Kontent qismiga oʻtish

Liviya Jamahiriyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Категория:Появились в 1977 году Категория:Исчезли в 2013 году Buyuk Sotsialistik Xalq Liviya Arab Jumhuriyasi arabcha: الليبية والشعبية الاشتراكية العظمى الجماهيرية العربية Muammar Qaddafiyning Uchinchi jahon nazariyasida asoslab berilgan va Yashil kitobning birinchi qismida bayon etilgan - Jamahiriya hisoblanadi. 2011 yilda Liviyaga fuqarolar urushi va xorijiy interventsiya oqibatida Qaddafiy o'ldirilgan .

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1977-yil 2-martda Sebha shahrida sodir bo'lgan Umumiy Xalq Kongressining (GPC) navbatdan tashqari sessiyasida Liviya Respublikasi Sotsialistik Xalq Liviya Arab Jumhuriyasiga (yaʼni “omma davlati”) aylantirildi. Inqilobiy qo'mondonlik kengashi va shu bilan birga hukumat ham tarqatib yuborildi. Buning o'rniga ular M. Qaddafiy va SRCning to'rt nafar sobiq a'zosidan iborat Oliy Xalq Kongressi Bosh kotibiyatini va Sobiq vazirlarni qamrab olgan Oliy Xalq Qo'mitasini barpo etdilar. 1977 yil kuz faslida ommani xalq hokimiyatini amalga oshirishga undashga qaratilgan "inqilobiy qo'mitalar"ning tuzilishi e'lon qilindi[1]. Inqilobiy qoʻmitalar aʼzolari davlat apparati faoliyatini nazorat qilish sohasida deyarli cheksiz vakolatlarga ega boʻlib, bevosita mamlakat oliy rahbariyatiga hisobot ulashib turdilar. 1978 yilda davlat va xususiy firmalarni “xalq korxonalari”ga aylantirish kampaniyasi yo'lga qo'yildi. Endilikda ishchilar va xizmatchilar M. Qaddafiy g‘oyalariga ko‘ra “xizmatchilar emas, sheriklar” deb atala boshlanishi e'lon qilindi. 1979 yilda Qaddafiy va uning eng yaqin sheriklari "xalq hokimiyatini qurishning strategik masalalarini" hal qilish uchun barcha lavozimlardan iste'foga chiqdi. Rasmiy ravishda Qaddafiy hukumatda ishtirok etishni to'xtatdi, lekin aslida "inqilobiy rahbariyat" mamlakatning eng yuqori siyosiy organiga aylangan edi, Jamahiriyaning ichki va tashqi siyosatini ishlab chiqdi va belgiladi[2]. Qaddafiyning o‘zi “Liviya inqilobi yetakchisi” degan nom bilan atala boshlandi.

1980 yil yanvar oyida xususiy savdo to'xtatilganligi va uning o'rniga davlat va kooperativ do'konlar tizimi yo'lga qo'yilganligi e'lon qilindi. Korrupsiyaga qarshi kurashish kampaniyasi doirasida birgina 1980 yilning birinchi yarmida 2000 dan ortiq kishilar qamoqqa olindi. Shu bilan bir qatorda, chet elda Liviyaning eng ko'zga tashlangan muhojirlari - Qaddafiyning muxoliflariga qarshi urinishlar uyushtirildi[3].

