Malbork qalʼasi

Malborkdagi Tevtonik orden qal’asi (polyakcha: Zamek w Malborku) — Polshaning Malbork shahri yaqinida joylashgan. U dunyodagi eng katta qal’a boʻlib, yodgorlik UNESCOning Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan.

U dastlab salibchilarning nemis katolik diniy ordeni boʻlgan, Tevtonik ritsarlar tomonidan Ordensburg qal’asi shaklida qurilgan. Orden uni Isoning onasi Maryam sharafiga Marienburg deb atagan. 1457-yilda, oʻn uch yillik urush paytida, u Bogemiya yollanma askarlari tomonidan tovon puli oʻrniga Polsha qiroli Kazimir IV ga sotilgan va keyinchalik u bir necha yil davomida toʻxtatilgan Polsha qirollik qarorgohlaridan biri va Polsha idoralari va muassasalari joylashgan joy boʻlib xizmat qilgan.

Qal’a oʻrta asr qal’asining klassik namunasidir va 1406-yilda qurib bitkazilganidan soʻng, dunyodagi eng katta gʻishtli qal’a boʻlgan. UNESCO 1997-yil dekabr oyida „Malborkdagi Tevtonik orden qal’asi“ni va Malbork qal’asi muzeyini Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritdi^[1]^[2]^[3].

Tarixi

Qal’a Tevton ordeni tomonidan Qadimgi Prussiya bosib olingandan keyin qurilgan. Uning asosiy maqsadi Boltiqboʻyi qabilalarining Buyuk Prussiya qoʻzgʻolonining 1274-yildagi buyrugʻi bilan bostirilishidan keyin hududda oʻz nazoratini kuchaytirish edi. Uning qurilishiga oid hech qanday zamonaviy hujjatlar saqlanib qolmagan, shuning uchun uning oʻrniga qal’aning bosqichlari arxitektura va ordenning maʼmuriy yozuvlari va keyingi tarixlarni oʻrganish orqali ishlab chiqilgan. Ish qoʻmondon Geynrix fon Vilnov homiyligida taxminan 1300-yilgacha davom etdi. Qal’a Nogʻat daryosining janubi-sharqiy sohilida joylashgan. U diniy ordenning homiysi Meri sharafiga Marienburg (Malbork) nomini oldi^[4].

Ritsarlarning koʻpayishi uchun qal’a bir necha bor kengaytirildi. Koʻp oʻtmay, u deyarli 52 akr yer maydoni boʻlgan Yevropadagi eng katta mustahkamlangan gotika binosiga aylandi. Qal’aning bir nechta boʻlinmalari va koʻp sonli mudofaa devorlari bor. U uchta alohida qal’adan iborat — bir nechta quruq xandaklar va minoralar bilan ajratilgan Yuqori, Oʻrta va Quyi qal’alar^[5]. Qal’ada bir vaqtlar 3000 ga yaqin ritserlar boʻlgan.

Qal’aning Nogat daryosidagi qulay joylashuvi Vistula va Boltiq dengizidan kelgan barjalar va savdo kemalariga qulay kirish imkonini berdi. Tevtonik ritsarlar oʻzlarining boshqaruvi davrida daryolar boʻyidagi boshqa qal’alar singari oʻtayotgan kemalardan daryo bojini yigʻishgan. Ular kehribar savdosi boʻyicha monopoliyani nazorat qildilar^[6].

1361-yilda Litvaning boʻlajak Buyuk Gertsogi Kęstutis qisqa muddat qal’ada qamoqqa olingan^[7].

1410-yilning yozida Grunvald jangida Vladislav II Yagello va Buyuk Vitautas (Vitold) qoʻshinlari orden magʻlubiyatga uchragach, qal’a qamal qilindi^[8].

