Jump to content

Ўлим жазоси

Edit links
From Vikipediya
Cесаре Беccариа, Деи делитти э делле пене
  О'лим жазоси ё'қ
  фақат ҳарбий ҳолат даврида
  То'хтатилди
  О'лим жазоси бор

Ўлим жазоси — суд томонидан қотиллик деб аталадиган  амалдаги ёки тахмин қилинган жиноят учун жазо сифатида шахсни қасддан ўлдириш бўйича давлат томонидан тасдиқланган олий жиноий жазо чораси. Жиноятчини шундай тарзда жазолашни буюрган ҳукм ўлим ҳукми, ҳукмни бажариш ҳаракати эса қатл деб номланади.

Ўлим жазоси билан жазоланадиган жиноятларга одатда қотиллик, оммавий қотиллик, зўрлашнинг оғирлаштирилган ҳолатлари (кўпинча болаларни ўз ичига олади) каби шахсга қарши оғир жиноятлар; жинсий зўравонлик, терроризм, самолётларни ўғирлаш, уруш жиноятлари, инсониятга қарши жиноятлар ва геноцид, шунингдек, давлат тўнтаришига уриниш, давлатга хиёнат каби давлатга қарши жиноятлар; жосуслик, фитна ва қароқчилик кабиларни ўз ичига олади. Бундан ташқари, айрим ҳолларда, гиёҳванд моддалар савдоси ва гиёҳванд моддаларни сақлашдан ташқари, такроран жиноят содир этиш, оғирлаштирилган талончилик ва одам ўғирлаш каби жиноятлар ҳам жиддий жиноят ҳисобланади.

Жазонинг фавқулодда тури сифатида фақат алоҳида оғир, инсон ҳаётига қасд қиладиган жиноятлар учун белгиланиши мумкин.

Шўролар даврида суд ҳукми ва маъмурий тузилмаларнинг қарорлари, ҳатто „олий раҳбариятнинг розилиги“ билан аксилинқилобий фаолиятлари учун 800 мингга яқин ҳур фикрли айбсиз одамлар отиб ташланган эди.

Этимологик нуқтаи назардан, капитал атамаси (лотинча капиталис орқали cапут, „бош“ сўзидан олинган)[1] бошни танадан жудо қилиш йўли билан қатл қилишни англатади, аммо қатл қилиш кўплаб усуллар билан амалга оширилади. Жумладан, осиб қўйиш, отиш, ўлимга олиб келадиган инексия, тошбўрон қилиш, электр токи уриши ва заҳарли газдан фойдаланиш.

Ўлим жазоси ҳозирда 58 мамлакатда бекор қилинган, 31 давлат қонунида кўзда тутилган бўлсада, кейинги 15 йил давомида уларнинг аксариятида ҳеч ким бу жазога ҳукм қилинмаган. Ўлим жазоси 77 мамлакатда, шу жумладан, Хитой, Эрон, Саудия Арабистони, Япония ва АҚШнинг 38 штатида қўлланмоқда. Покистон, Конго, Нигерия ва Яманда вояга етмаганлар ҳам Ўлим жазосига ҳукм этилиши мумкин.

Тарихи

[edit | edit source]

Жиноятчилар ва диссидентларни қатл этиш деярли барча жамиятлар томонидан Ерда сивилизациялар пайдо бўлганидан бери қўлланган[2]. Ўн тўққизинчи асрга қадар яъни қамоқхона тизимлари ривожланмагунча жиноятчиларни тийиб туриш ва жиноятчиликни олдини олишнинг муқобил бир тизизми йўқ эди. Ўрта асрлар даврида қатлларнинг ўзи кўпинча қатл ғилдираги (Кетрин ғилдираги деб ҳам аталади, ғилдирак ёрдамида суякларни синдириш), арралаш, осиш, тортиш ва танани тўртга бўлиб юбориш, терини шилиш, узоқ вақт давомида танани кесиш амалиёти, тириклай қайнатиш, қозиққа ўтқизиш, болға ёрдамида бошга жароҳат етказиш, тўпга тутиш, кўп миқдорда нажас ёки бошқа ифлос сувни юттириш каби шафқациз ва оғриқли усуллар билан қийноқларни ўз ичига олган.

Аксарият тарихий маълумотлар ва турли ибтидоий қабила амалиётлари ўлим жазоси уларнинг адлия тизимининг бир қисми бўлганлигини кўрсатади. Қоидабузарлик учун умумий жазолар одатда жиноятчи томонидан қон пули тўлаш, жисмоний оғриқ етказиш, сургун ва қатл қилишни ўз ичига олади.

Оилалар ёки қабилалар ўртасидаги муносабатлар муваффақияцизликка учраган ёки ҳакамлик тизими мавжуд бўлмаганда қон адовати ёки қасос пайдо бўлади. Адолатнинг бу шакли давлат ёки диний таълимотлар пайдо бўлишидан олдин ҳам кенг тарқалган эди. Бу жиноят, ер низолари ёки ор-номус масаласидан келиб чиқиши мумкин. „Қасос олиш ҳаракатлари ижтимоий жамоанинг ўзини ҳимоя қилиш қобилиятини намоён этади ва душманларга (шунингдек, потенсиал иттифоқчиларга) мулк, ҳуқуқ ёки шахсга етказилган зарар жазосиз қолмаслигини кўрсатади“[3].

Қадимги Юнонистон

[edit | edit source]
Суқратнинг ўлими (1787), Ню-Ёркдаги Метрополитан санъат музейидан.

Протагор (унинг фикри Платон томонидан билдирилган) қасос тамойилини танқид қилади, чунки зарар етказилганидан кейин уни ҳеч қандай ҳаракат билан бекор қилиб бўлмайди. Шундай қилиб, агар ўлим жазоси жамият томонидан қўлланиши керак бўлса, у фақат иккинчи жиноятни олдини олиш ёки ундан воз кечиш учундир[4]. „Шунинг учун Протагор биладиган ягона ҳуқуқ бу инсон ҳуқуқидир, у суверен жамоа томонидан ўрнатилган ва тасдиқланган, ўзини ижобий ёки давлатнинг амалдаги қонуни билан белгилайди. Аслида, у ўз кафолатини ўлим жазосида топади. Ҳурмат қилмайдиганларнинг ҳаммасига таҳдид солади“[5][6]

Платон, ўз навбатида, ўлим жазосини покланиш воситаси сифатида кўрди, чунки жиноятлар „ифлосланиш“дир. Шундай қилиб, қонунларда у тасодифан одамнинг ўлимига сабаб бўлган ҳайвонни ёки обектни йўқ қилишни зарур деб ҳисоблайди. Шундай қилиб, қотиллик руҳнинг касаллиги бўлиб, уни иложи борича қайта тарбиялаш керак ва агар реабилитация имкони бўлмаса, охирги чора сифатида ўлимга ҳукм қилиш керак[7].

Аристотелнинг фикрича, ирода эркинлиги инсонга тегишли бўлса, фуқаро ўз ҳаракатлари учун жавобгардир. Агар жиноят содир этилган бўлса, судя унинг ўрнини қоплаш орқали жиноятни бекор қилишга имкон берадиган жазони белгилаши керак[8].

Бу фалсафа бир томондан жамиятни ҳимоя қилишга, иккинчи томондан содир этилган жиноят оқибатларини бартараф этишга қаратилган. У ХВИИ асргача, яъни ўлим жазосини бекор қилиш ҳақидаги илк мулоҳазалар пайдо бўлган вақтгача Ғарб жиноий қонунчилигини илҳомлантириб келган[9].

Қадимги Рим

[edit | edit source]
Хочга михланиш. Қадимги Рим.

Қадимги Римда Рим фуқароларига нисбатан ўлим жазосини қўллаш ғайриоддий ва истисно ҳисобланган. Улар жиноят ва жиноятчига қараб, хусусий ёки оммавий танбеҳдан тортиб сургунга қадар, жумладан, унинг мол-мулкини мусодара қилиш, қийноқлар ёки ҳатто қамоқхона ва охирги чора сифатида ўлимга қадар бўлган муқобил жазоларни афзал кўрганлар.

Рим Сенатида Катилина даврида ҳокимиятни эгаллашга уринган иттифоқчилари тақдирини ҳал қилиш учун тарихий мунозара, кейин овоз бериш бўлиб ўтган. Кейин Рим консули Сенат қарори билан фитначиларни ҳукмсиз ўлдириш (Сенатус cонсултум ултимум) тарафдори бўлди. Бу кўпчилик сенаторлар томонидан қўллаб-қувватланди. Қатл қилинишига қарши бўлган озчилик овозлари орасида энг диққатга сазовори Юлий Сезар овози эди[10].