Mamlakat neft ayirboshlashdan ulkan daromad olayotgan bir paytda, bu o'zgarishlarning barchasiga imkon bor edi. 1970 yildan 1981 yilgacha mamlakat yalpi ichki mahsuloti 9,625 million dollardan 18,080 million dollargacha oshib ketdi. Neft dollarlarining bunday keng miqyosda kirib kelishi Liviyani haqiqatan ham xorijdan oziq-ovqat va ishlab chiqarish tovarlari sotib olinib, islomiy adolatga muvofiq iste'molchilarga tarqatilganda ijarachi davlatga aylantirdi[4]. Biroq, 1980-yillarda neft narxining pasayishi Jamahiriya farovonligiga jiddiy ta'sir ko'rsatdi. Yuzlab qurilish loyihalari muzlatib qo'yildi, Qaddafiy o'z-o'ziga ishonish siyosatiga o'tishni e'lon qildi, lekin 1987 yilda u "Jamohiriyni qayta qurish" haqida e'lon qilishga majbur bo'ldi. Xususiy sektorning huquqlari davlat sektori bilan tenglashtirildi, davlat import-eksport kompaniyalari tugatildi, keng amnistiya e'lon qilindi. Ko‘p yillik iqtisodiy faoliyatning barcha turlari ustidan qattiq nazorat o‘rnatilgandan keyin, xususiy tashabbus qo'llab quvvatlana boshlandi, nafaqat xizmat ko‘rsatish sohasida, balki ishlab chiqarish sanoatida ham xususiy savdo do‘konlari va xususiy tadbirkorlik subyektlarini ochishga yana ruxsat berildi. Biroq, iqtisodiyotni mo''tadil liberallashtirish, kichik va o'rta biznesni qayta tiklash yo'li davlat nazorati ostida amalga oshirildi. Iqtisodiyotdagi islohotlar bilan bir vaqtda 1990 yil mart oyida Umumiy Xalq Kongressi "Inqilobiy qonuniylik Xartiyasini" qabul qildi, unga ko'ra Liviya inqilobi boshlig'i polkovnik Muammar Qaddafiyning har qanday ko'rsatmalari barcha davlat hokimiyati organlari uchun majburiy edi. Jamohiriya Qurolli Kuchlari Oliy Bosh Qo'mondoni bo'lgan Qaddafiyning kuchi hech qanday tomondan taqiqlanmagan va uning o'zi ham hech kimga hisobdor emas edi. Hech qanday rasmiy lavozimni egallamay turib, Jamohiriya rahbari barcha davlat tuzilmalariga rahbar etib tayinlandi, uning xabarisiz biron bir muhim qaror qabul qilinmadi. Mamlakatda haqiqiy hokimiyat tuzilgan va bevosita Qaddafiyga bo'ysunadigan "inqilobiy qo'mitalar" tasarrufida edi, ularning vazifasi rasmiy ravishda mavjud bo'lgan xalq qurultoylari va xalq qo'mitalari faoliyatini nazorat qilishdan iborat edi. Davlat sanoatning asosiy tarmoqlarini, birinchi navbatda, neft va gaz sanoatini, shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy turlarini, jumladan eksport-import, valyuta va moliyaviy operatsiyalarni saqlab qoldi. 1992-1993-yillarda Liviyaga qarshi sanksiyalarning tatbiq etilishi mamlakat iqtisodiyotining tiklanishiga monelik qildi va xorijiy sarmoyalarning kirib kelishiga yo'l bermadi.

G'arb bilan qarama-qarshilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1970-yillarning oxiri - 1980-yillarning boshlarida Sovet Ittifoqi Liviyani zamonaviy qurollar - tanklar, samolyotlar, havo hujumiga qarshi mudofaa tizimlari bilan ta'minladi, Tadjourada 10 MVt quvvatga ega bo'lgan tadqiqot yadroviy reaktori va T-4M bilan Yadroviy tadqiqotlar markazini (NRC, hozir REWDRC) barpo etdi. termoyadroviy o'rnatish (tokamak). Liviya tomonidan qaytarib berilmagan qarz Liviya va Rossiya o'rtasidagi keskin munosabatlarga sabab bo'lgan va 2008 yil aprel oyida Vladimir Putinning Tripoliga tashrifi chog'ida kechirilgan edi.

1986 yil 2 aprelda Trans World Airlines aviakompaniyasiga qarashli Amerika layneri bortida Gretsiya (Rim-Afina reysi) ustida portlash sodir bo'lib, to'rt AQSh fuqarosi vafot etdi. 5 aprel kuni AQSh harbiylari tez-tez kelib turadigan La Belle (G'arbiy Berlin) diskotekasida bomba portladi. Ikki amerikalik askar va Turkiyadan kelgan ofitsiant vafot etdi, 200 ga yaqin odam yaralandi. AQSh har ikkala harakat ham Liviya razvedkasi tomonidan uyushtirilganini ta'kidladi.