1456-yilda, Oʻn uch yillik urush paytida, Polsha Qirolligiga qarshi urushlari bilan bogʻliq xarajatlar uchun toʻlovlarni toʻlash uchun soliqlarni koʻtarish uchun oʻz shaharlarining qarshiliklariga duch kelgan orden endi moliyaviy jihatdan boshqara olmadi. Shu bilan birga, polshalik general Stibor de Poniec Ostoja^[9] Danzigdan ularga qarshi yangi kampaniya uchun mablagʻ toʻpladi. Ordenning Bogemiya yollanma askarlariga maosh olmaganini bilib, Stibor ularni ketishga koʻndiradi. U ularni Danzigda yigʻilgan pul bilan qopladi. Yollanma askarlar qalʼani tark etgandan soʻng, qirol Kazimir IV Yagellon 1457-yilda gʻalaba bilan qasrga kirdi.

Qal’a atrofidagi shahar meri Bartolomeus Blume yana uch yil polsha qoʻshinlariga qarshilik koʻrsatdi, biroq polyaklar uni 1460-yilda qoʻlga olib, oʻlimga hukm qildi^[10].

Polsha qirollarining qarorgohi

Oʻttiz yillik urush paytida, 1626—1629-yillarda shved qoʻshinlari qal’ani egallab olishdi. Ular 1656-yildan 1660-yilgacha Toʻfon paytida uni bosib olib, yana egallab oldilar^[11]^[12].

1772-yilda Prussiya va Rossiya imperiyasi Polshaning birinchi boʻlinishini amalga oshirgandan soʻng, shahar Prussiya Qirolligiga qoʻshildi va 1773-yilda u yangi tashkil etilgan, Gʻarbiy Prussiya viloyatining bir qismiga aylandi. Oʻsha paytda amaldorlar qarovsiz qolgan qal’ani Prussiya armiyasi uchun kambagʻal uy va kazarma sifatida ishlatishgan. Oxirgi iyezuitlar 1780-yilda qal’ani tark etishdi. 1794-yilda Prussiyalik meʼmor va Oberbaudepartement boshligʻi Devid Gilli qal’aning strukturaviy tekshiruvini oʻtkazdi va undan kelajakda foydalanish yoki buzish toʻgʻrisida qaror qabul qildi^[13].

Iogann Dominicus Fiorillo 1803-yil 12-fevralda gravürlarning yana bir nashrini nashr etdi, u ham jamoatchilik qiziqishini ragʻbatlantirishni xohladi. Maks fon Schenkendorf qal’aning buzilishini tanqid qildi. Napoleon davrida armiya qal’adan kasalxona va arsenal sifatida foydalangan^[14]. Napoleon qasrga 1807 va 1812-yillarda tashrif buyurgan^[15]. Oltinchi koalitsiya urushidan keyin qal’a Prussiya tarixi va milliy ongining ramziga aylandi. 1910-yilda Flensburgdagi Murvik dengiz akademiyasi qurildi^[16].

1930-yillarning boshlarida Adolf Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi bilan natsistlar qasrdan Gitler yoshlari va nemis qizlari ligasining yillik ziyoratgohi sifatida foydalanishgan. Marienburgdagi Tevton qal’asi Gitler hukmronligi davrida qurilgan Uchinchi Reyxning orden qal’alari uchun loyiha boʻlib xizmat qildi^[17]^[18].

Ikkinchi jahon urushidan keyin

Urush tugagach, Malbork shahri va qal’a yana Polsha tarkibiga kirdi. Qal’a asosan rekonstruksiya qilingan, qayta tiklash 1959-yilda sodir boʻlgan yongʻindan keyin 1962-yildan beri davom etmoqda, bu esa koʻproq zarar keltirdi^[19]. Ikkinchi jahon urushi arafasida qayta tiklangan va jangda vayron qilinganidan soʻng, 2016-yil aprel oyida yangi restavratsiya tugallanmaguncha, u yaroqsiz holatda edi^[20]. 1961-yilda Qal’a muzeyi (Muzeum Zamkowe) tashkil etildi va 1965-yilda amber koʻrgazmasi ochildi^[21]^[22]^[23]^[24]^[25].