlatgan. Bulardan tashqari Mayliqo‘ja asarlarida qo‘llangan arabcha so‘zlarga to‘xtalib o‘tsak: „Mehnat“ qozoq tilida „ish, ish, tasvir“ degan maʼnoni anglatadi. Qozoqcha so‘z o‘rniga arabcha so‘z ishlatgan.

Bu sheʼrda qozoq o‘sha arabcha so‘zlarni ishlatgan.

Kimlardir ko'r, kimdir kal, 
Kimlardir ziqna, ba'zilari ziqna, 
Kimlardir olim, boshqalari axmoq.

Yuqorida aytganimizdek, arabning „baqil“ so‘zini qo‘llagan, lekin sarang so‘zida qoldirmagan. Buni nomlangan qoʻshiq yoʻllarini ko‘rishimiz. Bu sheʼrdagi „bazi“ so‘zi arabcha so‘z bo‘lib, „baʼzi“ maʼnosini bildiradi. Bu asrda ham arabcha so‘zlarni ishlatgan. Bu yerga „Baʼzilar meniki, baʼzilari havom“ deyish mumkin edi.

Yig'ilgan hamma odamlar,
“Istingga duo ber” degan qo'shiq misralarida, arabcha “Jamoat” so‘zini ishlatgan. Bu yerda ham "ko'p" yoki "odamlar" so'zini ishlatish mumkin.

Maylixo‘ja sheʼrlarida arablarning oy nomlarida qo‘llangan. Masalan: „Rabi’ul-avval“. Shoir bu arabcha oy nomini „Rabbil avval“ degan ekan. Maylixo‘ja asarlarini Nazirago uslubida yozgan kitobxon shoirlar qatorida tiradi. Milliy adabiyotlar o‘rtasidagi badiiy anʼanalar uzviyligi, mustahkamligini „adabiy aloqa“ deymiz. Asosan, adabiy aloqa timsollari yozuvchining o‘rnatilgan adabiy anʼanalarga sodiqligi hamda turdosh adabiyotlar o‘rtasidagi tipologik o‘xshashlik natijasidir. Shunday adabiy bog‘lanishni Mayliqo‘janing „To‘tinama“sida ham kuzatish mumkin. Totyamada ikkita zang haqida suhbat boʻladi. Bu ikkisi daryo boʻyida yuribdi. Ikkalasi ham uya quradilar va joʻjalarini boqadilar. Uyani balandroq qur desa, erkak rozi boʻlmaydi. Urg‘ochi suv ko‘tarsa, uyamizni tortib oladi.

"Bu yerdan xotini aytdi: ketaylik biz, 
Kuchingizni yo'qotmang, dushman bilan kurashish vaqti keldi. 
Bir kun kelib daryo toshib ketadi. 
Siz aytganlarning hammasi bema'nilik"

Shunda odam:

Erkagi aytdi: "Biz erkaklarmiz, 
Keling, buni shu suv bilan qilaylik. 
Bu suv bizga zarar yetkaza olmaydi, 
Ular bizning qasosimiz.

Biroq, bir kuni suv toshib uylaringa uch bolalari bilanbirga olib ketadi. Ikki to‘tiqush yig‘lab yurib samuruq qushga aytib, bir o‘lik, ikki tirik bolalarini qutqarib qolishdi. Bu dostonda shoirning maqsadi, xoh xotin bo‘lsin, xoh bola bo‘lsin, aqlga quloq solish bo‘lib:

Farzandni chaqirishga aqlingiz bo'lsa, 
So‘zlarida qariyadek so‘zli bo‘lsa.

Va:

Shunga o'xshash ayolning qadrini bilmay, 
Haqoratning ayol deb o'zi xotin,-deb kela:
Yaxshi odamning hamrohi, 
Shunga qaramay, ehtimol bu mening "jonim" emasdir.
Unga oxiratda qo'shiladi. 
"Aumasa o'zaro rozi", deb xulosa qiladi u.

Shu bois Maylixo‘jada sharq shoirlari kuylagan qo‘shiqlarni, takror kuylab, tahrir qilib qozoq kitobxonlariga moslashtirib berib yurgan. Masalan, „Iymon tapgan haqiqiy davlat“ sheʼrida so‘nggi Odam Ato va Momo Havodan boshlab, dunyodan oʻtgan paygʻambarlarni, soʻngi Muhammad (s.a.v) paygʻambarni va uning sahobalari Abu Bakr, Umar va Usmon Qur’onni qoplagani haqida kuylaydi. Shoir Mayliqo‘ja arab tarixini kam bilmas edi. Asosan, arablar Ibrohim (s.a.v) payg‘ambar avlodlaridan. Muhtaram Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarimiz ham shu kishining avlodlaridandir. Men qisqacha aytib oʻtganim shu. Shoir Mayliqo‘ja „O‘n sakkiz ming dunyo“ sheʼrida bularni eslatib o‘tgan:

Ibrohim Xalildan asillardan
Quraysh arab naslidan
Makkai sharif haqida
Rabbil Aval oyida
Dushanbaning tunida
Abelda ismli mo'mindan
Amina ismli xotinidan
Muborak dunyoga
Muhammad ismli bola keldi.

Ha payg‘ambar haqida kuylamagan shoir (mayli arabmi, mayli qozoqmi yoki boshqa xalq) bo‘lmasa kerak. Maylixo‘ja ham bu sheʼrini arab adabiyotiga taqlid qilib, tarixiga ishnib yozgan

„Muhammad“ — u ardoqli, eng soʻngi Muhammad (s.a.v), payg‘ambarimiz. Abdilda (Abdulloh), Amina paygʻambarimizning ota-onasi. U Qurayish qabilasidan chiqqan. Paygʻambar Muhammad s.a.v. fil yili rabiul-auual oyining 12- yulduzining tunida, dushanbada tugʻilgan. Otasi Abdulloh u tug‘ilmas turib vafot etgan. Muhammad s.a.v. otasi Abdulloh, bobosi Abdulmuttalib, otasi Hoshim, otasi Abdumanaf, otasi Qusay, otasi Kilab, shu tariqa G‘adnonning zodagon oilasi, Ismoil a. s. payg‘ambarning oldiga borib, dam oladi. Qozoq tilida payg‘ambar so‘zi mavjud bo‘lsa-da, shoir Mayliqo‘ja arabcha „nabi“ (qozoqchada payg‘ambar maʼnosi) so‘zini ishlatgan. „Iymon tappak asl boylik“, „Allohning omonati o‘zi olsa“ sheʼrlarida „Misibat“ so‘zini ham qo‘llagan. Musibat muammoni anglatadi. Muammo soʻzini muammo oʻrniga ishlatish mumkin. Biroq, u bunday qilmadi. „Bilsang, tong otadi“ sheʼrida „Muborak“ (qozoqcha maʼnosi yaxshi). muborak so‘zini ishlatgan). Ayrim sheʼrlarida arab va qozoq so‘zlarini birga qo‘llagan. Masalan:

Qasam ichib, ont urib
Tiliga olar guruhidan.

Bu yerda „qasam“ so‘zi qozoqcha ont maʼnosini bildiradi. „Besh asr kuylaydi“ nomli kitobida Maylixoʻjaning sheʼrlarikeltirilgan. Shoir shu sheʼrlaridan birida arabning „uzr“ so‘zini ishlatgan. Uzr qozoqcha sabab yoki bahona degan maʼno beradi. Biroq, bunday qilmadi.

„Besh yil kuyla“ kitobida arabcha uzr so‘zi rakat deb izohlangan. Ammo bu notoʻgʻri talqin. Maylixo‘ja arab tilini bilgan va hurmat qilganga o‘xshaydi. Chunki u „O‘n sakkiz ming olam“ sheʼrida „arab tilini Xudo yaratgan“, degan edi. Shoir bu sheʼrida Qur’on oyatlari so‘zlarini ishlatgan. Masalan:

Ikki harf "kap" bilan "nun" bo'ldi, 
"Kap" bilan "nun" qo'shilsa 
O'qiganda kun bo'ldi, deydi.

Birinchidan „Kaf“ Qur’onda „Kahf“ degan sura bor. Kaf shu haqida boʻlishi mumkin. „Nun“ degan soʻzda Qur’onniki. Qur’ondagi „Qalam“ (68 sura) „Nuun“ boʻlib boshlanadi.

Ikkinchidan, „kap“ „k“ va „nun“ „n“ arab harflari. Agar ikkalasi qo‘shilsa, „k+n“ ning „k+n“ ustida vergul qo‘yiladi, yaʼni „damma“ so‘zi „kun“kun bo‘ladi. Bu esa qozoq tilida „boʻl“ degan maʼnoni anglatadi. Binobarin, shoir arablarning asosiy yozma adabiyotini, musulmonlarning muqaddas kitobi Qur’onni bilgan.

Maylixo‘janing arab so‘zlarin nima uchun ishlatdi degan fikr boʻladi? Albatta, ha. Men oʻylayman buning bir qancha sabablari bor. Ular:

1. Xuddi shu talaffuzda baʼzi arabcha iboralarni ishlatganmiz,

2. Arab soʻzlarining tarjimalari boʻlsa ham ishlatgan, u adabiyotiga yaqin bo‘lgani uchun arabcha so‘zlarning tarjimalaridan foydalangan. Bundan tashqari, nafaqat Maylixo‘ja, balki uning zamondoshlari ham arab tilini o‘rganganligi uchun shu uslubda sheʼr, doston, sheʼrlar yozgan. Men bu uslubni nazarda tutyapman, ular diniy yozuvchilar edi.