15-aprelga o‘tar kechasi AQSh prezidenti Ronald Reyganning amri bilan Buyuk Britaniyadagi aviabazalar va O‘rtayer dengizidagi aviatashuvchilar Amerika samolyotlari Liviya poytaxti Tripoli va Bing‘ozi shahriga hujum qilib, javob harakatini amalga oshirdi. 40 ga yaqin liviyalik, jumladan Qaddafiyning asrandi qizi nobud bo'ldi, 200 dan ortiq kishilar jarohat oldi (Qaddafiyning qizi haqiqatda tirik qolgani haqida dalillar bor)[5][6].

Bu esa yanada ayanchli voqealarga sabab bo'ldi. 1988 yilda Shotlandiya fazosidan Pan Am samolyoti portlatilgan. Taxminlarga qaraganda, bu Qaddafiyning qizining o'limi uchun qasosi bo'lgan[7]. Qaddafiyning samolyotni portlatish buyrug‘ini shaxsan o‘zi bergani 2011-yil fevralida Liviya sobiq adliya vaziri Mustafo Abdel-Jalil[8] tomonidan tasdiqlangan.

Liviyaning Fransiya bilan munosabatlari ham yengil kechmagan. 1951- yilda mustaqillikka erishganidan beri Liviya Shimoliy Afrikadagi fransuz manfaatlari yo'lida doimiy ravishda to'sqinlik qilib kelmoqda. Muammar Qaddafiy hokimiyatga kelganidan so'ng (1969), qarama-qarshilik faqat avj oldi. Liviya qo'shinlari Chad bilan jang qildilar va Marokash va Jazoirdan kelgan ekstremistlar Liviya pullariga qurollangan va o'qitilgan. 1989-yil 19-sentabrda liviyaliklar Niger osmonida bortida 170 nafar yoʻlovchisi boʻlgan fransuz aviakompaniyasining UTA laynerini portlatib yuborishi bilan ziddiyat avjiga chiqdi.

Муаммар Каддафи

1992 yil aprel oyida BMT Xavfsizlik Kengashi AQSh va Buyuk Britaniyaning iltimosi bilan Liviyaga qarshi xalqaro sanksiyalar joriy qildi.

Faqat 2003 yilda, Amerika Iroqni bosib olgandan so'ng, Muammar Qaddafiy siyosatini o'zgartirdi. U ommaviy qirgʻin qurollarini yaratishni rad etishini eʼlon qildi, xalqaro ekspertlarni mamlakatga kiritdi va Liviya ularga “daxlsizligi” eʼlon qilinganiga qaramay, terrorchilik hujumlari qurbonlari uchun tovon toʻlash masalasini hal etish istagini bildirdi. 2004 yilning yanvarida Liviya Nigerdagi hujum qurbonlarining yaqinlariga 170 million dollar to‘lashga rozi bo‘ldi.

Qaddafiyning o'g'illaridan biri rahbarlik qilgan maxsus tashkil etilgan Xalqaro xayriya uyushmalari jamg'armasi havo hujumlari qurbonlari uchun tovon to'lash masalasini hal qildi. 2004 yil avgust oyida navbat nihoyat G'arbiy Berlindagi portlashda jon bergan qurbonlarga keldi. Liviya 1986 yil 5 aprelda La Belle diskotekasidagi portlash qurbonlariga pul kompensatsiyasi to'lashga rozilik berdi. Kompensatsiyaning umumiy miqdori 35 million dollarni (28,4 million yevro) tashkil etadi. Shu bilan birga, Liviya halok bo‘lgan va yaralangan amerikaliklarning oilalariga tovon puli to‘lashdan bosh tortdi. Bundan tashqari, Liviya Qo'shma Shtatlardan Tripoli va Bing'oziga javob havo hujumi paytida aziyat ko'rgan liviyaliklarga tovon puli to'lashni talab qildi.

2004 yil oktyabr oyida Liviya xalqaro sanksiyalardan butunlay ozod qilindi. 2006 yilda Qaddafiy Afrika Qo'shma Shtatlarini yaratish bo'yicha ulkan reja bilan chiqdi[9].