Хитой

[edit | edit source]

Гарчи ҳозирги кунда Хитой Халқ Республикасида ҳар йили кўпчилик қатл қилинса-да[11], Тан сулоласи даврида (618-907) ўлим жазоси бекор қилинган вақт ҳам бўлган[12]. Бу 747-йилда Тан императори Сюан Сзун (712-756-йилларда ҳукмронлик қилган) томонидан қабул қилинган. Ўлим жазосини бекор қилганда, Сюан Сзун ўз мансабдор шахсларига белгиланган жазо ижроси бўлган жиноятларда айбдор деб топилган шахсларга ҳукм чиқаришда ўхшашлик бўйича энг яқин бошқа бир жазога мурожаат қилишни буюрди. Шундай қилиб, жиноятнинг оғирлигига қараб, қалин таёқ билан қаттиқ қамчилаш ёки олис Лингнан вилоятига сургун қилиш жазоси ўлим жазоси ўрнини босган. Бироқ, ўлим жазоси фақат 12 йил ўтгач, 759-йилда Ан Лушан қўзғолонига жавобан тикланди[13].  Бу вақтда Тан сулоласида фақат император жиноятчиларни қатл қилишга ҳукм қилиш ҳуқуқига эга эди. Сюан Сзун даврида ўлим жазоси нисбатан кам бўлган, 730-йилда атиги 24 та, 736-йилда эса 58 та қатл амалга оширилган.

Тан сулоласида қатл қилишнинг энг кенг тарқалган усуллари бўғиш ва бошини кесиш эди. Бўғиш — одамни ўғирлаб кетиш ва уни қулликка сотиш ва қабрни таҳқирлашда тобут очиш учун белгиланган ҳукм бўлган. Бошини кесиш давлатга хиёнат ва фитна каби жиддийроқ жиноятлар учун белгиланган қатл усули эди. Катта ноқулайликларга қарамай, тан хитойликларининг кўпчилиги танани ота-онадан совға деб билган анъанавий хитой эътиқоди натижасида бошини кесишдан кўра бўғиб қўйишни афзал кўрганлар.

Танг сулоласида ўлим жазосининг баъзи бошқа шакллари қўлланган: қўпол коррупция ҳолатларида кенг тарқалган бўлган қалин таёқ билан ўлимга қамчилаш ва иккинчиси — кесиш бўлиб, маҳкумнинг белини ем пичоғи билан иккига бўлиб, кейин қон кетиши учун шу ҳолатда қолдиришган[14]. Линг Чи (секин тилимлаш) ёки кесиш орқали ўлим деб аталадиган кейинги қатл шакли Тан сулоласи тугаганидан (тахминан 900-йилдан) 1905-йилда жазонинг тугатилишигача ишлатилган.

Бешинчи ва ундан юқори даражали вазир ўлимга ҳукм қилинганида, император унга қатл ўрнига ўз жонига қасд қилишига рухсат берувчи махсус рухсат бериши мумкин эди.

Тан сулоласи давридаги деярли барча қатллар аҳолини огоҳлантириш сифатида омма олдида амалга оширилган. Қатл қилинганларнинг бошлари устунлар ёки найзаларга санчиб қўйилган. Маҳаллий ҳокимият ҳукмдорининг бошини жудо қилинганда, унинг боши қутига солинган ва шахсини ва қатл қилинганлигини тасдиқловчи ҳужжат сифатида пойтахтга юборилган[15]

Ўрта асрлар даври

[edit | edit source]
Синдирувчи ғилдирак ўрта асрлардан бошлаб 19-асрга қадар ишлатилган.

Ўрта асрларда Европада замонавий қамоқхона тизимлари пайдо бўлгунга ўлим жазоси ҳатто кичик жиноятлар учун ҳам жазонинг умумлаштирилган шакли сифатида ишлатилган[16]. Дастлаб Европада жодугарлик билан боғлиқ ваҳима бутун Европани ва кейинчалик Шимолий Америкадаги Европа колонияларини қамраб олди. Бу даврда ёвуз шайтоний жодугарлар христиан оламига уюшган таҳдид сифатида фаолият юритаётгани ҳақидаги даъволар кенг тарқалган эди. Натижада, ўн минглаб аёллар жодугарлик учун жиноий жавобгарликка тортилди ва ХВ ХВИИИ асрлар оралиғида) жодугарлар синовлари орқали қатл этилди.

Ўлим жазоси, шунингдек, содомия каби жинсий жиноятларда ҳам қўлланган. Халифа Абу Бакр бу жиноят учун айбдорни тириклайин ёқишни тавсия қилган кўринади[17]. Али ибн Абу Толиб эса тошбўрон қилиб ўлимга буйруқ бергани айтилади. Содомия туфайли халифаликда гуноҳкор шаҳардаги энг баланд бинонинг тепасидан боши билан улоқтирилган. Ибн Аббос қолдирган маълумотларига кўра, жиноятга жазо тошбўрон қилиш билан давом этган[18]. Бошқа ўрта аср мусулмон етакчилари, масалан Бағдоддаги Аббосий халифаларини (асосан ал-Муътадид) ўз жазоларида кўпинча шафқациз бўлган деб таъкидлайди[19]. Англияда, 1533-йилги Буггерй қонуни содомия учун жазо сифатида осишни назарда тутган. Жеймс Пратт ва Жон Смит 1835-йилда содомия учун қатл этилган охирги икки инглиз эди[20]. ХИХ аср давомида АҚШ штатлари ўзларининг содомия қонунларидан ўлим жазосини олиб ташладилар. Жанубий Каролина эса 1873-йилда бу жиноят туфайли ўлим жазосини қилган[21].

Немис деҳқонлари уруши даврида деҳқонлар раҳбари Якоб Рорбахнинг ёқиб юборилиши.

ХХ аср

[edit | edit source]
Мексикада отиб ўлдириш. 1916-йил

Фашистлар Германиясида ўлим жазосининг уч тури мавжуд бўлган: осиш, бошини кесиш ва отиб ўлдириш[22]. Шунингдек, замонавий ҳарбий ташкилотлар ўлим жазосини ҳарбий интизомни сақлаш воситаси сифатида қўллаган. Илгари қўрқоқлик, қочқинлик, бўйсунмаслик, душман ҳужуми натижасида қочиш ва буйруғига бўйсунмаслик кўпинча ўлим билан жазоланадиган жиноятлар бўлган.

Фашистлар томонидан босиб олинган Полшада бир немис полициячининг ўлдирилиши учун қасос сифатида 50 нафар поляк Станджеричт томонидан судланган ва ўлимга ҳукм қилинган. 1944-йил

Турли авторитар давлатлар, масалан, фашистик ёки коммунистик ҳукуматларга эга бўлганлар, ўлим жазосини сиёсий зулмнинг кучли воситаси сифатида ишлатган[23].  Иосиф Сталиннинг тозалаш ишларини ўрганган етакчи эксперт Роберт Cонқуэстнинг сўзларига кўра, 1937-1938-йиллардаги Буюк тозалаш пайтида бир миллиондан ортиқ совет фуқаролари қатл этилган, уларнинг деярли барчаси бошнинг орқа қисмидан ўқ билан отилган[24][25]. Мао Сзедун Хитойда маданий инқилоб (1966-1976) даврида „800 000“ одам қатл этилганини очиқчасига айтган. Қисман бундай ҳаддан ташқари ҳолатларга жавоб сифатида фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотлари инсон ҳуқуқлари консепсиясига ва ўлим жазосини бекор қилишга кўпроқ эътибор бера бошладилар.

Жиноий ҳуқуқбузарликлар

[edit | edit source]

Оддий жиноят қонунчилигида мустаҳкамланган ўлим жазоси асосан қотиллик учун қўлланади. Баъзи мамлакатларда баъзи бевосита ва билвосита жиноятлар ҳам ўлим билан жазоланади:

Ўлим жазоси билан жазоланадиган иқтисодий жиноятлар қуйидагилардир:

  • Коррупсия (Хитой, Эрон)
  • Алкогол маҳсулотларини ноқонуний ишлаб чиқариш ва сотиш (Ҳиндистон).

Баъзи ислом давлатларида қуйидаги жиноятлар жиноий ҳуқуқбузарлик ҳисобланади:

Кўпгина мамлакатлар ҳарбий ҳолатига кўра, қуйидаги жиноятларни ўлим билан жазолайди:

Давлатлар рўйхати

[edit | edit source]
Давлат Бекор қилиш Қонун билан тақиқлаш Сўнгги ижро
Албания байроғи Албания 2000 2007 1995
Андорра байроғи Андорра 1990 1990 1943
Ангола байроғи Ангола 1992 1992 1977
Экваториал Гвинея байроғи Экваториал Гвинея 2022 ничт 2014
Аргентина байроғи Аргентина 1984 2008 1916
Арманистон 2003 2003 1992
Озарбайжон байроғи Озарбайжон 1998 1998 1992
Австралия байроғи Австралия 1984 1985 1967
Белгия байроғи Белгия 1996 1996 1950
Бенин байроғи Бенин 2012 2016 1987
Бутан байроғи Бутан 2004 2004 1974
Босния ва Герзеговина байроғи Босния ва Герцоговина 1997 2001 Йўқ
Болгария байроғи Болгария 1998 1998 1989
Бурунди байроғи Бурунди 2009 2009 2000
Боливия байроғи Боливия 1997 2009 1974
Кук Ороллари байроғи Кук Ороллари 2007 2007 Йўқ
Коста Рика байроғи Коста Рика 1882 1882 1859
Дания байроғи Дания 1933 1978 1950
Олмония байроғи Олмония 1949 (ГФР)
1956 (Саарланд)
1987 (ГДР)		 1949 1949 (Wüрттемберг-Ҳоҳензоллерн),
1981 (ГДР)
Доминика Республикаси байроғи Доминикан Республикаси 1966 1966 1966
Жибути байроғи Жибути 1995 1995 Йўқ
Эквадор байроғи Эквадор 1906 1906 1884
Кот д'Ивуар байроғи Кот-д'Ивуар 2000 2000 Йўқ
Эстония байроғи Эстония 1998 1998 1991
Эсwатини байроғи Эсватини 2017 2017 1983
Финландия байроғи Финландия 1949 1972 1944
Франсия байроғи Франсия 1981 1981 1977
Фижи байроғи Фижи 1979 2015 Йўқ
Габон байроғи Габон 2010 2010 1981
Грузия байроғи Грузия 1997 1997 1995
Гвинея байроғи Гвинея 2016 2017 2001
Юнонистон байроғи Греция 1993 2004 1972
Гвинея-Бисау байроғи Гвинея-Бисау 1993 1993 1986
Гаити байроғи Гаити 1987 1987 1972
Ҳондурас байроғи Гондурас 1956 1956 1940
Ирландия байроғи Ирландия 1990 1990 1954
Исландия байроғи Исландия 1928 1928 1830
Италия байроғи Италия 1947 1994 1947
Камбоджа байроғи Камбоджа 1989 1989 1989
Канада байроғи Канада 1976 1998 1962
Кабо-Верде байроғи Кабо-Верде 1981 1981 1835
Қозоғистон байроғи Қозоғистон 2007 2021 2003
Қирғизистон байроғи Қирғизистон 2007 2007 Йўқ
Кирибати байроғи Кирибати 1979 1979 Йўқ
Конго Демократик Республикаси байроғи Конго Республикаси 2015 2015 1982
Колумбия байроғи Колумбия 1910 1910 1909
Хорватия байроғи Хорватия 1990 1990 1973
Латвия байроғи Латвия 1999 2012 1996
 Лихтенштейн 1987 1987 1785
Литва байроғи Литва 1998 1998 1995
Люксембург байроғи Люксембург 1979 1979 1949
Мадагаскар байроғи Мадагаскар 2014 2015 1958
Малави байроғи Малави 2021 ничт 1992
Малта байроғи Малта 1971 2000 1943
Маршалл Ороллари байроғи Маршалл Ороллари 1986 1986 Йўқ
Мавриция байроғи Маврикий 1995 1995 1987
Мексика байроғи Мексика 1976 2005 1961
Микронезия байроғи Микронезия 1986 1986 кеине
Молдова байроғи Молдова 1995 1995 1985
Монако байроғи Монако 1962 1962 1847
Монтенегро байроғи Черногория 2002 2002 1992
Моғулистон байроғи Монголия 2016 2016 2008
Мозамбик байроғи Мозамбик 1990 1990 1986
Намибия байроғи Намибия 1990 1990 1988
Науру байроғи Науру 2016 2016 Йўқ
Непал байроғи Непал 1990 1997 1979
Янги Зеландия байроғи Янги Зеландия 1961 1989 1957
Никарагуа байроғи Никарагуа 1979 1979 1930
Нидерландлар байроғи Нидерландия 1870 1982 1952
Ниуэ байроғи Ниуэ 2004 2004 Йўқ
Македония байроғи Шимолий Македония 1991 1991 1988
Норвегия байроғи Норвегия 1905 1979 1948
Австрия байроғи Австрия 1950 1968 1950
Шарқий Тимор байроғи Шарқий Тимор 1999 1999 Йўқ
Палау байроғи Палау 1994 1994 Йўқ
Панама байроғи Панама 1922 1922 1903
Папуа Янги Гвинея байроғи Папуа Янги Гвинея 2022 1954 1954
Парагвай байроғи Парагвай 1992 1992 1928
Филиппин байроғи Филиппин 2006, 1987-1993 2006 2000
Полша байроғи Полша 1997 1997 1988
Португалия байроғи Португалия 1867 1976 1846
Руанда байроғи Руанда 2007 2007 1998
Руминия байроғи Руминия 1990 1990 1989
Соломон Ороллари байроғи Соломон Ороллари 1966 1978 Йўқ
Замбия байроғи Замбия 2022 2022 1997
Самоа байроғи Самоа 2004 2004 Йўқ
Сан Марино байроғи Сан Марино 1848 1865 1468
Сан Томе ва Принсипи байроғи Сан Томе ва Принсипи 1990 1990 Йўқ
Швеция байроғи Швеция 1921 1972 1910
Швейцария байроғи Швейсария 1942 1992 1944
Сенегал байроғи Сенегал 2004 2004 1967
Сербия байроғи Сербия 2002 1995 1992
Сейшелл ороллари байроғи Сейшелл ороллари 1993 1993 Йўқ
Серра Леоне байроғи Серра Леоне 2021 ничт 1998
Словакия байроғи Словакия 1990 1990 1989
Словения байроғи Словения 1989 1989 1959
Испания байроғи Испания 1978 1995 1975
Жанубий Африка байроғи Жанубий Африка Республикаси 1995 1997 1991
Суринам байроғи Суринам 2015 2015 1982
Того байроғи Того 2009 2009 1978
Чад байроғи Чад 2020 ничт 2015
Чехия байроғи Чехия 1990 1990 1989
Туркия байроғи Туркия 2002 2004 1984
Туркманистон байроғи Туркманистон 1999 1999 1997
Тувалу байроғи Тувалу 1978 1978 Йўқ
Украина байроғи Украина 1999 1999 1997
Венгрия байроғи Венгрия 1990 1990 1989
Уругвай байроғи Уругвай 1907 1907 1905
Ўзбекистон байроғи Ўзбекистон 2008 2008 2005
Вануату байроғи Вануату 1980 1980 Йўқ
Ватикан шаҳри байроғи Ватикан 1969 1969 Йўқ
Венесуэла байроғи Венесуэла 1863 1863 Кўрсатилмаган
Буюк Британия байроғи Бирлашган Қироллик 1973 1998 1964
Марказий Африка Республикаси байроғи Марказий Африка Республикаси 2022 ничт 1981
Кипр байроғи Кипр 1983 2002 1962
Бразилия байроғи Бразилия 1891 1945 1876
Буркина Фасо байроғи Буркина Фасо 2018 1988
Чили байроғи Чили 2001 1985
Салвадор байроғи Салвадор 1983 1973
Исроил байроғи Исроил 1954 1962
Перу байроғи Перу 1979 1979
Гватемала байроғи Гватемала 2017 2000
Жазоир байроғи Жазоир Мавжуд ничт 1993
Бруней байроғи Бруней Мавжуд ничт 1957
Эритрея байроғи Эритрея Мавжуд ничт 1989
Гана байроғи Гана Мавжуд ничт 1993
Гренада байроғи Гренада Мавжуд ничт 1978
Камерун байроғи Камерун Мавжуд ничт 1997
Кения байроғи Кения Мавжуд ничт 1987
Лаос байроғи Лаос Мавжуд ничт 1989
Либерия байроғи Либерия Мавжуд ничт 2000
Малайзия байроғи Малайзия Мавжуд ничт 2017
Малдивалар байроғи Малдив Мавжуд ничт 1952
Мали байроғи Мали Мавжуд ничт 1980
Марокаш байроғи Марокаш Мавжуд ничт 1993
Мавритания байроғи Мавритания Мавжуд ничт 1987
Нигер байроғи Нигер Мавжуд ничт 1976
Россия байроғи Россия Мавжуд ничт 1996
Зимбабве байроғи Зимбабве Мавжуд ничт 2003
Шри Ланка байроғи Шри Ланка Мавжуд ничт 1976
Жанубий Корея байроғи Корея Республикаси Мавжуд ничт 1997
Тожикистон байроғи Тожикистон Мавжуд ничт 2004
Танзания байроғи Танзания Мавжуд ничт 1995
Тонга байроғи Тонга Мавжуд ничт 1982
Тунис байроғи Тунис Мавжуд ничт 1991
Афғонистон байроғи Афғонистон Мавжуд ничт 2021
Миср байроғи Миср Мавжуд ничт 2022
Антигуа ва Барбуда байроғи Антигуа ва Барбуда Мавжуд ничт 1991
Эфиопия байроғи Эфиопия Мавжуд ничт 2007
Багамалар байроғи Багам ороллари Мавжуд ничт 2000
Баҳрайн байроғи Баҳрайн Мавжуд ничт 2019
Бангладеш байроғи Бангладеш Мавжуд ничт 2022
Барбадос байроғи Барбадос Мавжуд ничт 1984
Белиз байроғи Белиз Мавжуд ничт 1985
Боцвана байроғи Боцвана Мавжуд ничт 2021
Хитой байроғи Хитой Мавжуд ничт 2022
Тайван байроғи Тайван Мавжуд ничт 2020
Доминика байроғи Доминика Мавжуд ничт 1986
Гамбия байроғи Гамбия Мавжуд ничт 2012
Гаяна байроғи Гаяна Мавжуд ничт 1997
Ҳиндистон байроғи Ҳиндистон Мавжуд ничт 2020
Индонезия байроғи Индонезия Мавжуд ничт 2016
Ироқ байроғи Ироқ Мавжуд ничт 2022
Эрон байроғи Эрон Мавжуд ничт 2022
Жамаика байроғи Ямайка Мавжуд ничт 1988
Япония байроғи Япония Мавжуд ничт 2022
Яман байроғи Яман Мавжуд ничт 2021
Иордания байроғи Иордания Мавжуд ничт 2017
Бурма байроғи Мянма Мавжуд ничт 2022
Қатар байроғи Қатар Мавжуд ничт 2020
Коморос байроғи Комор ороллари Мавжуд ничт 1997
Конго Демократик Республикаси байроғи Конго ДР Мавжуд ничт 2003
Куба байроғи Куба Мавжуд ничт 2003
Қувайт байроғи Қувайт Мавжуд ничт 2017
Лесото байроғи Лесото Мавжуд ничт 1984
Ливан байроғи Ливан Мавжуд ничт 2004
Ливия байроғи Ливия Мавжуд ничт 2010
Нигерия байроғи Нигерия Мавжуд ничт 2016
Шимолий Корея байроғи КХДР Мавжуд ничт 2022
Оман байроғи Уммон Мавжуд ничт 2020
Покистон байроғи Покистон Мавжуд ничт 2019
Фаластин байроғи Фаластин Мавжуд ничт 2017
Саудия Арабистони байроғи Саудия Арабистони Мавжуд ничт 2022
Сингапур байроғи Сингапур Мавжуд ничт 2023
Сомалия байроғи Сомали Мавжуд ничт 2022
Саинт Китц ва Невис байроғи Сент Китц ва Невис Мавжуд ничт 2008
Саинт Луcиа байроғи Сент Лусия Мавжуд ничт 1995
Саинт Винcент ва Гренадинлар байроғи Сент Винсент ва Гренадинлар Мавжуд ничт 1995
Судан байроғи Судан Мавжуд ничт 2021
Жанубий Судан байроғи Жанубий Судан Мавжуд ничт 2022
Сурия байроғи Сурия Мавжуд ничт 2022
Таиланд байроғи Таиланд Мавжуд ничт 2018
Тринидад ва Тобаго байроғи Тринидад ва Тобаго Мавжуд ничт 1999
Уганда байроғи Уганда Мавжуд ничт 2003
БАА байроғи Бирлашган Араб Амирликлари Мавжуд ничт 2017
АҚСҲ байроғи АҚШ
 Мавжуд ничт 2022
Ветнам байроғи Ветнам Мавжуд ничт 2021
Белоруссия байроғи Беларус
Мавжуд ничт 2021