3. Shoir Qulinshaq Kemelulining arab adabiyoti bilan aloqasi

Oʻz zamonida, koʻzining tirishida nomi olis-olislardagi yerlarga tarqalgan kungaylik shoir-Qulinshaq Kemeluli (1840-1911-yillar) Bu kishi kungaylik shoirlik maktabining atoqli shorlaridan biri. Tugʻilgan joyi — Janubiy mintaqa. Tugʻilgan yiliga kelsak, bu 1840-yil. Ammo A.Ospanuli shunday deydi: "1983-yilda nashr etilgan „Qoratov atrofining shoirlari“ nomli kitobimizda, u kishi haqida tarqoqgina maʼlumot berib keltirishimizning asosiy sababi ham mana shu boʻlgan. Aytishlaricha, manbalarda bizga xabar berishicha Qulekenning eng kenja o‘g‘li, o‘sha paytda 63-64 yoshlarda Isoxon oqsoqolni. Isoxonning aytishicha, shoir 1831-yilda tug‘ilgan, umrining oxirigi paytlarida Makkaga sayohatga ketgan va qaytib ketayotib, 1901-yilda ogʻir kasallikdan soʻng vafot etgan. Vaholanki, Qozog‘iston SSR Fanlar akademiyasi muxbir aʼzosi, professor Rahmanqul Berdiboyev o‘zining „Qozoq adabiyotining shakllanish davrlari“ (1967) kitobida va bizning maʼlumotlarimizga amal qilgan professor Xongali Suyinshaliev yozgan va nashr etgan so‘nggi tadqiqotlarida, Kulekenning tugʻilgan va vafot etgan vaqti 1840—1911 yillar oraligʻida koʻrsatilgan. Qozoq-Sovet ensiklopediyasida nashr etilgan va yuborilgan (7-jild, 31-bet, 1975-yil). „Besh asr kuylaydi“ kitobida (2-jild, 228-bet, 1984, 75-bet, 1989) shoir Kulinchak 1840-yilda Chimkent viloyati, So‘zoq tumani, Jardito‘be viloyatida tug‘ilgan va shu yerda vafot etgani aytiladi. 1911 yil. Shoir Qulinchak diniy savodxon, arab dunyosidan ozgina maʼlumotga ega. Yuqorida tilga olingan kitoblar ichida Qulinchakni haddan tashqari dindor yozuvchi sifatida ko‘rishdan qochdi. Biroq, haqiqatdan chetga chiqishimiz toʻgʻri boʻlmaydi. Uning diniy savodli, taqvodor yozuvchi bo‘lgani ko‘rinib turmaydimi? Uning taqvodorligining asosiy belgilaridan biri kenja o‘g‘li Isoxonning aytishicha, islomning besh farzlaridan biri bo‘lgan hajni ado etishdir. Umrining oxirida bu inson muqaddas Makka shahriga haj ziyoratiga boradi. Qulinchak Kemelulining tarjimai holi shoir Sultonbek Oqxo‘jaev tomonidan yozilgan. Sheʼrning so‘nggi baytlarida Qulinchoqning Makkaga tashrifi shunday tasvirlangan:

Bu oʻz vaqtida edi,

Mamlakat bergan dunyoga rahmat

Men Makka va Madinani ko‘rdim.

Taqvodorligiga ikkinchi bir dalilni unung Maylixo‘ja bilan aytishuvida ko‘rish mumkin. Qisqacha toʻqtalsak, islomning besh farzidan birinchisi tilni kalimaga ko‘chirish, yaʼni: „La ilaha illalloh“ deyishdir. Bu so‘zni aytgan kishi musulmon hisoblanadi. Endi shoirning bu so‘z (kalima) aytgan satrlarini keltirsam:

Xonim, siz aqldan ozgan odamsiz.

Boshida sizning aybingiz mingdan ortiq.

Kelmegeyning o‘g‘lini kofir deysan

La ilaha illalloh men musulmonman.

Shoir oʻzining dindor va musulmon boʻlganinmaqtab tutgan odam ekanligini shu yuqoridagi sheʼr yoʻllardan bilishga boʻladi. Bularning barchasi Qulinshoq shoir ijodining arab adabiyoti va islom dinining asosi bo‘lgan Qur’on bilan bog‘liqligidan dalolat beradi.

O‘sha zamonda faqat Qulinshaq shoirgina dindor yozuvchi boʻlmagan. oʻzi bilan tengdosh, zamondosh shoirlar ham diniy savodli boʻlgan. So‘zlarimizning bir dalili shundan iboratki, o‘sha odamlar o‘z nutqlarida, sheʼrlarida Allohning ismini, diniy tamoyillarni unutmaganlar. Arab adabiyotiga ham yaqin edi. Chunki ular sheʼrlarida arabcha so‘zlarni qo‘llashgan (garchi bu so‘zlarning muqobili qozoq tilida bo‘lsa ham). Chunonchi, shoir Qulinchakning „Qiyshiq shoir bilan muloqot“ sheʼrida quyidagi misralar bor:

Maksuni Alloh taolo berganidan keyin.

Bu siz oltin taxtga oʻtirganingizda.

Taxtingiz bilan tabriklayman,

Alloh rahmat qilgan bogʻi.

Endi shu sheʼrdagi arab soʻzlari bilan diniy tushunchalarga nazar tashlaymiz.

Birinchidan: har bir narsani Allohning hamma berayotganini tan olgan, ikkinchidan, bergan narsasini oluvchi ham Alloh ekanligini yana aytib ketgan. Arab tiliga yaqinligin aytadigan bo‘lsak, sheʼrda „maqsud“, „muborak“ degan arab so‘zlari qo‘llangan. U kishi maqsudning so‘zini keltirgan. Bu asosiy maqsad, niyat qilingan narsa. Maʼnosini „soʻragan“ deyish mumkin. Shoir arabcha so‘z o‘rniga o‘zimizning so‘zimizni ishlatsa bo‘lardi. Lekin u buni qilmadi. Shoir keyingi misrada arab-qozoq so‘zlarini birga qo‘llagan. Sheʼrdagi „muborak“ so‘zi qozoqcha „muborak“ maʼnosini bildiradi. Qayd etilgan „muborak“ so‘zi nafaqat „tabriklash“, balki boshqa maʼnolarni ham anglatadi. Masalan: goʻyo goʻzal. Shoir Mayliqo‘ja bilan bahsida muborak so‘zini shu maʼnoda ishlatgan:

Ustoz omonmisiz, salomlashdik.

Endigina muborak yuzingizni ko‘rdik.

Baʼzi hollarda Qulinshaq shoir arab soʻzlarini, qozoq sheʼrlari misralarida qo‘llagan. Masalan: Qulinshaq va Maylixo‘ja hikoyasini ko‘rib chiqamiz. Qulinshaqning quyidagi so‘zlari bor:

Qanday usta boʻlarding, ogʻzing zolim

Tashqarida kim boʻlsang, ichingdan bilasan.

Xudo bergan boylik mening boyligim,

Agar rozi boʻlsangiz, topganingiz mening mulkimdir.

Bu yerdagi „zolim“ (maʼnosi nopok, yomonlik qiluvchi odam), „malim“ (maʼnosi belgili) u arab soʻzlari. Qozoq zolim so‘zini ko‘p ishlatadi. Men esa so‘zni ko‘p ishlatamiz, o‘zimizning „belgili“ so‘zimiz bor emasmi?, Agar biror narsa boʻlsa, bu odam arabcha soʻzni ishlatgan. Uning qo‘llanishiga sabab so‘zlarning bir-biriga mos kelishi va talaffuzi oson. Xulosa qilib aytganda, Qulinchak Kemeluli davrining yetuk shoiri edi. Afsuski, Qulinchak haqida deyarli maʼlumot yoʻq, garchi u deyarli yoʻq. Xususan, bugungi kunda asarlar va sheʼrlar bilan nashr etilgan kitoblar kam. Masalan, „Besh asr kuylaydi“ kitobida bor-yo‘g‘i o‘nta sheʼr qisman berilgan. Shunday ekan, Qulinchoq shoirning bizgacha yetib kelgan sheʼrlarini qadrlashni bilsak yaxshi bo‘lardi.

4. Molda Muso ijodiga arab adabiyotining taʼsiri

O‘z asarlarini, qozoq sheʼriyatining anʼanaviy namunasida yozib, sharqning (unung ichida arab) klassiklik adabiyotdan ilhom olgan, bor umrini Qarotov atrofida oʻtkazgan hunar egalarining biri-shoir Molda Muso Bayzaquli. Xalq orasida Molda Muso nomi bilan mashhur shoir Musabek 1849-yilda Turkiston viloyati Turkiston tumaniga qarashli Sho‘ktosh qishlog‘ida tug‘ilgan. Bu shaxs ham diniy savodli, taqvodor shoir edi. Ona tilidan tashqari arab va fors tillarini ham bilgan. Yoshligida otasi qo‘lidagi mullaning arabcha xatini tanidi. U ulg‘ayib, Qarnoq qishlog‘idagi Qo‘zi Molda madrasasida tahsil oldi. Shoirning bu sheʼriga nazar tashlar ekanmiz, u yoshligidanoq (arab, fors) adabiyotidan oziqlanganini ko‘ramiz.

Ilm va sanʼat insonlar uchun qamchidir.

Men forschadan arabchagacha yuguruvchiman,

Menda hali ham ozgina smola bor

To‘xtab qoldim, qancha shoirlar uchrashdi.

Shoir oʻzoning arab va yana boshqa turkiy tillarni bilishini boshqa sheʼrlarida ham aytib ketgan.

Musabek shoir ham yuqorida ismi atab ketganimizday, o‘z zamondoshlari kabi, sheʼrlarida arab so‘zlarini ko‘p qoʻllangan. Oʻsha paytda dindor yozuvchilar sanoqligina boʻlmaydi. Shu bilan qator, o‘sha vaqtdagi shoirlarni dindan xabarsiz bo‘lishi ham mumkin emas. Qolaversa, o‘sha odamlar oʻz sheʼrlarini bir mavzuda yozishlari ham ajablanarli emas.

Masalan, mashhur shoir Maylixo‘ja „Sho‘ra botir“ degan qissa yozgan. Sho‘ra botir qissasin Maylixoʻjadan yozib olgan Abubakir Divayevning varianti va Mayliqo‘janing boshqa qissalarini taniqli olim A. Ospanulining kitobidan o‘qiganman. Hikoya ertak kabi yozilgan. Keyinroq Molda Muso haqida tadqiqot olib borganimda shoir Musabekning „Sho‘ra botir“ haqida yozganlariga duch keldim. Lekin shoir Musabek qahramon Sho‘ra haqidagi qissani sheʼr qilib yozgan. Muso ham adabiy shoirlar sirasiga kiradi. Sharqda keng tarqalgan bir voqeani kitobxon shoirlar o‘ziga xos tarzda kuylagan. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Sho‘ra botirni Mayliqo‘ja qora so‘z bilan yozgan. Muso esa hikoya, yaʼni qo‘shiq yozdi. Bu badiiy anʼananing davomiyligidan dalolatdir. Bunga qarab, shoir Muso Nazira anʼanasini o‘zlashtirganini ko‘ramiz. Chunki shoir sheʼrni qozoq jamiyati uchun oson va tushunarli qilib kuylagan. Shoir Muso bu sheʼrda arabcha so‘zlarni ko‘proq ishlatgan. Shoirning bu sheʼrida inson chegarasidan tashqaridagi mo‘jizalar bordek tuyuladi. Shu bilan birga, u oʻzini diniy xususiyatlarda koʻrsatdi.