Dmitriy Medvedev va Muammar Qaddafiy, 2008 yil

2008 yilning kuzida Qaddafiy neftni aholi o'rtasida qayta taqsimlash bo'yicha ulkan islohot o'tkazdi va bir qator vazirliklarni nihoyasiga yetkazdi. Qaddafiyning o'ziga ko'ra, islohot yaqin 2 yil ichida mamlakatda tartibsizliklarni keltirib chiqarishga qodir[10].

2010 yil fevral oyida Liviya va Shveysariya o'rtasidagi munosabatlar yanada murakkablashdi[11].

Qo'zg'olon

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Liviyaning yangi bayrog'i va Qaddafiyning jasadi tasvirlangan qo'g'irchoq

2011 yil 17 fevralda Tunis va Misrdagi inqiloblar ta'sirida Liviyada "G'azab kuni" bo'lib o'tdi - hukumatga qarshi namoyishlar[12], politsiya tomonidan bostirildi. Bu kun Qaddafiy hokimiyatining tarafdorlari va muxoliflari o'rtasida fuqarolar urushiga aylangan ommaviy tartibsizliklarning boshlanishi edi.

2011-yil 19-martda G‘arbiy koalitsiya davlatlari (Fransiya[13], Buyuk Britaniya, Ispaniya, Daniya, Norvegiya, Kanada, Qatar, Italiya, Germaniya) tomonidan Liviyani bombardimon qilish boshlandi. Operatsiya kod nomi: Odyssey, Tong.

2011-yil 20-oktabrda Qaddafiy qo‘shinlarining so‘nggi tayanchi Sirt olindi. Muammar Qaddafiy va uning o‘g‘li Muttazim shaharga hujum paytida o‘ldirilgan, so‘ngra savdo markazining sovuq do‘konida ommaga namoyish etilgan. 23 oktabr kuni yangi hokimiyat Liviya ozod qilinganini e'lon qildi.

  1. ↑ Новейшая история стран Азии и Африки. XX век: в 3 ч. / Под ред. А. М. Родригеса. — М.: Владос, 2001. Ч. 3. 193.
  2. ↑ История Востока: в 6 т. / гл. ред. Р. Б. Рыбаков (пред.) и др.; Ин-т востоковедения РАН. — М.: Восточная литература, 2008. Т. 6. С. 130.
  3. ↑ История Востока: в 6 т. / гл. ред. Р. Б. Рыбаков (пред.) и др.; Ин-т востоковедения РАН. — М.: Восточная литература, 2008. Т. 6. С. 131.
  4. ↑ История Востока: в 6 т. / гл. ред. Р. Б. Рыбаков (пред.) и др.; Ин-т востоковедения РАН. — М.: Восточная литература, 2008. Т. 6. С. 130—131.
  5. ↑ Р. И. А. Новости. „Дочь Каддафи не погибла при бомбежке в 1986 году, уверены мятежники“ (ru). РИА Новости (31-avgust). Qaraldi: 2022-yil 19-oktyabr.
  6. ↑ „Погибшая 25 лет назад дочь Каддафи оказалась жива“ (ru). Life.ru (2011-yil 26-avgust). Qaraldi: 2022-yil 19-oktyabr.
  7. ↑ „Сделки и правосудие " Новости Казахстана, все последние новости России и новости мира, новость дня“. 2014-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 6-avgust.
  8. ↑ „В трагедии над Локерби виновен лично Каддафи — Новости — Общество — Голос России“. 2012-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 6-avgust.
  9. ↑ „Глава Ливии хочет создать Соединённые Штаты Африки“. 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 26-aprel.
  10. ↑ „Муарам Каддафи: Решение о прямом распределении нефтяных доходов среди населения Ливии не подлежит обсуждению“. 2013-yil 25-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 6-avgust.
  11. ↑ „Каддафи объявил джихад Швейцарии“. 2013-yil 2-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 6-avgust.
  12. ↑ Ливийцы требуют отставки КадаффиAndoza:Недоступная ссылка//Metro International,17.02.2011 г.
  13. ↑ „ВВС Франции нанесли первый удар по ливийской военной технике | Ливия | РИА Новости“. 2011-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 6-avgust. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Liviya_Jamahiriyasi&oldid=5192581" dan olindi