Инсониятга қарши жиноятлар

[edit | edit source]

Геноцид

[edit | edit source]

Геноцид каби инсониятга қарши жиноятлар, одатда, ўлим жазоси сақланиб қолган мамлакатларда ўлим билан жазоланади[26]. Бундай жиноятлар учун ўлим жазоси 1946-йилдаги Нюрнберг ва 1948-йилдаги Токиодаги суд жараёнларида чиқарилган ва амалга оширилган, аммо ҳозирги Халқаро жиноий суд ўлим жазосини қўлламайди. Халқаро жиноий суд берадиган максимал жазо умрбод қамоқ жазосидир[27].

Қотиллик

[edit | edit source]

Кўпгина мамлакатларда қасддан одам ўлдириш ўлим жазоси билан жазоланади, лекин одатда қонун ёки суд прецедентлари томонидан талаб қилинадиган оғирлаштирувчи омил бўлса, бу жазони қўллаш мумкин.

Баъзи давлатлар, шу жумладан Сингапур ва Малайзия, қотиллик учун ўлим жазосини мажбурий қилиб қўйган. 2018-йил октабр ойида Малайзия ҳукумати ўлим жазосини бекор қилувчи янги қонун қабул қилинмагунча барча қатлларга мораторий жорий қилди[28][29][30]. 2023-йил апрел ойида Малайзияда мажбурий ўлим жазосини бекор қилувчи қонун қабул қилинди. Ўлим жазоси сақланиб қолинади, аммо судлар уни бошқа жазолар, жумладан, қамчилаш ва 30-40 йил қамоқ жазоси билан алмаштириш ҳуқуқига эга[31].

Гиёҳванд моддалар савдоси

[edit | edit source]

2018-йилда камида 35 мамлакатда гиёҳванд моддалар савдоси, гиёҳванд моддаларни сақлаш ва шунга ўхшаш жиноятлар учун ўлим жазоси сақланиб қолган[32]‘. Одамлар мунтазам равишда Хитой, Индонезия, Эрон, Малайзия, Саудия Арабистони, Сингапур ва Ветнамда гиёҳванд моддалар билан боғлиқ жиноятлар учун ўлимга ҳукм қилинган ва қатл этилган. Бошқа мамлакатлар рамзий мақсадларда ўлим жазосини сақлаб қолганлар.

Сингапур ва Малайзияда гиёҳванд моддалар савдоси учун ўлим жазоси мажбурий эди. 2013-йилдан бери Сингапурда жавобгарлик камайганлиги (масалан, катта депрессив касаллик) ёки гиёҳвандлик воситаларини етказиб берувчи сифатида фаолият юритганлиги сертификатланган ва гиёҳванд моддалар билан боғлиқ фаолиятга қарши курашда ҳукуматга ёрдам берган шахслар жиноятчи билан бирга ўлим ўрнига умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинишини қарор қилди[33]. 2023-йил апрел ойида Малайзияда мажбурий ўлим жазосини бекор қилувчи қонун қабул қилинди.

Ўлим жазоси усуллари

[edit | edit source]
Қизил гвардия маҳбуслари 1918-йил Финландия фуқаролар уруши пайтида Шимолий Савониянинг Варкаус шаҳрида оқ гвардия томонидан қатл қилинмоқда

Турли мамлакатлар томонидан қуйидаги ижро усуллари қўлланган[34][35][36][37][38]:

  • Осиш (Афғонистон, Эрон, Ироқ, Япония, Жанубий Корея, Малайзия, Нигерия, Судан, Покистон, Фаластин, Исроил, Яман, Миср, Ҳиндистон, Мянма, Сингапур, Шри-Ланка, Сурия, БАА, Зимбабве, Малави, Либерия)
  • Отиш (Хитой, Тайван, Ветнам, Беларусия, Эфиопия, Нигерия, Сомали, Шимолий Корея, Индонезия, БАА, Саудия Арабистони, Баҳрайн, Қатар, Яман ва АҚШнинг Оклахома ҳамда Юта штатларида).
  • Ўлимга олиб келадиган инексия (АҚШ, Гватемала, Таиланд, Хитой, Ветнам)
  • Бошни танадан жудо қилиш (Саудия Арабистони)
  • Тошбўрон қилиш (Нигерия, Судан)
  • Электр токи уриши ва газ билан заҳарлаш (АҚШнинг баъзи штатларида, лекин маҳбус буни талаб қилса ёки ўлдирадиган инексия мавжуд бўлмаса)
  • Инерт газ асфиксияси (АҚШнинг баъзи штатлари, Оклахома, Миссисипи, Алабама)

Турли мамлакатлардаги вазиятлар

[edit | edit source]

Буюк Британия

[edit | edit source]

Ўрта асрларда Англияда маҳбуслар энг кичик ўғриликлар учун ҳам дорда осилган. Биргина Лондоннинг Тайберн туманида (камбағаллар қатл қилинадиган жой) Эдвард ВИ даврида ҳар йили ўртача 560 киши қатл қилинган. Армия ва денгиз флотида интизомий ҳуқуқбузарликлар учун жиноятчилар ҳовлида осилган; қалбакилаштириш учун улар қайноқ сувда ёки ёғда (ХВИИ асргача) қайнатилган. Бундан ташқари, бурун, қулоқ ва тилни кесиш каби деформациялар ишлатилган. 1688—1815-йилларда амалда бўлган „Қонли кодекс“га кўра, 50 (1688-йил) дан 220 (ХВИИИ аср охиригача) жиноятлар учун ўлим жазоси белгиланган.

1808-йилдан чўнтаккесарлик учун ўлим жазоси бекор қилинади. Шундан сўнг Қонли Кодексни ислоҳ қилиш жараёни бошланди. Аста-секин, қатл этилган жиноятлар сони камайди ва 1861-йилда қатл қилиш фақат қотиллик, хиёнат, қасддан ўт қўйиш ва қароқчилик учун мавжуд эди. Қотиллик учун қатл яна 100 йил давомида фойдаланилган. Англияда сўнгги оммавий қатл 1868-йил 26-майда бўлиб ўтди: ирландиялик террорчи Майкл Баррет Нюгейт қамоқхонаси олдида осилган. Шотландияда охирги марта оммавий қатл Майкл Беррет воқеасидан икки ҳафта олдин амалга оширилган эди. Бироқ, оммавий бўлмаган қатллар жуда узоқ вақт давомида мавжуд бўлди: масалан, жиноятчилар Иккинчи Жаҳон урушидан кейин ҳам осилган.