Hozirgi paytda janubiy shoirlari haqida keng qamrovli tadqiqotlar olib borgan A.Ospanuli Musabek shoirning „Sho‘ra botir“ sheʼri haqida soʻz yurgizgan. U kishi bu g‘azal haqidagi yakuniy fikrida — bu qissa xalq xazinasi qatorida sanashga loyiq.

„Demak, unda odamning kuch mumkinligini tashqari ajoyibot keltirilgan, yakkabotirlarning yakkama-yakka kurashida dinga kirib, tilni kalimaga keltirishni talab qilish kabi keyingi payt qoldiqlari b’sa, ular haqida yakuniy fikrimiz shuki, bu asar xalq boyliklari qatoridan o‘rin olishga loyiqdir. Unda inson kuchi yetmaydigan mo‘jizalar, jangovar kurashlarida alohida qahramonlarning dinga yuz tutishi, tilni kalimaga aylantirishni talab qilish kabi keyingi qo‘shimchalar bo‘lsa, ular haqida aytishimiz mumkin — qozoq tilida bunday belgilardan xoli asar yo‘q. ogʻzaki adabiyot. Ularsiz esa asarlar yaratilgan davrlarning o‘ziga xos xususiyatlari yo‘qolib, qadim zamonlarimiz yodgorligi sifatidagi ahamiyatini yo‘qotardi“. A. Ospanuli ham o‘sha davr asarlari diniy matnlardan xoli bo‘lmaganini aytdi. Bu odamning ayrim gaplariga qo‘shila olmaymiz. Bu zikr etilgan shoirlar diniy mavzularda koʻplab sheʼr va qoʻshiqlar yozganlar. Diniy soʻzlarni keltirib, odamlarni yaxshilikka chaqirdi. Diniy so‘zlarni keltirib yomon ishlarni boshlagan shoir yo‘qdir. Chunki din erkinlik va poklikka chaqiradi. Shu sababdan A. Ospanulining „Bunday belgilardan (yaʼni diniy, arabcha so‘zlardan) xoli asar yo‘q“, degan fikriga qo‘shila olmaymiz. Shu bilan birga, shoir Musabekning sheʼrlari toza emas, deya olmaymiz.

Qozoq aytishuvga moyil xalq. Shuningdek, aytishuv jarayoni qadimgi arablarda ham bo‘lgan. Arablar islom kelmay turib xotirada saqlashni, yodlashni yaxshi rivojlantirgan, boshqacha aytganda yozib oʻtirgan odamga: „Shuni yodlash qoʻlingdan kelmaydimi?“ deb yozayotgan odamning ustidan kulishardi. Islom kelgandan keyin bu sharoitlar oʻzgardi. Yozma nutq sifatida nutqning yangi shakli shakllandi. Bu turdagi nutq Sharqning arab, fors, turkiy mamlakatlarida keng tarqalgan. Sharq mamlakatlarida qadimdan mavjud boʻlgan bu yozma soʻz anʼanasi qozoqlar orasida ham keng tarqalgan. Ushbu bahsning eng ommabop qismi Qozogʻistonning janubiy mintaqasi edi. Masalan, Molda Muso va Sirim, Manat qizlar bilan xat orqali tortishib qoladi. Molda Muso 1875-yili 26 yoshdan biroz oshganida Sirim qizga shunday xat yozgan:

Oppoq yuzing yogʻoch uyda yoqilgan shamga oʻxshaydi.

Qorongʻu uyning taʼmi.

Tashqaridan mening sirim sizniki edi.

Keksa bobom va Qulandam kabi.

Shoir o‘zini burgutga, qizni oqqushga, qimmatbaho toshga qiyoslagan. Orada bu maktubga Sir bo‘yining shoiri Budabay aralashib, Musabekka javob qaytaradi. Shunday qilib, yozmacha bahs boshlanib ketadi. O‘ttizdan oshgan Musabek To‘rtko‘l qishlog‘idagi do‘sti Zilqiboyning uyiga boradi. Manat esa bu qishloqning yigirma yoshlardagi aqlli qizi.

Musabek:

Qo‘limga qalam olib, Manatjonga xat yozdim.

Butun qalbini yuziga qaratganga,

Oppoq yuzimni koʻrsatadigan kun boʻlarmikan, deb oʻylayman.

Tashqaridan ibodat qilgan kishi Rabbiyga boʻlib, quyidagi soʻzlardan boshlanadi:

Biz ham yana Lajzizni tark etdik

Ketsak ham hammasi senga.

Qishloq boʻlmasa-da, qalbga yaqin,

Agar siz hali ham bizdan eshitsangiz, kutishdan toʻxtamang.

Katta yoshiga qaramay, yoshlik davrini boshida turganday ortiq gapirgan shoirning kuyub-yongan olovli yondi, so‘zlarga to‘la maktub olgan Manat yoshi ulug‘ bo‘lishiga qaramay, ochiqchasiga shunday deydi:

Sen yoshingda lochin eding,

Siz har kuni Dariadek yigitga toʻlasiz.

Yoshlikda supurib ossang,

Siz marra chizigʻini kesib, shohsupaga chiqdingiz.

Shunday qilib, Musabek bilan Manat ikki marta xat yozishdi. Musabekning uchinchi xatiga Manattan javob kelmadi. Aytishuvning davomi qishloqdagi to‘yda yuzma-yuz uchrashganda davom etib, keyin tugaydi. Molda Musoning hayoti bilan ijodini ikki davrga bo‘lsak boʻladi. Musoning ijodi Abayning ijodiga mos keladi. Mos kelish sababi shoir yoshligidan arab harflarini o‘rganib, sovet hokimiyati o‘rnatilgunga qadar diniy matnlarga sheʼr va qo‘shiqlar yozib, iymon keltirgan. Bu vaqtni uning ijodining birinchi davri bilan bogʻlash mumkin.

Ikkinchi davr sovet hokimiyati oʻrnatilishi yoki bolsheviklar hukmronli kuchayishidan boshlanadi. Bizga keragi shoir ijodining birinchi bosqichigina. Chunki bu davrda u kishining arab adabiyotidan taʼsirida bo‘lganini ko‘ramiz, agar diqqat bilan o‘qib chiqsak, shoir ijodida o‘z davri dindorlarining tushunchasi, diniy maktabi haqida ko‘plab foydali belgilarni uchratamiz. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ikki marta guvohi bo‘lgan atoqli so‘z ustasining ijodi xalq adabiyotimiz xazinasidan o‘z o‘rnini topib, kelgusida el-yurt uchun foydali bo‘lishiga ishonamiz.

5. Shodi Jangiruli sheʼrlarining arab adabiyoti bilan aloqasi

Shodi to‘ra Jangiruli (1852-1933-yillar) sobiq Sirdaryo guberniyasi, Turkiston uezi, Jilibuloq bo‘lisida (hozirgi So‘zoq tumani) dunyoga kelgan. Bu kishi ham arabcha harflarni ham bilib, mulladan dars olgan inson. Shoir to‘qqiz yoshida qishloq mullasida, keyingi yili Chayon madrasasidan dars olgan. Chayonda oʻqib yurib Shadi arab adabiyoti namunalari bilan tanish boʻladi. 1864-yili Chimkentlik Abdulla Sharif degan kishidan dars olib, arab, fors tillarini o‘rgangan. Yosh bola 13 yoshidayoq „Ming bir kecha“, „Totinama“, „Shohnoma“ kabi sharq ertaklari bilan dostonlaridan xabardor boʻlgan. Chimkentda ikki yil yurib ustozining qo‘lindagi arab adabiyoti xazinasin oʻz bilganicha to‘liq o‘zlashtirib chiqadi. 1865-yilda Chimkent Chernyaev Usker tomonidan bosib olingach, Abdulla Sharif Toshkentga jo‘nab ketdi. 1866-yilda Shodiy ustoziga ergashib Toshkentga borib, Oʻrta Osiyo shoir va olimlaridan maʼruzalar oʻqidi. Arab va Sharq adabiyotini o‘rganadi va o‘zlashtiradi. Shodi 1870-yilda o‘z yurtiga qaytib, undan keyin o‘qimagan. Oradan yetti yil o‘tib, akasi Zhangir vafot etdi. Shundan so‘ng Shodi uy yumushlaridan uzoqlasha olmay, kitob o‘qish, hikoya va dostonlar yozish bilan band edi. O‘sha davrdan to vafotigacha Shodi ro‘zg‘or yumushlari bilan birga sheʼr yozish bilan ham shug‘ullanib, 1933-yilda vafot etadi. Shodi to‘ru 40 dan ortiq doston va sheʼrlar yozgan. Shodi diniy yozuvchi ham bo‘lgan. U diniy asosda koʻplab asarlar yozgan. Ulardan baʼzilarini eslatib o‘tamiz: „Siyar-Sharip“, „Feh-Kaydan“, „Axual-Qiyamet“, „Nozim Ahmet Jomiy“, „Nozim Ibrohim Haliolla“, „Muso va Fir’avn hazratlari“, „Muso alayhissalom Tavrotni oldi“, b. Yuqorida tilga olingan dostonlar arab adabiyotida Shodiydan oldin kuylangan mavzulardir. Shodi esa arab adabiyotidagi sheʼriyatning eng yaxshi namunalarini o‘ziga xos tarzda kuylab, qozoqlar orasida yoygan. Sharq tillarida nashr etilgan kitoblarning syujetlarini qayta ishlagan, hikoyalar yozgan. Shodiy boshqa shoirlarga qaraganda mumtoz arab adabiyotiga yaqinroq edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Qolaversa, bu odam sovet hokimiyati kelgan kunlarda ham diniy matnda doston yozgan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, 1931-yili qishloq faollari Shodini mullalikda ayblab, Marg‘ulonga surgun qilishadi.

Bu shaxsning arab adabiyotiga juda yaqin deb aytishimiz sababi, shoir muhtaram yana eng soʻngi Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning hayotini sheʼr tarzda yozgan. Arab adabiyotining yangi sahifasi Islom dinining kelishi bilan boshlandi. Islom dini kelib arab adabiyotining ko‘plab namunalari eskirgan. Islomni keltiruvchi paygʻambar Muhammad (s.a.v.)dir. Shodi Xore Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning oq yo‘li haqida „Nozim Siyar Sharip“ nomli doston yozgan. Payg‘ambarimiz haqida yozganlar kam emas. Qadim zamonlardan buyon payg‘ambar hayoti haqida ko‘plab hikoyat va dostonlar yozilgan.

Shoir Shodiy bu dostonida arab so‘zlarin ko‘p foydalangan. Voqea arab yerida yuz bergan. Bizga bu dostondan keragi shoirning arab so‘zin yozishda qanday qo‘llaganligi. Shoir baʼzi arabcha soʻzlarni oʻz holicha ishlatgan, qozoq tiliga tarjima qilingan boʻlsa-da, baʼzilarini ishlatgan. Masalan, dostonda:

Osmon, Yer, Koinot-Yer olam,

Barhayot jannat, jahannam hammang tamom, — degan satrlar bor.

Bu yerdagi „tamam“ arab so‘zi, qozoqcha „tugatish“ degan maʼnoni bildiradi. Mening fikrimcha bu yerda tamom soʻzin qulay toʻgʻri kelish uchun qoʻllangan.

Bundan oldingi „Koinot-Murakkab“ „Lauhi“ soʻzlarga toʻxtalar boʻlsak. Bular arab soʻzlari, toʻgʻrirogʻi aytsak diniy soʻzlar. Har biri keng, katta maʼnolari bor.

Avvalo, „Koinot“ so‘ziga to‘xtalaylik. „Koinot“ lug‘atga shohlarning taxti degan maʼnoni bildiradi. Arsh yaʼni koinot fikrga sigʻmaydigan ulkan yaratilish, Allohdan boshqa hech kim uni to‘liq qamrab olmaydi, yaʼni, Allohdan boshqa hech kim uni toʻliq bilmaydi. Bir necha farishtalar uni koʻtarib turadi. Baʼzi faylasuflar Arshini dunyoning hamma tomondan o‘rab turgan osmon deb aytishadi. Bu soʻz toʻgʻri emas. Demak Arsh u - Xudoning taxti.

„Murakkab“ bu ham arab so‘zi. U ikkita zinapoya oʻrni. Alloh taolo „Baqara“ surasining 255-oyatida: „Uning oʻrni osmonlaru yerdan kengroqdir“, dedi. (Arshi va Kursiy islom shariati boʻyicha gʻayb taʼlimotiga kiritilgan. Ularning qandayligini faqat Alloh biladi). „Laukhi“ ham arabcha so‘z bo‘lib, lug‘atda taxta maʼnosini bildiradi. Lauch soʻzi ham diniy atamadir. Islom dinida barcha maxluqotlarning taqdiri yozilgan lavha (lavhi) „Lauhul-Mahfuz“ deb ataladi. Shodi to‘ru yuqorida tilga olingan baytda faqat arabcha so‘zlardan foydalanmagan. U islomning asosiy diniy atamalaridan foydalangan. Bu shunchaki shartlar emas. Oʻnni har kim tushunishi qiyin. Chunki bu so‘zlarning taʼlimoti „g‘ayb taʼlimoti“ga tegishlidir. Yaʼni, ularning tushunchasi va mohiyatini Allohdan boshqa hech kim bilmaydi. Faqat Muhammad s.ning baʼzi xususiyatlari va belgilari. a. s. paygʻambarning hadislarida kelgan. Shodi saroyda so‘zlagan bo‘lsa, demak, diniy savodxon bo‘lgan. Va u avvalgi shoirlardan ko‘ra iqtidorliroq, desak ortiqcha bo‘lmaydi. Shodiy baʼzi oʻrinlarda bir xil arabcha va qozoqcha soʻzlarni ishlatib: „Qadimgi paygʻambarlar bilan paygʻambardek“, degan. Bu yerda arabcha „nabi“ so‘zi qozoq tilida payg‘ambar degan maʼnoni bildiradi. Bu yerda sheʼr yaxshi ovoz berish uchun bir xil ikki so‘zni ishlatgan. Shodiy bu dostonda arabcha so‘zlar bilan bir qatorda iboralarda arab tilini ham qo‘llagan.

Masalan:

Paygʻambar boʻlish, inshoolloh.

Bu qatordagi „Inshoolloh“ u arab soʻz iboradir. Qozoqcha „Xudo xohlasa“ degan maʼnoni bildiradi yoki shunday tarjima qilinadi.

Shodi Jangiruli kitobiy shoirlar qatoridan boʻladi. Shodiy Sharq shoirlariga oʻxshab anʼanalar boʻyicha Naziragʻoy uslubida „Nozim chahar daruish“, „Hikoyat orka-kulshe“ va boshqa dostonlarni yozgan. Sharq xalqlari orasida To‘rt Daruish va O‘rka-Kulshe qissalari keng tarqalgan. Bu dostonlar arab, fors, tojik, o‘zbek, tatar tillarida nashr etilgan. Shodiy davrida Sharq va arab klassiklari tomonidan kuylangan mavzu va syujetlarni o‘ziga xos tarzda o‘ylab, qayta hazm qilgan, qozoq tuprog‘iga mos, o‘quvchilariga yaqin qilib kuylagan.

Albatta, arab adabiyotining taʼsiri qozoq adabiyotiga darrov kirib kelgan deb ayta olmaymiz. Arab adabiyoti dastlab fors, turk mamlakatlariga, undan keyin bizning adabiyotimizga taʼsir ko‘rsatdi.

Arab xalifaligini bilmaydigan odam boʻlmasa kerak. Xuddi shunday kuylaydiganlar kam emas. Xalifalar haqida kuylagan shoirlar ko‘p bo‘lgan. Masalan, Horun Rashid Xalifa. Shodi bu shaxsni sheʼrlariga kiritgan.

Musulmon podshosi bor edi,

Xalifa Horun Rashid edi.

Shodi tora sharq xalqlariga xos yozmacha bahs bilan ham yuritgan. Uning Turmagʻambet Iztileuov bilan bahslashgan yozmacha bahsi bor. Shu bahsning turi arablarda ham boʻlgan. Avval og‘zaki bahslashishgan bo‘lsa, Islom kelgandan keyin yozma ravishda bahslashardi. Rivojlanib, gullab-yashnagan nutq turi bizning zaminimizga yetib keldi.

Aytaylik, shoir Shodi toraning qozoqcha tarjimasi bo‘lsa ham, arab so‘zlarin qo‘llagan joylari juda ko‘p.

Shu bilan xulosa qilib aytganda, oʻsha paytda turli diniy maktab-madrasalarda tahsil olgan, arab, fors, chag‘atoy tillarini puxta egallagan, arab sheʼriyatini mukammal bilgan, islom tarixi va arab adabiyotini chuqur bilgan qozoq olimi Shodi To‘re Jangiruli qozoq adabiyotini boyitdi. mazmun va meʼyor jihatidan sanʼat.tuzilishiga hissa qo‘shdi. Sharq mumtoz sheʼriyatiga xos nazira anʼanasini mukammal egallagan, qozoq kitobxonlari talabiga javob beradigan asarlar yaratgan. M ning o‘zi qozoq adabiyotini mazmun, mavzu, g‘oya jihatidan go‘zallashtiruvchi vosita emasmi?

6. Sharq syujetiga asoslangan Jirau Nurali Nisanbayulining „Amir Amze“ qissasi

Qozoqning buyuk shoirlaridan biri — Nurali Nisanbayev. U qozoq qissalarining asosini arab, fors tillarida diniy syujetni qissalar bilan tarixiy rivoyatlar asosida turli sheʼr, doston, hikoyatlar yaratgan. „Amir Amze“ning hajmli va serqirra sheʼrini ilk bor kuylagan, „Amir Amze“ qissasini butun mamlakat bo‘ylab tarqatgan shoir Nuraliy ekani sheʼrning ertak syujet chizig‘ida aniq taʼkidlangan.

Sharq syujeti asosida hikoyalar, dostonlar kuylagan mashhur shoir Nurali Nisanboyulining saksonga yaqin hikoyalari xalq kitobiga aylangan. Sovet hukumatining chapaqay dinga qarshi siyosatiga bogʻliq Nuraliy jirauni koʻp taʼqib qilib, qoʻlyozmalarin kitob qilib nashr qilmay, baʼzi asarlari qoʻlda yurib, boshqa birovning nomiga yozilib ketganlari koʻp. Biz shu o‘rinda taniqli shoir Nurali Nisanbayulining „Amir Amze“ qissasini to‘xtalishga qaror qildik.

Sharqda bir shoirning kuylagan mavzusin yana bir shoirning kuylashi, takrorlash azaldan shakllangan anʼanadir. Shu munosabat bilan M.O.Avezov shunday deydi: "Ular birovning mavzusini olishning qonuniy yoʻlini yaratdilar. Oldingi sheʼrni asos qilib olib, ko‘pincha o‘z xohishiga ko‘ra o‘zgartirsa ham, uni boshidan kuylaydi. . . . "Biz M.Avezovning bu fikrini ko‘p maqolalarimizda yozamiz va takrorlaymiz. Shu sabablarga ko‘ra Sharqning syujet chizig‘ida yaratilgan sheʼr, doston va qissalarni birinchi bo‘lib kim keltirgani, kim kuylaganligi, qachon va kimdan yozilganligini aniqlab bo‘lmaydi. Shu bilan birga, qozoq folklorshunoslarining fikricha, Sharq adabiyotining O‘rta Osiyo xalqlari orqali qozoq adabiyotiga taʼsiri asrlar davomida uzilmagan. Nuraliy Jirau „Amir Amze“ qissasini kuylaganda o‘zining kuylash uslubiga ko‘ra hikoyani „Bismilla“ deb boshlaydi va shunday deydi:

Avval so'zning boshi bismilloh,
Bismilloh demas ish qilma.	
Xudoning ismini zikr qilmasdan, 
Hech kimni topma.

„Amir Amze“ qissasining bir qancha qoʻshiq versiyalari bo‘lgan ko‘rinadi. Chunki yuqorida keltirilgan sheʼrning baytlari 2007-yili Jazuchi nashriyotida chop etilgan kitobdan olindi. Tuzuvchi, so‘zboshi bilan sharhlari yozgan Q.Sattarov. 2011-yili O‘ner nashriyotidan chiqqan „Amir Amze“ qissasida „Bismillah“ aytmastan to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshlanib ketgan ekan.