Англияда қатл этилган охирги аёл Рут Эллисдир. 1955-йил 10-апрелда у Девид Блейкли исмли одамни отиб ташлади ва ўша йилнинг 13-июлида Лондондаги Холлоуэй қамоқхонасида қатл этилди. Кейин, 5 йил ўтгач, 1960-йил 10-ноябрда атиги 18 ёшда бўлган Флосси Форсит осилди. Умуман олганда, британияликларнинг охирги қатл маросими Манчестер ва Ливерпулда икки шерикнинг қатл этилиши бўлди: Питер Аллен (21 ёшда) ва Жон Wолби. Улар қотилликда айбланга ва 1964-йил 13-августда бир вақтнинг ўзида қатл қилиндилар (лекин турли шаҳарларда). Шундан сўнг, беш йил ўтиб, 1969-йил 18-декабрда қотиллик учун, 1998-йилда эса қолган уч турдаги жиноятлар учун ўлим жазоси бекор қилинди.

Франсия

[edit | edit source]

Франсияда эски тузум даврида регицидлар чоракка бўлиниш йўли билан қатл қилинган. Ғилдирак билан осиш, қовурғадан осиб қўйиш ва бошқа оғриқли жазолар ҳам кенг тарқалган эди, айниқса Луи ХИВ даврида гугенотлар ва исёнчиларга қарши ўлим жазоси ғайрат билан қўлланган. 1792-йилда гилётин жорий этилди ва кейинчалик ўлим жазосининг катта қисми, ҳарбий суднинг ҳукмидан ташқари (бу ҳолда, қатл қилиш одатий ҳол эди) гилётинация орқали амалга оширилди (1810-йилдаги Франсия Жиноят кодексининг 12-моддаси. „Ўлимга ҳукм қилинган ҳар бир кишининг боши кесилади“). 1793-йил 21-январда Луи ХВИ гилётинда қатл этилди.

Бу машинани ўлим асбоби сифатида киритишни таклиф қилган доктор Гилётин ҳам, устози доктор Луи ҳам асл ихтироси эмас эди; шунга ўхшаш машина илгари Шотландияда ишлатилган, у ерда „Шотландиялик хизматкор“ деб ном берилган. Франсияда уни Адолат ғилдираги деб ҳам аташган.

ХИХ-ХХ асрларда хиёбонларда ёки қамоқхоналар яқинида доимо катта оломон тўплангани учун оммавий қатллар бўлиб ўтган. 1932-йилда рус муҳожири, Павел Горгулов Санте қамоқхонаси олдида республика президенти Пол Думерни ўлдирганликда айбланиб қатл қилинди. Орадан етти йил ўтиб, 1939-йил 17-июн куни соат 4:50 да Версалда, булварда етти кишининг қотили Евгений Вейдманнинг боши кесилди. Бу Франсиядаги охирги оммавий қатл эди; кейинчалик оломоннинг ҳаяжонлари ва матбуот билан жанжаллар туфайли жазони қамоқхона шароитида амалга ошириш буюрилди. Алберт Камюнинг асарларида ёзилишича Жазоирда оммавий қатл 1939-йилгача содир бўлади.

Франсиядаги ҳарбий суд ҳукмига кўра, ўлим жазоси гилётинда эмас, балки қатл қилиш орқали амалга оширилган; Шундай қилиб, маршал Мишел Ней (1815), Пер Лавал ва 1945—1946-йиллардаги судларнинг бошқа айбланувчилари отиб ташланди, Шарл де Голлга суиқасд ташкилотчиси, ОАС аъзоси, Франсия армияси полковниги Жан Бастиэн-Тири (1963) ҳам гилётинсиз қатл қилинган.

Жискар д’Эстен ҳукмронлиги даврида, 1977-йил 10-сентябрда Марселда гилётин билан бошини кесиб ташлаш бўйича охирги қатл бўлиб ўтган (унинг етти йиллик ваколати давомида бор-йўғи уч киши қатл этилган — 1974-1981). Қатл қилинганлардан бири тунислик Ҳамида Жандуби бўлган. Илгари фоҳишаликка мажбурлаган собиқ бирга яшаган одамни ўғирлаб кетиб ўлдирган ва ўлимидан олдин узоқ вақт қийноққа солган. Бу нафақат Франсияда, балки бутун Ғарбий Европада охирги қатл эди. Франсуа Миттеран 1981-йилда лавозимга киришганидан кўп ўтмай, ўлим жазосига тўлиқ мораторий киритди ва унга қонун мақоми берилди.

2007-йил 20-февралда Франсияда ўлим жазосига конституциявий тақиқ жорий этилди (Миллий Ассамблеянинг 828 депутати ва сенаторлар конституциянинг 66-моддасига киритилган ушбу тузатишни ёқлади, атиги 26 нафари қарши овоз берди). „Ведомости“нинг ёзишича, шу тариқа Франсия Европа Иттифоқи мамлакатлари орасида конституция даражасида ўлим жазосини қўллашни тақиқлаган охирги давлат бўлди[39].

Германия

[edit | edit source]
Баден гилётинаси. Брухсал саройидаги шаҳар музейи.

Германия шаҳарларида жазоловчилар анъанавий равишда айбдор бошини танасидан жудо қилган (масалан, Карл Санд каби) ва болта эмас, балки қилич кўпинча бошни кесиш учун восита бўлиб хизмат қилган. Бундан ташқари, ўрта асрларда бошқа қатл қилиш услуби ҳам бўлган. Шундай қилиб, жодугар овининг энг кўп даҳшатлари (ёқиш йўли билан қатл қилиш ва ҳоказо) Испанияда эмас, балки ХВИИ асрдаги Германияда бўлган. Асосий жазо воситаси гулханда куйдириш бўлган. Ҳукмрон қатлам зино учун ҳам чора кўришган. Шу билан бирга, зино қилган аёллар, шунингдек, ўз фарзандини ўлдирган оналар учун махсус ўлим жазоси — сувга чўктириш кўзда тутилган.

Германияда ўлим жазосининг бошқа турлари ҳам мавжуд эди (ғилдиракда суякларни синдириш, тириклайин кўмиш, устунга михлаш ва бошқалар). Кўпинча, энг юқори чора-тадбирлардан олдин, қийноқлар ва бошқа жароҳатловчи жазолар қўлланган.

ХХ асрда Гитлер даврида, ўлим жазоси осиб қўйиш (1933-йил март) ва гилётин (Фаллбеил — 1934-йил боши) орқали амалга оширилган. Маринус ван дер Луббе ва Юлий Фучик гилётин билан қатл қилинди. 1944-йил 20-июлда Гитлерга қарши муваффақияциз фитна иштирокчилари оддий арқонларга эмас, балки пианино торларига осиб қўйилди[40], бу эса азобни кучайтирди. Армияда отишма қўлланган. Оммавий қирғиннинг энг машҳур воситаси бўлган газ камераси асосан конслагерларда ишлатилган (нафақат бошқа халқлар учун лагерлар, балки немислар учун ҳам лагерлар бор эди. Бу лагерларда асосан мавжуд тузумга қаршилар қатл қилинган). Нюрнбергда ўлимга ҳукм қилинган барча нацист жиноятчилар осиб ўлдирилган. Кейинги Нюрнберг судларида яна бир нечта ўлим ҳукмлари чиқарилди, уларнинг баъзилари (шунингдек, осиш орқали) амалга оширилди.

Германия ва Ғарбий Берлинда ўлим жазоси 1949-йилда бекор қилинди. ГДРда ўлим жазоси 1987-йилда бекор қилинган (1966-йилгача гилётин ишлатилган, ўша йили қатл билан алмаштирилган).

Полша

[edit | edit source]

Полшада 1939-йилгача қатл сиёсий жиноятлар учун (Президент Нарутовичнинг қотили Элигиуш Ниэвядомский отиб ташланган) қўлланилган. Бошқа ўта оғир жиноятлар учун осиб қўйилган. Полша Халқ Республикаси даврида ўлим жазоси ўта оғир жиноятлар учун қўлланган. 1945—1988-йилларда Полшада 321 киши қатл этилган. Полшада охирги ўлим ҳукми 1988-йил 21-апрелда амалга оширилган[41][42].

Венгрия

[edit | edit source]

Венгрия осиш орқали ўлим жазосини қўллаган. Шу тарзда, Имре Нагй ва 1956-йилги қўзғолоннинг бошқа кўплаб иштирокчилари қатл этилди. 1990-йилда бекор қилинган.

Европанинг бошқа мамлакатлари

[edit | edit source]

Италия бирлашишидан олдин қиролликка кирувчи барча ҳудудларда, Тоскана герсоглигидан ташқари, у ёки бу шаклда ўлим жазоси мавжуд эди.

1786-йилда Тоскана ҳукмдори Леополд ИИ герсогликни дунёда ўлим жазосини бекор қилган биринчи давлатга айлантирди (ҳақиқий мораторий 1769-йилда киритилган)[43]. Италия қироллигида 1877-йилдан қирол Умберто И ўлим жазосига амалда мораторий жорий қилди, 1889-йилдан ўлим жазоси фуқаролик жиноят кодексидан чиқарилди (ҳарбий ва мустамлака қонунчилигида қолган). 1927-йилда Муссолини ўлим жазосини қайта жорий қилдирди, 1947-йилда яна бекор қилинди.