Soʻnggi hikoya Seyitomar Sattarolining yozib olgan qoʻlyozmasi asosida nashrga taqdim etilgan deydi Q.Sattarov.

Hikoyaning syujet chizig‘i Er Amzening farzand yoʻq ekanligini aytib, tashvish qilib, qayg‘usi bilan haqida hikoya qiladi. Er Amze oʻsha paytda islom dinini qabul qilib, musulmon boʻlgan paaytidan boshlanadi.

Amzening o‘sha paytdagi arablar „Sahroning sherlari“ deb atagan. Amze payg‘ambarning otasi Abdullohning jigari yaʼni akasi.

Bu yerda Amzening o‘zi haqida gapiradigan boʻlsak. Shunday boʻlsa avvalo Payg‘ambar alayhissalomning do‘stlari haqida gapirib o‘tamiz. Umuman, Payg‘ambarimiz bilan birga bo‘lgan va zamondosh bo‘lganlar sahoba deyiladi. Sahoba soʻziga kelsak, sahoba arabcha shhb ildizidan olingan. Shaxsiy turi — sahobiy. Sahoba soʻzi hamroh, doʻst, hamroh, zamondosh, birga yurish, suhbatlashish maʼnolarini bildiradi. Diniy atamaning maʼnosi: Paygʻambar s. a. s. Uni ko‘rgan, suhbatlashgan, diniga ishongan va musulmon bo‘lib vafot etgan kishiga sahoba deyiladi. Yaʼni, agar u payg‘ambar zamonida yashagan bo‘lsa-yu, lekin musulmon bo‘lmasa, sahoba hisoblanmaydi. Paygʻambar Amze s.a.v. koʻrgan dinga ishonganlardan biri. Amzenni arablar Hamza deb atashgan. Qozoq yurtiga kelib, Amze bo‘lishidan oldin biroz ozib ketgan bo‘lsa kerak. Hamzaning laqabi Ibn Yaglo yoki Abu Ammara edi. Hazrati Hamza o‘rta bo‘yli, baquvvat, odobli, sharafli sahoba edilar. Ovchi, oʻq otgan, qurayish xalqining hurmatli qahramoni. U kambagʻallarga yordam berdi, adolatsizlikka qarshi chiqdi. U ov qilishni yaxshi koʻrardi. Bir Amze ovga borib qaytib kelgach, qishloq tashqarisidagi bir ayoldan qishloqning farovonligini so‘radi:

Eshiting, xonim,
Qishlog'imiz xavfsizmi?
Muhammad kabi petarda
Salom bolalik?

Bu vaqtda, qishloqda Amze yoʻqligʻida kofir podshoh Muhammad s.a.v. paygʻambarni markazga olib ketiladi va tayoq bilan uriladi.

Kelinchak Amzega qarab:
Kelinchak ichidan xo‘rsinib
Tog‘angni eshit, polvon,
Abu Jahl buyuk inson,
Jahytga ketayotganda,
Yetimni kaltaklashdi.
Kimligi noma'lum
Hamma bo'ron ko'tardi.

Dostondagi Abu Jahlda paygʻambarning qarindoshlaridan boʻlib keladi. Hamzaga ham qarindoshlik yaqinligi bor. Lekin imon keltirmagan kofir boʻladgan. Dostonda kelgan kelinchakni „Sahobalar umr tarixi“ nomli kitobning muallifi Rafat al-Basha Abdulloh ibn Yahudaning kuni bo‘ladigan deydi.

Ov qilib tavob qilishga odatlangan Hamza keyingi kulbasidan qaytganda, oldidan Abdulloh ibn Yahudaning cho‘risi oldiga chiqa keladi. U akasi Muhammad bilan Abu Jahilning do‘stlariga bordi. Uni og‘ir so‘zlar bilan haqorat qilib, o‘z joniga qasd qilishganini aytdi. Muhammad s.a.v. U umidsiz ahvolda yolgʻiz qolganini, unga koʻrsatilgan haqoratlarga chidab boʻlmasligini bildirdi. Abu Jahlning payg‘ambarni izlashi Amzening musulmon bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Yuqorida aytganimizdek, Amze nohaqlikni yomon ko‘rar, har doim kambag‘al va zaiflarga yordam berar edi. Voqeadan xabar topgan Amze darhol Muhammadning oldiga keldi. Abu Jahl o‘z hiylalari bilan payg‘ambarga kuch ko‘rsatmoqda.

Payg'ambar yonin kelib:
Amze shunda gapiradi:
Nima sababdan yig'lading
Hatto o'zingiz ham so'zinga ham
Jonimni fido qilaylin.
Muhammad shunda gapirdi:
Buni sen qilgansan, dedi.
Sizsiz ko'p odamlar
Atadan biz yagonamiz dedi.
Men xafa bo'lmagan bo'lardim
Siz aka-uka, biz birodarmiz
Yagona Xudo panohdir
Bu men bilan sodir bo'lgan kun
Kirmaysizmi? birinchi navbatda din.
Buni Amze eshitdi
U bo'sh qo'l yugurdi.
Ko'zlari yoshga to'ldi,
Qo'lga tushganga o'xshaydi
Ko'rganingizni qabul qiling
- deydi Kalima.

Shunday Payg‘ambarning akasi, Hazrat Amze musulmon bo‘ladi. Aytiladigan hikoyani Rafat al-Basha shunday tasvirlab beradi.

Qarindoshlik tuyg‘usi bilan to‘lib-toshgan Hamza g‘azablanib, Kaʼbaga bordi. Do‘stlari bilan Kaʼbaning atrofida suhbatlashib o‘tirgan Abu Johilning ustiga tushib, kamon bilan bir urib Abu Johilning boshini yorad. Bet ogʻzini qon yuvib ketgan Abu Johilni yoqasidan ushlab: — Mening jigarimni nega haqorat qilyapsanlar? Men ham oʻshaning dindaman, aks holda. Agar kuchli bo‘lsang, menga qarshi chiq". Amze musulmon bo‘lgandan keyin ko‘p jasorat ko‘rsatdi va ukasi Muhammadning vorisi bo‘ldi. rahmdil va himoyachi boʻladi. „Amir Amze“ qissasida Abu Jahl nomi tez-tez tilga olinadi. Professor Q.Sattarov 2007-yilda „Jazuchi“ nashriyotida chop etilgan „Islomni targ‘ib qiluvchi qozoq hikoyalari“ to‘plamida „Abu qamoq“ qissasi Ya.Lyutschning „Qirg‘izskaya xrestomatiya“ to‘plamining 206-225-betlarida berilganini yozadi. Abu Jahl har bir qissada yovuz egasi sifatida tasvirlanadi. Asarimizning „Qur’oni Karimdagi xalq ogʻzaki ijodi muammolari“ deb nomlangan III bobida Badr va Uhud qissalariga toʻxtaldik. „Amir Amze“ qissasida Badr va Uhud janglari ham tilga olinadi. Amze Badr va Uhud tog‘idagi ikkita jangda qatnashgan.

Madinaga yaqin hududlardan biri Badr deb ataladi. Suriyaga olib boradiga yoʻl shu yerdan oʻtadigan. Badr hikoyasi juma kuni hijratning ikkinchi yilida, ramazon 17-kuni bo‘lgan. Paygʻambar s.a.v. sahobalari bilan Shom mamlakatidan kelayotgan, Abu Sufyonning boshqaruvidagi Qurayshlarning karvonining oldidan qarshi chiqadi. Musulmonlar karvonning oldini to‘sgani chiqdi degan xabar Makkaga yetib borgach, Makka mushriklari musulmonlar bilan jang qilish uchun Madinaga yo‘l oldilar. Badr jangi musulmonlar va kofirlar o‘rtasidagi birinchi jangdir. Uhud jangi esa Islom tarixida musulmonlar va mushriklar o‘rtasidagi ikkinchi urushdir. Uhud deb atalishining sababi shundaki, jang Madina yaqinidagi Uhud tog‘i yonida bo‘lgan. Jang ikki bosqichda boʻladi. Birinchi musulmonlar yutadi. Musulmonlar o‘ljani bo‘lishmoqchi bo‘lganlarida, mushriklar orqadan hujum qilishdi. Tog‘ etagida turgan kamonchilar o‘ljaga qiziqqanlari uchun dushman qo‘shini kelib, ularni orqadan uribdi. Bu ikkinchi jangda musulmonlar mag‘lub bo‘lishadi. Endi „Amir Amze“ qissasida ana shu ikki jang haqida to‘xtalib o‘tamiz. Birinchidan, Badr jangi:

Senga berib tong otti,
Musulmon jamoati yig‘ilib,
O'qidi namoz bamdodni 
O'sha paytda payg'ambar 
Dang‘ira signal chaladi.
Uch yuz murabbo armiyasi
U shahardan chiqdi.

Odatda arab jangchilari ommaviy jangga kirishdan oldin bilagi quroliga oyiq bahodirlarni yakkam-yakka chiqaradilar. Musulmonlar tomonidan Hamza, Ali va Ubayd ot o‘ynab jang maydoniga chiqadilar.

Amir Amze, Ubayda,
Alisher bilan uchalasi,
Qo'shilib duo oladi.

Dostonning ikkinchi versiyasi kurashni quyidagicha tasvirlaydi:

Amir Amze Ubayda,
Ilisher bilan uchalasi,
Oldin chiqaqan musulmon,
O'ziga qaytib keladi.
Kurashshalar palvonlar,
Ikkala tomon ham ko'rib tur
Bittasi bilan Er Amze
Jang qilib qoladi.
Ubayda bilan birovi 
Jang qilib qoladi.

Aslida jang Badr degan yerda boʻladi. Badr Madinaga sakkiz mil uzoqlikdagi qishloq edi. Suriyaga boradigan karvon yoʻlida. Biroq dostonda bu jang Uhud tog‘i sifatida tasvirlangan.

Jangga yaroqli odamning 
Hammasini yig'ib oladi.
Uch yuz ellik soni bor
Yetti tuya, yetti ot,
Avtomobilga ega bo'lish.
Sakkizta kema bor edi.
Mayli,
O‘rtaga Payg‘ambar qo‘yildi
Uhit toqqa boradi.
Uhid tog'ining tepasiga 
Payg'ambar bayroq tikadi.