Австрия-Венгрияда айбдорлар осилган, аммо фақат 21 ёшга тўлганлар учун бу жазо қўлланган. Шу сабабли Биринчи жаҳон урушининг бошланишига сабаб бўлган арчгерцог Франс Фердинанд ва унинг рафиқаси ўлдирилган Гаврило Принсип ва бомба улоқтирган Неделко Чабринович 20 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинди ва уларнинг уч нафар сафдоши 21 ёшга тўлгани учун 1915-йил 3-февралда осилган.

Ўрта асрларда Испанияда ўлим жазоси кенг тарқалган эди. Уни бид’атчиларга ва католик черковининг бошқа норози одамларига қарши қўллаш амалиёти энг машҳурдир. Тарихий маълумотлар дунёвий судлар ўлим ҳукмларини таққослаб бўлмайдиган даражада тез-тез чиқарганлигини кўрсатади. ХХ асрнинг иккинчи ярмигача мавжуд бўлган оғриқли қатл усули маълум: испан гарроти, оддий арқон ҳалқасидан жабрланувчининг бўйнига маҳкамланган металл ҳалқагача бўлган бир хил илмоқ. 1975-йилда қирол Хуан Карлос И ўлим жазосини ижро этишга мораторий киритди — бу унинг тахтга ўтиргандаги биринчи буйруқларидан бири эди. 1978-йилда Испанияда ўлим жазоси бутунлай тақиқланган.

Португалияда ўлим жазоси 1867-йилда бутунлай бекор қилинган.

Швейсарияда ўлим жазоси фақат баъзи кантонларда мавжуд эди. Шундай қилиб, Случевский Женевада гилётиндаги қатлни қайд этган. Аммо 1898-йилда анархист Лукени Австрия маликаси Элизабетни ўлдирганида, ўлим жазоси энди қонуний эмас эди, шунинг учун у умрбод қамоқ жазосини олди. Швейсария билан чегарадош давлатлар уруш олиб бораётган бир пайтда ўлим жазосини қўллашга рухсат берувчи қонунчиликка кўра, ўлим жазоси Швейсария ҳудудида айғоқчилик қилган фуқароларга нисбатан қўлланиши мумкин эди (яъни, аслида у уруш даврида жиноят содир этган шахслар учун қонунийлаштирилган эди). Шундай қилиб, Иккинчи жаҳон уруши даврида Германиянинг 12 фуқароси ўлимга ҳукм қилинган, улардан 11 нафари қатл этилган.

Ватиканда ўлим жазоси расман 1929—1969-йилларда мавжуд бўлган, аммо бу ҳукм ҳеч қачон эълон қилинмаган.

АҚШ

[edit | edit source]

Қўшма Штатларда ўлим жазоси федерал судлар томонидан ҳам, бир қатор штатларда алоҳида ҳолатда ҳам қўлланади. 2016-йилда Қўшма Штатларда (бешта штатда) 20 киши қатл этилди. 2016-йил охирида мамлакатда 2832 киши ўлим жазосига ҳукм қилинган эди.

Қўшма Штатларда умуман ҳуқуқий маданият Буюк Британиядан олинган. Дастлаб, худди шу ердаги шафқациз қонунлар, хусусан, Марк Твен ёзган, кўплаб турдаги жиноятларни амалга оширишни назарда тутган аждаҳо „Коннектикутнинг кўк қонунлари“ мавжуд эди.

ХИХ асрнинг охирида электр стул ихтиро қилинди, жазо биринчи марта 1890-йилда қўлланди ва тез орада умумий фойдаланишга кирди. Шунинг учун у кўплаб штатларда осишнинг ўрнини босди. Буффалода президент МакКинлига суиқасд уюштирган анархист Леон Cзолгосз ушбу қурилма ёрдамида Ню-Ёрк штатида қатл этилган (1901-йил 29-октабр) 50-жиноятчи эди.

1913-йилда Лео Франкнинг шов-шувли иши бўлиб ўтди: шубҳали далиллар асосида маҳкум ўлимга ҳукм қилинди, кейин авф этилди, ўғирланди ва бир қатор фуқаролар гуруҳи томонидан самосуд қилиниб осилди.

Газ камераси 1924-йилда Қўшма Штатларда қўлланила бошланди, аммо у кенг қўлланилмади.

Ўтган асрнинг 60-йилларидан бошлаб бир қатор ҳуқуқ фаоллари ўлим жазосига қарши курашни бошлаб юборди. 1972-йилда Олий суд Фурман Жоржияга қарши ишда ўлим жазосини шафқациз жазо деб тан олди, лекин бу Конституцияга зиддир. Шунинг учун баъзилар одил судловнинг нотўғрилигига кафолат йўқлигини қабул қилиб бўлмайдиган деб ҳисобладилар. Ўн йил давомида (1967-йилдан 1977-йилгача) ҳеч бир штатда ҳеч ким қатл қилинмаган. Фурман иши ортидан бир қатор штатларда ўлим жазоси бўйича янги қонунлар қабул қилинди. 1976-йилда Грегг ва Жоржияга қарши Олий суд ўлим жазосини назарда тутувчи бир қанча штатларнинг қонунларини конституциявий деб тасдиқлади. У илгари бекор қилинмаган 38 штатда, шунингдек, федерал даражада тикланди. Ушбу қарордан кейин қатл этилган биринчи америкалик Гари Гилмор эди (Юта. Қатл 1977-йил).

Саудия Арабистони

[edit | edit source]
Ар-Риёддаги Софат майдони. Оммавий қатллар майдони.

Саудия Арабистони мутлақ монархия. Ислом ҳуқуқи (шариат) унинг ҳуқуқий тизимини тавсифлайди. Ното'г'ри белгиланган жиноий ҳуқуқбузарликлар судяларга катта ихтиёрий ҳуқуқ қо'яди. Ҳуқуқий аниқлик кам. О'лим жазоси, одатда, эрталаб жамоат майдонида қилич билан бошини кесиш орқали амалга оширилади.

Саудия Арабистонида амалга оширилган қатллар
Йил Рақам
2007 143
2008 102
2009 69
2010 27
2011 82
2012 79
2013 79
2014 90
2015 157
2007–2015 828

1993-йилдан 2009-йилгача о'лим билан жазоланадиган энг кенг тарқалган жиноятлар қуйидагилар эди:

  • Қотиллик: 1035 киши
  • Гиёҳванд моддалар контрабандаси, савдоси: 540
  • Аёлларни зо'рлаш: 175 эркак
  • Катта о'г'ирлик: 83 киши
  • Қо'зг'олон: 63 киши
  • Портлашлар: 16 киши

2012- ва 2013-йилларда 79 кишининг боши кесилган. Халқаро Амнистия маълумотларига кўра, 2014-йилда 90 киши, 2015-йилда эса камида 157 киши қатл этилган, бу сўнгги 20 йилдаги энг юқори кўрсаткичдир.

Ўзбекистонда ўлим жазоси

[edit | edit source]

Ўзбекистонда Ўлим жазосини жазолаш тизимидан буткул чиқариб ташлаш чоралари кўрилмоқда. Мустақилликдан сўнг ўтган вақт мобайнида Ўлим жазоси қўлланиши мумкин бўлган жиноятлар таркиби 33 тадан 2 тагача қисқартирилди. Айни пайтда Ўзбекистон қонунчилигида фақат террорчилик ва оғирлаштирувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдирганлик учунгина Ўлим жазоси берилиши кўзда тутилган, хотин-қизларга, вояга етмаганлар ва 60 ёшдан ошган шахсларга нисбатан Ўлим жазоси қўлланиши ман этилган. „Ўзбекистон Республикасида ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисида“ Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони (2005-йил 1 август)га кўра, 2008-йилнинг 1-январидан Ўлим жазоси ўрнига умрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум этиш жазоси жорий қилиниши назарда тутилган. Ушбу фармон инсоннинг яшаш ҳуқуқини эълон қилувчи ва мустаҳкамловчи халқаро ҳуқуқнинг умумеътироф этилган принсиплари ва нормаларига мосдир.

Сўнгги йилларда жамоатчилик фикри

[edit | edit source]

Ўлим жазоси ҳақидаги жамоатчилик фикри мамлакатга ва кўриб чиқилаётган жиноятга қараб сезиларли даражада фарқ қилади. Аксарият одамлар қатл қилинишига қарши бўлган мамлакатлар қаторига Норвегия киради, бу ерда атиги 25% киши ўлим жазосини ёқлайди[44]. Франсузлар, финлар ва италянларнинг аксарияти ҳам ўлим жазосига қарши[45]. 2020-йилда ўтказилган Галлуп сўрови шуни кўрсатадики, америкаликларнинг 55% қотилликда айбланган шахс учун ўлим жазосини қўллаб-қувватлайди, бу кўрсаткич 2016-йилда 60%, 2010-йилда 64%, 2006-йилда 65% ва 2001-йилда 68% эди[46][47][48][49]. 2020-йилда италияликларнинг 43% ўлим жазосини қўллаб-қувватлашини билдирди[50][51][52].

Тайванда сўровлар ва тадқиқотлар доимий равишда аҳолисининг 80% и ўлим жазосини қўллаб-қувватлаган. Буни 2016-йилда Тайван Миллий тараққиёт кенгаши томонидан ўтказилган сўровлар ҳам тасдиқлайди. Сўровлар натижасида тайванликларнинг 88 фоизи ўлим жазосининг бекор қилинишига рози эмас[53][54][55]. Амалиётнинг давом этиши маҳаллий ҳуқуқ гуруҳлари томонидан танқидга учради[56].

Ҳиндистонда 2010-йилларда ўлим жазосини қўллаб-қувватлаш ва ҳукм қилиш кўпайиб борди, гарчи ҳақиқий қатл қилишлар нисбатан кам бўлса-да, сўнгги пайтларда содир бўлган зўрлаш ҳолатлари аҳолини ғазаблантирган[57]. Хитойда қотиллик учун ўлим жазосини қўллаб-қувватлаш ҳали ҳам юқори бўлса-да, қатллар кескин камайди, 2012-йилда 3000 киши қатл этилган бўлса, 2002-йилда 12000 киши қатл этилган эди[58]. Ўлим жазоси бекор қилинган Жанубий Африкада ўтказилган сўровлар шуни кўрсатдики, 76% жанубий африкаликлар зўрлаш ва қотиллик ҳолатлари кўпайиб бораётгани сабабли ўлим жазосини қайта жорий этишни қўллаб-қувватлайди[59][60]. 2017-йилда ўтказилган сўров шуни кўрсатдики, кичик авлод мексикаликлар ёши каттароқларига қараганда ўлим жазосини қўллаб-қувватлайди[61]. Бразилияликларнинг 57 фоизи ўлим жазосини ёқлайди. Маҳкумларнинг қатл этилишини энг кўп қўллаб-қувватловчи ёш гуруҳи 25 ёшдан 34 ёшгача бўлган тоифа бўлиб, уларнинг 61 фоизи ўлим жазоси қўллашни тўғри деб билади[62].

Вояга етмаган жиноятчилар

[edit | edit source]

Вояга етмаган ҳуқуқбузарлар учун ўлим жазоси (жиноят содир этган пайтда 18 ёшга тўлмаган жиноятчилар) камдан-кам учрайди. Баъзи мамлакатларда балоғат ёши 18 ёш эмас ёки қонунда аниқ белгиланмаганлиги ҳисобга олинса, 1990-йилдан бошлаб ўнта давлат жиноят содир этган пайтда вояга етмаган деб ҳисобланган жиноятчиларни қатл этган: Хитой Халқ Республикаси (ХХР), Бангладеш, Демократик Конго Республикаси, Эрон, Ироқ, Япония, Нигерия, Покистон, Саудия Арабистони, Судан, АҚШ ва Яман[63]. Хитой, Покистон, Америка Қўшма Штатлари, Яман ва Саудия Арабистони ўшандан бери энг кам ёшни 18 ёшга кўтарди[64][65]. Халқаро Амнистия 90-йиллардан кейин бир қанча мамлакатларда судланган вояга етмаганлар ва катталарнинг 61 та тасдиқланган қатл этилишини қайд этган[66]. ХХР 18 ёшгача бўлганларни қатл қилишга рухсат бермайди, бироқ болалар қатл қилингани маълум[67].

1642-йилдан бошлаб мустамлакачи Америкада то ҳозирги кунгача Қўшма Штатларда тахминан 365  ёш жиноятчи турли мустамлака ҳокимиятлари ва (Америка инқилобидан кейин) федерал ҳукумат томонидан қатл этилган.

Пруссияда 14 ёшгача бўлган болалар 1794-йилда ўлим жазосидан озод қилинган.  Ўлим жазоси Бавария электорати томонидан 1751-йилда 11 ёшгача бўлган болалар учун  бекор қилинган. 1813-йилда Бавария Қироллиги томонидан 16 ёшгача бўлган болалар учун ҳам бекор қилинган.  Пруссияда 1851-йилда 16 ёшгача бўлган ёшларга имтиёзлар берилди.  Биринчи марта Шимолий Германия Конфедерацияси томонидан 1871-йилда барча вояга етмаганлар ўлим жазосидан озод қилинди. Бу Германия империяси томонидан 1872-йилгача давом этди. 1939-йилда 16 ёшдан 17 ёшгача бўлган ўсмирлар учун ўлим жазоси тикланди.  Бу 1943-йилда 12 ёшдан 17 ёшгача бўлган болалар ва ёшлар учун жазо қонуний қилиб қўйилди. 2005-йилдан 2008-йилнинг майигача Эрон, Покистон, Саудия Арабистони, Судан ва Яман жиноятчи болаларни қатл қилгани хабар қилинган. Рақамлар Эронда энг кўпни ташкил этади. Ҳасан Руҳонийнинг 2013-йилдан 2021-йилгача Эрон президенти бўлган даврида камида 3602 та ўлим жазоси ижро этилган. Булардан 34 нафари вояга етмаган жиноятчининг қатл этилишидир.