Dostonning professor Q.Sattarovning „Islomni eʼlon qilgan qozoq hikoyalari“ to‘plami variantida urush Uhud tog‘ida bo‘lganligi aytiladi.

Bu jang haqida Kashfuddin ibn Shoh Mardon ibn Ibodulloh al-Manzaviy as-Sulukiy kuylagan. Kashfuddining 1897-yili Qozondan „Badr qissasi“ degan kitobi nashr etildi. Bu kitobning arab harflari yozilgan nusxasi Milliy Fanlar akademiyasida saqlanmoqda. Mana oʻsha kitobdan parchalar transkripsiyasi bilan:

Yozayin bu kitobni abadiy
Payg'ambar Mustafoga salavot mandan
Payg'ambar Rasululloh ko'chib ketkan.
Makkadan Madinaga hijrat qilgan
Hijratning ikkinchi yili edi 
Badr ismli chol shamollab qoldi.
Qurayshning kirvoniylari
Shomdan Makkaga qaytganini
Abu Sufyon bu kiruonning boshidir.
Kiruan yo'lida
Ramazonning o‘n uchinchi kuni muxolifat keldi.
Rasululloh Xodir u yerda edi
Askari uch yuz o'n uch. 
Qur'on oyatlarida jang haqida nima yozilganiga qarasak:

„(Badr jangidagi) Ikki guruhning toʻqnashuvda sizlarga bir ibrat bor. Bir guruh Alloh yoʻlida urushadi. Ikkinchi taraf qarshi edi. Ular musulmonlarni, koʻzlari bilan, oʻzlariga oʻxshab ikki marta koʻrgan edi. (Aslida musulmonlar, uch yuz oʻn uch, kofirlar mingta edi.) Alloh kimni xohlasa, oʻz yordami bilan qoʻllab-quvvatlaydi. Albatta, bunda hushyor boʻlganlar uchun ibrat bordir“. Bu urush Badr emas, Uhud urushi desak, Uhud urushida Hamza, Ali va Ubayd qatnashmagan. Jang faqat Badr jangida boʻlgan. Ubayda esa bu jangda yaralanib, qaytishda halok bo‘ldi.

Ali bilan Amze qaytib kelib.
Ubaydani ko'tarib
Payg'ambarga boradi.
Biroz yotib oz vaqtdan keyin, 
Kalima tilida gapiradi,
U shahid bo'lib vafot etadi.
Dostonning ikkinchi versiyasida:
Yakuniy baho Ubayda,
U orqasiga yiqildi.
Ubaydani ko'tarib,
Amir Amze, Alisher,
U armiyaga keladi.
Payg'ambarni ko'rganlaridan keyin
Amanat jonini beradi.

Jangda musulmonlar tarafidan Hariyaning o‘g‘li Ubayda vafot etsa, mushriklar tomonidan Abu Jahl bilan, Umayya ibn Xalaf jon berdi. Lekin bu urushda Abu Jahl halok bo‘ladi, deb dostonda yozilmagan. Aytishlaricha, urushdan keyin Abu Jahl tirik qolgan va Uhut tog‘ida yashiringan.

Abu Jahl podshosi,
Uhit tog'i boshida,
Yashirin qoladi.
Muslimna Ubayda
Shahid bo'lgan avvola,
Yana bir narsa bor edi.
Besh yuzta kofir o'ldi.
Ikki yuz ellik kofir
U tirikligida dinni qabul qilgan.

Badr jangida mag‘lub bo‘lgan kofirlar orqaga chekinib qaytadi. Endi paytda qasos olish uchun bundan keyingi urushga tayyorlanadi.

Qurayshlarning Abu Jahil kabi yetakchilari vafot etib, endigi umidlari Abu Sufyondan boʻladi. Abu Sufyon u paytda Makkaning amiri edi. Abu Sufyon haqida qissasi ko‘plab joylar uchraydi. Abu Sufyon ikkinchi urushga qattiq tayyorlanib, askar yig‘adi.

Qurayshlar Badr jangida uchragan og‘ir zarbaning qasos olishni bir zum ham fikridan chiqarmadi. Abu Sufyon cho‘ldagi qabilalardan ikki ming askar to‘pladi. Bunga Makkadagilar ham qoʻshildi. Shunday qilib, uch ming kishilik qoʻshin boʻldi. 700 zirhli askar, 200 ot, 3000 tuya bor edi.

Bu jang haqida dostonda quyidagi maʼlumotlar kelgan.

„Uhud tog‘ining Burayi degan joyida Qobis togʻining yonbagʻrida jang bo‘ladi deb“,-deb payg‘ambar yetti yuz elli musulmonni o‘zi bilan olib ketdi. Abu Jahlning askari uch ming bo‘ladi. Ular Burayga boradi.

Paygʻambar Uhud togʻning etagi, Qubayis togʻining toʻsi Badaur degan yerda urush boʻlgan deb javob berdi. Umumiy dostondagi hikoya chizig‘ida har ikkala jang ham Uhud tog‘ida bo‘lganligi tasvirlangan. Qur’onda bu kungi urush haqida Ali Imron surasi. „(Muhammad s.a.v. (Uhud jangida) uyingizdan erta chiqib, mo‘minlarni urush uchun joylashtirar edingiz. Alloh hamma narsani eshituvchi va biluvchidir. (Uhud jangida munofiqlar ataylab frontdan chekinganliklari sababli o‘ng va chap qanotdagi guruhlarga tashvish kirib keldi) O‘shanda sizlardan sakkiz guruh xavotir va vahima ichida edilar. Alloh ularning ikkalasiga ham yordamchi boʻldi. Ey mo‘minlar, Allohga tavakkul qilsinlar“. Uhud jangida Paygʻambar s.a.v. Katta amakisi Hazrati Hamza shahid bo‘ldi. Abu Sufyonning xotini Hind Badr jangida halok bo‘lgan otasi va ukasi uchun qasos olish niyatida Hamzani o‘ldirish uchun Vahshi ismli qora tanli qul tayyorlagan edi. Jang qizg‘inda Vahshiy Hamzani taʼqib qiladi va uni o‘ldiradi. Hazrati Kashfuddin Amze vafotini shunday kuylaydi:

Bu vaqt Jubayr quli bo'yagi Vahshiy
Hazrati Hamzaniy shahid bo‘ldilar.
Uhudning chekkasida
Jitmish Dane Islom shahidiga aylandi.

Uhud jangida Paygʻambar s.a.v. arsloni Hazratlari Amzedan va yana yetmish sahobasidan ayrildi.

Professor Q.Sattarov qozoq xalq og‘zaki ijodida din va yana dinni targ‘ib qiluvchi asarlarni to‘plash va nashr etish zarurligini aytadi. Darhaqiqat, eʼlon qilinmagan qanchama qissa-dostonlar mamlakat og‘zida, arxivlarda saqlanmoqda. Sovet davrida diniy asarlarni yozib olish, to‘plash va nashr etish taqiqlangan edi. Dinni targʻib etuvchi badiiy asarlarni nashr etish tsenzura bilan nazorat qilinsa ham, diniy asarlar butunlay yoʻq boʻlib ketgani yoʻq. Qozoq xalq adabiyotida dinni targ‘ib qiluvchi asarlar qo‘ldan-qo‘lga ko‘chirilar, hatto qo‘lyozmalari eng zo‘r bo‘lsa ham, individual versiyalari yetib kelgan.

Xulosa

O‘rganish kerak bo‘lgan dostonlar juda ko‘p. Prezidentimiz Nursulton Abishuli „Maʼnaviy meros, xalq merosi“ degandek, qozoq folklor ilmi bilan sharq xalqlari og‘zaki adabiyotining munosabatlarin o‘rganish bugungi kunning muammoli masalasi ekanligi koʻzga tushadi.

Bizning maʼnaviy merosimiz u islom dinini daʼvat etuvchi kitoblardagi folklorizm masalalari desak ortiq boʻladi. Yuqorida biz keltirgan hikoya-dostonlar, ertaklar bu soʻzimizga isbot boʻla oladi.

Qur’oni Karimdagi folklorshunoslik masalasi hali kungacha to‘liqonli o‘rganilmagan muammolardan biri.

Kirish qismida aytib oʻtganimizdek, unutilishga ozgina qolgan meroslarning koʻpchiligi u diniy kitoblarda, Qur’ondagi diniy qissalar. Albatta, bu diniy tomondan qissalar qozoq yeriga kelaman degancha koʻplab o‘zgarishlarga uchragani aniq. Har qanday asarni jonlantirgan ijodkor uning jozibali va ommabop bo‘lishini xohlaydi. Shuning uchun u bor kuchini sarflashi aniq. Sharqda bir shoir va bir shoir kuylagan mavzuni kuylash va takrorlash azaldan shakllangan anʼanadir. Ehtimol, buning sababi bordir. Bir til — bir istak, bir chehra — bir yurak O‘rta Osiyo, sheʼrlari baʼzan bir-birining tilida so‘zlashgan qozoq shoirlari. Ular o‘z ona xalqining asrlar va davrlar bo‘yicha tajriba va bilim bazasini birlashtirib, uni o‘z tasavvurlari bilan uyg‘unlashtirib, ko‘plab sarhisob va muqobil variantlardan mahorat bilan foydalanganlar. Chunki shoirlarning o‘sib borayotgan muhiti, namunasi bor. Bu xalqning merosi. Bunday shoirlar Sharq shoirlari izidan (baʼzan to‘liq syujetli, goh alohida epizodlar bilan) yangi doston va hikoyalar yaratdilar. Diniy dostonlar bizning maʼnaviy merosimizdir.

Qozoq folklorshunosligi sohasida alohida mehnat qilib yurgan olimlarimizdandir biri — B.Aziboyeva qozoq og‘zaki adabiyotida 20 dan ortiq diniy dostonlarning bor ekanligini aytadi.

Masalan: „Hazrat Usmonning r.a. Payg‘ambar alayhissalomni mehmonga chaqirgani“, „Paygʻambarning Isro Meʼrojga mehmon boʻlgani“, „Zayd va Zaynab qissasi“, „Siyar Sharif“, „Badr qissasi“, „Uhud qissasi“, „Hazratning tuhmati“ Oisha, „Hazrati Ali“ va boshqalar. b. Bu hikoyalar eski yozuvda, yaʼni arab alifbosida yozilgan bo‘lib, qozoq tilida o‘qilib, hozirgacha Qozog‘iston Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanmoqda. Bu yerda Umar va Ali kabi personajlar diniy hikoyatlarda dushmandan yengilmaydigan polvonlar sifatida tasvirlanadi. Diniy matnlarda esa ular Payg‘ambarning xalifalari va rahnamolari sifatida tilga olinadi. Diniy dostonlarimiz Qur’oni Karim asosida yaratilgan.