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ Кроненwеттер 2001, с. 202
  2. ↑ „Cриминал Жустиcе: Cапитал Пунишмент Фоcус“. cриминалжустиcедегреэсчоолс.cом. 2017-йил 27-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2017-йил 27-август.
  3. ↑ Транслатед фром Wалдманн, оп.cит., п. 147.
  4. ↑ Жеан-Мариэ Cарбассе 2002, с. 15
  5. ↑ Несчке, Ада Бабетте; Фоллон, Жаcқуэс. Платонисме политиқуэ эт тҳéориэ ду дроит натурел: Ле платонисме политиқуэ данс л'антиқуитé, 1995. ИСБН 9789068317688. 
  6. ↑ Несчке, Ада Бабетте; Фоллон, Жаcқуэс. Платонисме политиқуэ эт тҳéориэ ду дроит натурел: Ле платонисме политиқуэ данс л'антиқуитé, 1995. ИСБН 9789068317688. 
  7. ↑ „Ла пеине де морт“. 2020-йил 29-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 2-апрел.
  8. ↑ „Жеан-Мариэ Cарбассе“. 2023-йил 9-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 2-апрел.
  9. ↑ „1700 БC – 1799“.
  10. ↑ Шумwай, Эдгар С. (1901). "Фреэдом анд Славерй ин Роман Лаw". Тҳе Америcан Лаw Регистер 49 (11): 636–653. дои:10.2307/3306244. ИССН 1558-3562. https://www.jstor.org/stable/3306244. 
  11. ↑ Никкеи Асиан Ревиэw. „Беижинг cаллс фор ан интернатионал "фох" ҳунт“. Никкеи Асиан Ревиэw. Никкеи Инc.. 2015-йил 10-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2015-йил 2-март.
  12. ↑ Бенн, Чарлес Д.. Чина'с голден аге эверйдай лифе ин тҳе Танг дйнастй, 2004. ИСБН 0-19-517665-0. ОCЛC 845680499. 
  13. ↑ Бенн, пп. 209-210
  14. ↑ Бенн, п. 210
  15. ↑ Бенн, Чарлес Д.. Чина'с голден аге эверйдай лифе ин тҳе Танг дйнастй, 2004. ИСБН 0-19-517665-0. ОCЛC 845680499. 
  16. ↑ Wард, Ричард (2015), Wард, Ричард (муҳ.), „Интродуcтион: А Глобал Ҳисторй оф Эхеcутион анд тҳе Cриминал Cорпсе“, А Глобал Ҳисторй оф Эхеcутион анд тҳе Cриминал Cорпсе, Wеллcоме Труст–Фундед Монограпҳс анд Боок Чаптерс, Басингстоке (УК): Палграве Маcмиллан, ИСБН 978-1-137-44401-1, ПМИД 27559562, қаралди: 2023-04-03
  17. ↑ „Муҳаммад анд Мале Ҳомосехуалитй“, Исламиc Ҳомосехуалитиэс: Cултуре, Ҳисторй, анд Литературе. Неw Ёрк анд Лондон: НЙУ Пресс, 1997 — 88–96-бет. ДОИ:10.18574/ню/9780814761083.003.0006. ИСБН 9780814774687. ОCЛC 35526232. 
  18. ↑ Босwортҳ, C. Э.; ван Донзел, Э. Ж.; Ҳеинричс, W. П. эт ал., эдс (1986). "Лиwāṭ". Энcйcлопаэдиа оф Ислам, Сеcонд Эдитион. 5. Леиден: Брилл Публишерс. дои:10.1163/1573-3912_islam_SIM_4677. ИСБН 978-90-04-16121-4. 
  19. ↑ Тҳе Cалипҳате: Иц Рисе, Деcлине, анд Фалл., Wиллиам Муир
  20. ↑ Cоок, Матт; Миллс, Роберт; Трумбаcк, Рандолпҳ; Cоcкс, Ҳаррй. А Гай Ҳисторй оф Бритаин: Лове анд Сех Бетwеэн Мен Синcе тҳе Миддле Агес. Греэнwоод Wорлд Публишинг, 2007 — 109-бет. ИСБН 978-1846450020. 
  21. ↑ Гай анд Лесбиан Эдуcаторс: Персонал Фреэдомс, Публиc Cонстраинц. Аметҳйст, 1997 — 153-бет. 
  22. ↑ Дандо Шигемицу. Тҳе cриминал лаw оф Жапан: тҳе генерал парт, 1999 — 289-бет. ИСБН 9780837706535. 
  23. ↑ „Интернал Wоркингс оф тҳе Совиэт Унион - Ревелатионс фром тҳе Руссиан Арчивес | Эхҳибитионс — Либрарй оф Cонгресс“. www.лоc.гов (1992-йил 15-июн). Қаралди: 2023-йил 3-апрел.
  24. ↑ Cонқуэст, Роберт, Тҳе Греат Террор: А Реассессмент, Неw Ёрк, пп. 485-86
  25. ↑ „Тҳе Десперате Плигҳт Беҳинд "Даркнесс ат Ноон"“ (эн-УС). Тҳе Неw Ёркер (2019-йил 19-сентябр). Қаралди: 2023-йил 3-апрел.
  26. ↑ Оҳлин, Женс Давид (2005). "Апплйинг тҳе Деатҳ Пеналтй то Cримес оф Геноcиде". Тҳе Америcан Жоурнал оф Интернатионал Лаw 99 (4): 747–777. дои:10.2307/3396668. ИССН 0002-9300. https://www.jstor.org/stable/3396668. 
  27. ↑ „Ундерстандинг тҳе Интернатионал Cриминал Cоурт“. Интернатионал Cриминал Cоурт. 2022-йил 10-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 12-ноябр.
  28. ↑ „Деатҳ пеналтй то бе аболишед“ (2018-йил 10-октябр). Қаралди: 2018-йил 11-октябр.
  29. ↑ „Малайсиа то аболиш деатҳ пеналтй; Билл май бе таблед соон“. Чаннел Неwс Асиа (2018-йил 10-октябр). 2018-йил 10-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 11-октябр.
  30. ↑ Шелтон, Траcей; Реналди, Эрwин. „Малайсиан Говернмент'с планс то аболиш деатҳ пеналтй cоулд саве Сйдней грандмотҳер'с лифе“. АБC Неwс (2018-йил 11-октябр). Қаралди: 2018-йил 11-октябр.
  31. ↑ „Деатҳ Пеналтй Неwс & Упдатес“. Пеопле.сму.эду. 2013-йил 13-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2013-йил 14-апрел.
  32. ↑ Гирелли, Гиада. Тҳе Деатҳ Пеналтй фор Друг Оффенcес: Глобал Овервиэw 2018. Лондон: Ҳарм Редуcтион Интернатионал, 2019. ИСБН 978-0-9935434-8-7. 
  33. ↑ Лум, Селина „А стреэт урчин'с жоурней то Деатҳ Роw анд баcк“. Тҳе Страиц Тимес (2013-йил 24-ноябр). Қаралди: 2022-йил 16-апрел.
  34. ↑ „Метҳодес оф эхеcутион бй cоунтрй“. Нутзwорлд.cом. 2011-йил 14-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2011-йил 23-феврал.
  35. ↑ „Метҳодс оф эхеcутион – Деатҳ Пеналтй Информатион Cентер“. Деатҳпеналтйинфо.орг. 2011-йил 25-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2011-йил 23-феврал.
  36. ↑ „Деатҳ пеналтй Буллетин Но. 4-2010“ (но). Транслате.гоогле.но. Қаралди: 2011-йил 23-феврал.
  37. ↑ „ИНФОРМАТИОН ОН ДЕАТҲ ПЕНАЛТЙ“ (но). Амнестй Интернатионал. Қаралди: 2011-йил 23-феврал.
  38. ↑ „эхеcутион метҳодс бй cоунтрй“. Эхеcутионс.жусциcкшит.cом. 2010-йил 14-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2011-йил 23-феврал.
  39. ↑ От редаксии: Защита жизни. Ведомости, № 31 (1805), 21 февраля 2007
  40. ↑ Тҳомсетт М. C. Тҳе Герман Оппоситион то Ҳитлер: Тҳе Ресистанcе, тҳе Ундергроунд, анд Ассассинатион Плоц, 1938—1945. П. 231.
  41. ↑ Заwодоwи мордерcй. „Прócз забижаниа wйконйwали инне одраżажącе праcе“
  42. ↑ 25 лат тему wйконано w Полсcе остатни wйрок śмиэрcи
  43. ↑ Леополд ИИ — статя из энсиклопедии „Кругосвет“
  44. ↑ „Cан Норwегиан пунишмент фит тҳе cриме?“. УСА Тодай. Қаралди: 2014-йил 9-июл.
  45. ↑ „Интернатионал Поллс анд Студиэс | Деатҳ Пеналтй Информатион Cентер“. Деатҳпеналтйинфо.орг. 2014-йил 19-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 9-июл.
  46. ↑ „Деатҳ Пеналтй“. Галлуп (2006-йил 24-октябр). 2017-йил 18-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 20-июл.
  47. ↑ „У.С. Деатҳ Пеналтй Суппорт ат 60%“ (эн-ус). Галлуп.cом. 2017-йил 19-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2017-йил 20-май.
  48. ↑ „Трой Давис' эхеcутион анд тҳе лимиц оф Тwиттер“. ББC Неwс (2011-йил 23-сентябр). 2011-йил 23-сентябрда асл нусхадан архивланган.
  49. ↑ „Ин У.С., 64% Суппорт Деатҳ Пеналтй ин Cасес оф Мурдер“. Галлуп.cом (2010-йил 8-ноябр). 2012-йил 29-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2012-йил 30-апрел.
  50. ↑ „Ил 43% дегли италиани вуоле ла пена ди морте: Уна cонсегуэнза делла cриси э делла cултура делл'одио“ (2020-йил 15-декабр).
  51. ↑ „Cовид, 2020 анно делла паура. 43% дегли италиани а фаворе делла пена ди морте“.
  52. ↑ Ди Cесаре, Донателла „Пена ди морте, ил 43% дегли италиани è а фаворе: л'одио è дивентато қуотидиано. Мисериа э бруталитà нел Паэсе ди Беccариа“ (ит). Ла Стампа (2020-йил 5-декабр). 2020-йил 5-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 16-ноябр.
  53. ↑ „八成八民眾不贊成廢除死刑“. Натионал Девелопмент Cоунcил. Натионал Девелопмент Cоунcил (2016-йил 21-апрел). Қаралди: 2021-йил 20-апрел.
  54. ↑ 張, 乃文. „ЭТ民調／92.1％民眾支持維持死刑 93％挺政府立即執行“. 東森新媒體控股股份有限公司. ЭТтодай (2019-йил 28-декабр). Қаралди: 2021-йил 20-апрел.
  55. ↑ 蕭, 承訓; 陳, 志賢; 郭, 建伸; 周, 毓翔. „本報民調 8成反廢死！8成6促盡速執行死刑“. Чина Тимес Гроуп. 中國時報 (2018-йил 17-июл). Қаралди: 2021-йил 20-апрел.
  56. ↑ „Таиwан wоман фаcес эхеcутион овер фире тҳат киллед 46“ (эн). Тҳе Тимес оф Индиа (2022-йил 21-январ).
  57. ↑ Кеатинг, Жошуа „Ганг раписц сентенcед то деатҳ ин Индиа: Ис cапитал пунишмент макинг а глобал cомебаcк?“. Слате.cом (2014-йил 4-апрел). 2014-йил 6-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 9-июл.
  58. ↑ „Тҳе деатҳ пеналтй: Стрике лесс ҳард – Мост оф тҳе wорлд'с шарп деcлине ин эхеcутионс cан бе cредитед то Чина“ (2013-йил 3-август). 2014-йил 3-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 9-июл.
  59. ↑ „Ёутҳ 'wант деатҳ пеналтй реинстатед'“. Неwс24 (2013-йил 22-феврал). 2014-йил 19-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 9-июл.
  60. ↑ „Wҳй тҳе деатҳ пеналтй wон'т солве СА'с cриме проблем“. БусинессТеч (2015-йил 9-май).
  61. ↑ „Студй эхаминес деатҳ пеналтй суппорт ин Мехиcо“ (2017-йил 28-март). 2017-йил 28-декабрда асл нусхадан архивланган.
  62. ↑ „Фолҳа де С.Пауло: Нотícиас, Имагенс, Вíдеос э Энтревистас“. 2018-йил 9-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 10-январ.
  63. ↑ „Жувениле эхеcутионс (эхcепт УС)“. Интернатионалжустиcепрожеcт.орг. 2011-йил 26-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2010-йил 23-август.
  64. ↑ „Иран чангес лаw фор эхеcутион оф жувенилес“. Иранwпд.cом (2012-йил 10-феврал). 2012-йил 29-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2012-йил 30-апрел.
  65. ↑ „مجازات قصاص برای افراد زیر 18 سال ممنوع شد“. Гҳаноононлине.ир. 2012-йил 13-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2012-йил 12-декабр.
  66. ↑ „Эхеcутионс оф жувенилес синcе 1990“. Амнестй Интернатионал. 2012-йил 4-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2012-йил 12-декабр.
  67. ↑ „Стоп Чилд Эхеcутионс! Эндинг тҳе деатҳ пеналтй фор чилд оффендерс“. Амнестй Интернатионал (2004). Қаралди: 2008-йил 12-феврал.
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oʻlim_jazosi&oldid=5192824"