Bizning xalqimiz turkiy tilli xalqlarga mansub. Nafasimizda bir bo‘lganimiz uchun adabiyot, tariximizda birga gullab-yashnadi. Bizning tilimiz bir-biriga yaqin, dinimiz bir xalqlarmiz. Eʼtiqod qiladigan dinimiz -Islom. Dinimiz Islom bo‘lgani uchun adabiyot tariximizda islom davri alohida o‘rin oladi. Mamlakatimizga Islom dini kelishi bilan birga arab adabiyoti ham keldi. O‘shandan beri bizning adabiyot bilan arab adabiyoti birga gullab-yashnab, rivojlandi. Islom kelgan zamondan bir necha asr o‘tib, arab adabiyoti bilan bogʻlanishmagan asar uchratish kamdan-kam. O‘rta asrlarda sheʼrlarida diniy uslubdan chetga chiqmagan. Arab adabiyotiga oid asarlar, sheʼrlar, dostonlar 20-asrgacha davom etdi. Sovet hokimiyati oʻrnatilgandan keyingina 20-asr boshlarida toʻxtadi. Sovet hokimiyatiga qadar diniy, sharqona, arabcha uslubda koʻplab sheʼrlar yozilgan. Yuqorida tilga olingan shoirlar Madeliko‘ja, Maylixo‘ja, Molda Muso, Shodi toʻra, Qulinchak asarlari arab adabiyoti bilan bog‘liq holda yozilgan. O‘ylaymanki, bu odamlar o‘z asarlarini Sharq adabiyoti arbobi bilan birga yozganlari quyidagi sabablarga ko‘radir:

1. Birinchidan boshidan aytadigan boʻlsak, islomning kelishi, tarqalishi va taʼsirini boshidan aytib beraman.

2. Islom dini bilan birga arab madaniyati bilan adabiyotining orqasidan birga kelishi,

3. Islom kelgan vaqtda ilm-fan, maorif va maorif ham rivojlanib, taʼlim arab tilida boʻlgan.

4. Yozuv, xat tanish arab tilida olib borilgan. Yozuv arab tilida yozildi,

5. Shuningdek, bu kishilar yoshligidan arabcha harf tanidi, diniy yozuvchilar boʻldi. Shu sabablarga ko‘ra mening soʻngi to‘rtinchi bobda olib, tilga olingan besh shoir o‘z sheʼrlarini arab va sharq mumtoz adabiyoti uslubida yozganlar. U sheʼrlarining ko‘p qismlarida arabcha so‘z va iboralarni qo‘llagan.

X-asrning boshidan bizning kunimizgacha oraligʻda shoirlar oʻz asarlarini sharq mumtoz adabiyoti bilan uygʻunlashtira turib, oʻz tinglovchilariga yetkazib berdi. Bu harakat anʼanaga aylandi.

Demak, so‘nggi bobda atalgan shoirlarning o‘z asarlarin arab adabiyoti bilan bog‘lash anʼanasi uzoq davom etadigan tarixiy jarayon bo‘lib, badiiy sanʼatning g‘oyasi, mazmuni, badiiy ko‘rinishlari tarixiy adabiy hodisalari boʻlib topiladi. Bu anʼananlarni puxta egallagan qozoq shoirlari, nomlari jahonga mashhur bo‘lgan sharq adabiyotining shoirlarining kuylangan eng muhim mavzularni qayta kuylash orqali qozoq jamiyatining tushunchasiga munosib yangi dostonlar, yangi asarlar yozdi. Buning oʻzi qozoq adabiyotini nafaqat mazmun, mavzu, g‘oya tomondangina emas balki ko‘rgazmali qurollar jihatidan ham boyitdi. Xulosa qilib aytganda, diniy mazmunda yozilgan bunday dostonlarni arab, fors, turk tillaridagi diniy maʼlumotlar bilan solishtirish asosiy maqsadlarimizdandir. Shu bilan birga, arab adabiyotining mumtoz merosiga aylangan „Ming bir kecha ertaklari“ asosida hikoya qilingan hikoyat, doston, hikoyatlarni qiyoslash muammolari mavjud. Aniqroq aytadigan bo‘lsak, bu yerdagi qahramonlarni diniy maʼnoda Qur’on qissalaridagi qahramonlar syujeti bilan solishtirish.

Manbalar

Qozoq tilidagi adabiyot:

1. Ishq dostonlari (Bozjigit, Sayfulmalik, Tohir-Zuhra, Yusup-Zulayho, Layli-Majnun) Tuzuvchi U.Subxonberdiyeva. Qozogʻiston Respublikasining Milliy Fanlar Akademiyasi. M.O.Avezov nomidagi adabiyot va sanʼat instituti. Olmaota. „ILM“ 1994-yil.

2. Qozoq xalqining og‘zaki adabiyoti. Malik Gʻabdullin. Qozogʻiston davlat oʻquv va pedagogika nashriyoti. Olmaota. 1958-yil

3. Qozoq adabiyotining tarixi. I-jild. Qozogʻiston SSR Fanlar akademiyasi. Olmaota. 1948-yil

4. Qur’oni Karim, qozoqcha maʼno va tushuncha. Tarjima qilgan Xalifa Oltoy. Saudiya Arabistoni. Madina. 1991-yil

5. Oxirgi payg‘ambar hazrati Muhammadning tarjimai holi. Ali Himmet Berki. Usmon Keskioglu. Anqara. 1997-yil

6. Siyari Nabiy. (Hazrati Paygʻambar alahissalomning tarjimai hollari). Gʻusman Keski oʻgʻli. Anqara. 1995-yil

7. Qozog‘iston Respublikasi mustaqilligining 10 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Qozoq-Quvayt universiteti. Chimkent, 2001-yil.

8. Qozoq Sovet xalq sheʼriyatining janrlik xususiyatlari. Nisanbek Torequlov. Qozoq SSR Fanlar akademiyasi. M.O.Avezov nomidagi adabiyot va sanʼat instituti. Qozoq SSR „ILM“ nashriyoti. Olmaota, 1979-yil.

9. M.O.Avezov, Abay Qoʻnanboyev. Maqolalar bilan tadqiqotlar. Olmaota, „ILM“, 1967-yil.

10. „Oshiq-noma“, sharq xalqlari tarmogʻida yaratilgan qozoq dostonlari. „Jazushi“ nashriyoti, Olmaota-1976.

11. „Ming bir kecha“ arab, fors, turki tilindagi nashrlarni asosida Qalqaman Abdiqodirov tomonidan tarjima qilingan. „Jalin“ nashriyoti. Olmaota. 1993-yil

12. „Qozi Ko‘rpesh — Bayan Sulu“ eposi yana turki dunyosi. "Qozi Ko‘rpesh — Bayan Sulu qo‘shig‘ining 1500 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy-nazariy konferensiya materiallari (Olmaota, 2002-yil 21-iyun). M.O.Avezov nomidagi adabiyot va sanʼat instituti. Olmaota „Interprint“ 2003-yil.

13. Ibrayev Sh. „Epos dunyosi“. Olmaota, 1995-yil.

14. Xalq og‘zaki ijodining haqiqati. Qozogʻiston SSR Fanlar akademiyasi. M.O.Avezov nomidagi Adabiyot va sanʼat instituti. Olmaota. Qozogʻiston SSR „Fan“ nashriyoti. 1990-yil

15. Mayliqo‘ja „Qora so‘z“ Tuzuvchi A.Ospanuli. Chimkent „Shimgan“ 1993-yil

16. Maylixo‘ja „Naxilyat“ Tuzuvchi A.Ospanuli. Chimkent „Shimgan“ 1993-yil

17. Maylixo‘ja „Timsal“ Tuzuvchi A.Ospanuli. Chimkent „Shimgan“ 1993-yil

18. Shodi Jangiruli. „Nazim Siyar Sharip“ Olmaota 1995 yil. 19. „Adabiyot atamalari lugʻati“ Tuzuvchilar: Z.Axmetov, T.Shanbaev. Olmaota „Ona tili“ 1991-yil.

20. A. Ospanuli „Karatau smolalari“ Olmaota, „Qozoq universiteti“ 1991-yil

21. A. Qo‘nyratboyev. T.Qoʻniratboev. „Qadimgi madaniyat eslatmalari“ Olmaota, „Qozoq universiteti“ 1991-yil.

22. A. Qo‘nyratboyev. „Qozoq adabiyoti tarixi“ Olmaota „Sanat“ 1994-yil.

23. A.Derbisaliyev. „Arab adabiyoti“. Olmaota „Maktab“ 1982-yil.

24. „Besh asr kuylaydi“ I-III jildlar. Olmaota „Yozuvchi“ 1984-yil.

25. „Ikki yuz yillik dala qo‘shig‘i“ Tuzuvchilar: Esenbay Duysenbayuli, A. Xairbekov . Olmaota 2000-yil

26. „Qadim zamonlar adabiyoti“ Tuzuvchi: A. Kiraubayeva. Olmaota 1991-yil

27. Q.Sizdiqov. „Ulagatni oʻrgatish“ Chimkent. 2001-yil

28. N. Kelimbetov. „Badiiy anʼanalar uzluksizligi“ Ostona, „Poytaxt“ 2000-yil.

29. Sabri Xizmatli. „Oʻrta asrlar tarixi va sivilizatsiyasi“ Chimkent, 2001-yil.

30. X. H. Do‘smuxameduli „Tandamali“ Olmaota, „Ana tili“ 1998-yil

31. X.Suyinshaliev. „Qozoq adabiyoti tarixi“ Olmaota, „Sanat“ 1997-yil. 32. X. Suyinshaliev. „Qozoq adabiyoti XIII-XIX“ Olmaota, „Mektep“ 1981-yil.

33. Qozoq adabiyoti tarixi. I jild. 1948-yil

34. XX asr boshida qozoq shoirlari ijodi. Olmaota 1963-yil

35. „Ahli sunnat va jamoat tushunchasi“. Abu Jagʻfar At-Tahoviy, Ibn Abil Iiz al-Hanafiy. 2003-yil Chimkentlik oʻgʻli Baxtiyor hoji Jumagali tomonidan qozoq tiliga tarjima qilingan.

36. Payg‘ambarlar qissasi. Tuzuvchilar: A. Qodirov, J. Jakipov, Q. Qidiralyuli. Olmaota, „Kablan“ MChJ, 2007-yil.

37. Adabiyot nazariyasi asoslari. Z. Kabdolov. A., 1970-yil

38. Hayot va sheʼriyat. A. Tojiboev A., 1960-yil.

39. Qozoq sovet xalq sheʼriyatining janr xususiyatlari. Nysanbek Torequlov. Qozogʻiston SSR Fanlar akademiyasi. M.O.Auezov nomidagi Adabiyot va sanʼat instituti.

40. Islom dinini targ‘ib qiluvchi qozoq hikoyalari. 2 jild. Tuzuvchi, so‘zboshi va sharhlari Q. Sattarov. A., „Yozuvchi“ 2007-yil.

41. Maʼnaviy meros. „Amir Amze“ hikoyasi. Sattarov Qidirali. A., „Sanʼat“ 2011-yil.

42. Baʼzi sahobalar. Alau Adilboev. A., 2010.

43. Payg‘ambarlar tarixi. Qalmaxan Seytuli. A., „Ufq“. 2011-yil.

Qozoq tilida arab harflari bilan yozilgan kitoblar:

1. Uhud voqeasi. Kashfuddin bin Shoh Mardon bin Ibodulloh al-Manzaviy as-Sulukiy. Oktabr. 1897-yil

2. Xaybar qissasi. Shodi Jangirning o‘g‘li. Qozon „Dombrovskiy“ bosmaxonasi. 1910-yil

3. Hazrati Usmon r.a. mehmonga chaqirgani. Shayxul Islom Yusufbek o‘g‘li. oktyabr. „Markaziy tipografiya“ 1914-yil

4. Badr qissasi. Kashfuddin bin Shoh. Oktabr. 1897-yil

5. Oisha Aishaning r.a tuhmati. Shamsuddin Husainov. Oktabr. 1912-yil

6. Qissa-i hazrati Yusuf alayhissalom ilon zulayha masalasi. Shamsuddin Husainov. Qozon „Sentralniy“ bosmaxonasi. 1918-yil

7. Baliqchi va Gifritdin qissasi. Shamsuddin Husainov. Oktabr. „Imperator universitetining tip-litografiyasi“ 1911-yil.

8. Hazrati Oishaning tuhmati. Shamsuddin Husainov. 1912-yil oktabr „Markaziy tipografiya“.

9. Zaynab va Zayd qissasi. Shamsuddin Husainov. Qozon „Markaziy“ bosmaxonasi. 1912-yil

10. Muso va Karun qissasi. Shamsuddin Husainov. 1911-yil oktabr

11. Hazrati Rasul s.a.s. sarobda mehmon boʻlish. Shamsuddin Husainov. Oktabr. „Markaziy tipografiya“ 1917-yil

12. Ushbu kitob hazrati Zul Qarnayn Daxma Shohonni ziyorat qilishlari voqeasi. Murtada Mala Mustafo ugli. oktyabr. „Aka-uka Karimovlar savdo uyi tipografiyasi“ 1901-yil. (Nashr uchun Ahmad Karimbek Muhammad oʻgʻli boshchiligida Mustafo Shayxul Islom oʻgʻli Oyhojin yozgan).

Rus tilidagi kitoblar:

1. Muhammad da blagoslavit ego Allax i privetstvuet. Safi ar-Raxman al-Mubarakfuri. „Badr“ Moskva. 2001g.

2. Russko-arabskiy uchebniy slovar.Sostavil G.Sh.Sharbatov Izdatelstvo „Sovetskaya ensiklopediy“ Moskva. 1964g.

3. Russko-Arabskiy uchebnyy slovar'. Sostavil V.M.Borisov. Izdatel’stvo „Russkiy yazyk“ Moskva. 1981g. tom Í-ÍÍ.

4. Arabsko-russkiy slovar'. Í-tom. Tashkent „Kamalak“ 1994g.

5. Khalif na chas. Izbr. Skazki, rasskazy i povesti iz „Tysyacha i odnoy nochi“ sost., vstup st., s 3-26 i primech. I.M.Fil’shtinskogo. Perevod c arabskogo M.A.Sal’ye. Moskva., „Pravda“ 1980g.

6. Kazakhskaya neskazochnaya proza. S.A.Kaskabasov. Alma-Ata. „Nauka“ Kazakhskoy SSR. 1990 g.

7. Tysyacha i odna noch'. Sindbad-morekhod. Izbrannyye skazki i rasskazy iz „Tysyacha i odnoy nochi“ perevod s arabskogo M.A.Sal’ye. izd. „Ast Yermak“ Moskva 2003g.

8. Kniga tysyachi i odnoy nochi. Tom 1. Sobraniye sochineniy. V 8 t. Per. s arab. Pod redaktsiyey akad. I.YU.Krachkovskogo. Moskva. „Alfavit“ „SETA“ 1992 zh.

9. Istorii o prorokakh ot Adama do Mukhammada. So slov Ibn Kasira. Moskva — Sankt-Peterburg, „Dilya“ 2007 g.

10. A.G. Seleznev, I.A. Selezneva. DUKHI I DUSHI V TRADITSIYAKH NARODNOGO ISLAMA SIBIRI (K IZUCHENIYU RELIGIOZNOGO SINKRETIZMA V MALYKH LOKAL’NYKH KUL’TURNYKH KOMPLEKSAKH) Resey, Omby, filial Ob"yedinennogo instituta istorii, Filologii i filosofii, Sibirskiy filial instituta kul’turologi.

11. Khafiz. Vinom vechnosti. Moskva 1992 g.

Turk tilidagi kitoblar:

1. Türkiye diyanet fondi nashrlari/90. Islom manbalariga koʻra paygʻambarlar. Doctor. Dr. Abdulloh AYDEMİR. Anqara 1992-yil.

2. El-mevarid littullab. Arabcha-turkcha lugʻat. Mevlut Sari. Beyazit. Istanbul.

3. Paygʻambarlar tarixi, İxlas nashrlari.

Arab tilidagi kitoblar:

1. (Yusuf Zulayho qissasi) Arab tilida. Qozogʻiston Milliy Fanlar Akademiyasi. Markaziy ilmiy kutubxona. Sharq qoʻlyozmalari fondi. 2409 jild.

2. „Tafsir al-jalolayn“ Jaloliddin Muhammad Ibn Ahmad. Jaloliddin Abdurrahmon ibn Abu Bakr as-Suyutiy. Damashq. Dar al-Bashoir, Bayrut, Dar Ibn Assa, 1413-hijriy.

3. Ibn Kasirning „Payg‘ambarlar qissalari“, Damashq, 1419-hijriy — 1998-yil.

4. „Payg‘ambarlar qissalari“ Ibn Kasir, Dor Ibn Kasir, Bayrut — Damashq, 1427-hijriy — 2006 milodiy.

5. Oraliq leksika. Islom kutubxonasi. Istanbul. birinchi qism

6. „Tafsir al-Qur’on al-Azim“ Ibn Kasir, Bayrut, 1413-1993.

7. „Ibn Kasir nomi bilan mashhur Qur’oni Karimning tafsiri“ IV jild. Nashriyot va tarqatish uchun Dar Al Salam. Ar-Riyod, 1421-hijriy — 2001-yil.

8. ạllgẗ ạlʿrbyẗ. Adabiyot fakulteti. Marokash Qirolligi. 1996 yil.

9. Payg‘ambarimiz siymolari va daʼvat. Imomlar va voizlar instituti ilmiy qo‘mitasi. Saudiya Arabistoni Qirolligi. 1416-hijriy.

10. Bir kecha va bir kecha. Madaniyat kutubxonasi. Bayrut-Livan.

11. Qur’oni Karim. Tabariyning qisqacha talqini. Abu Muhammad bin Samad at-Tojibiy. suriyalik. Vaqflar vazirligi.

12. Voqealarning tarixi va Payg‘ambarning shartlari. Muhammad bin Alaviy al-Malikiy al-Husayniy. Toshkind. 1413 hijriy.

13. Al-Quron al-Karim. Vaqflar vazirligi. Saudiya Arabistoni Qirolligi.

14. Jin va jinlar olami. Doktor.. sargʻish. Qohira. Fikr uyi.

15. Payg‘ambarlar qissalari. Imom Abi tushlik Ismoil ibn Kasir. Arab merosini tiklash uyi. Bayrut, Livan. 1420-hijriy.

16. Olim Ibn Al-Izz Al-Hanafiy tomonidan at-Tahoviyya aqidasining izohi. Islom idorasi. Bayrut 1408 hijriy — 1988 milodiy.

17. Vohid Abd as-Salom Bali. 1416 — 1996 milodiy.

18. „Kitob al-milla va nusus uhra“ Abu Nosir Forobiy. „Dor al-Mashriq“ katolik nashriyoti. Bayrut, Livan. Dar El-Mashreq nashriyoti (Imprimerie Catholique) POB 946, Buiret, Livan. 1968-yil.

Manbalar

↑ John W. Wright. The New York Times Almanac 2002. Routledge, 2001. ISBN 1579583482.
↑ „Languages Spoken by More Than 10 Million People“. Microsoft ® Encarta ® 2006. 2009-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 18-fevral.
↑ Three lists (Wayback Machine saytida 2011-09-27 sanasida arxivlangan), Ethnologue, Encarta (Wayback Machine saytida 2008-07-24 sanasida arxivlangan), „Languages Spoken by More Than 10 Million People“. Microsoft ® Encarta ® 2006. 2009-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 18-fevral.

[Wright-1] John W. Wright. The New York Times Almanac 2002. Routledge, 2001. ISBN 1579583482.

[2] „Languages Spoken by More Than 10 Million People“. Microsoft ® Encarta ® 2006. 2009-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 18-fevral.

[3] Three lists (Wayback Machine saytida 2011-09-27 sanasida arxivlangan), Ethnologue, Encarta (Wayback Machine saytida 2008-07-24 sanasida arxivlangan), „Languages Spoken by More Than 10 Million People“. Microsoft ® Encarta ® 2006. 2009-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 18-fevral.

[1]

[2]

[3]